Szwajcaria jest federacją demokratyczną oraz parlamentarną, gdzie na szeroką skalę wykorzystywana jest instytucja referendum (demokracja bezpośrednia). Szczególnie silna pozycja parlamentu i władz kantonalnych.
Szwajcaria jest państwem federalnym, podzielonym na kantony, posiadających charakter organizmów państwowych. Konstytucja przeprowadza podział kompetencji pomiędzy federację a kantony.
Zgromadzenie Federalne (parlament)
to najwyższa władza rządząca i wykonawcza Federacji Helweckiej. Nie ma żadnych tzw. "hamulców" - nie można rozwiązać jej izb przed upływem kadencji, nie może być zwoływana na sesje przez żaden inny organ, nie ma instytucji sądownictwa konstytucyjnego (brak Trybunału Konstytucyjnego). Ponadto wszelkie konflikty kompetencyjne rozstrzygane są przez sam parlament. Wybiera on również sam członków rządu (Rady Federalnej) i Trybunału Federalnego.
Nazywa się to "rządami zgromadzenia" - supremacja parlamentu nad pozostałymi władzami, które sam powołuje i sam nimi kieruje oraz kontroluje. Nie mają one możliwości hamowania jego poczynań lub tym bardziej przeciwstawiania się mu. Jest to także nazywane monokratycznością egzekutywy - jeden organ posiada całość władzy wykonawczej (podobna sytuacja ma miejsce w USA, ale tutaj jest to organ kolegialny).
Konstytucja szwajcarska, pomimo powyższego, posiada zapisy o trójpodziale władz. Nie ma jednak tam zagwarantowanej ich równowagi.
Inna charakterystyczna cecha systemu szwajcarskiego to dyrektorialność - zarówno legislatywa, jak i egzekutywa są sobie równorzędne, posiadając równy stopień legitymacji politycznej.
Konstytucja
Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej (niem. Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft, fr. Constitution fédérale de la Confédération suisse, wł. Costituzione federale della Confederazione Svizzera, retorom.: Constituziun federala da la Confederaziun svizra) została uchwalona 18 grudnia 1998 roku, poddana pod referendum 18 kwietnia 1999 roku, a weszła w życie 1 stycznia 2000 roku. Poprzednio obowiązująca pochodziła z 29 maja 1874 roku (była ona efektem gruntownej rewizji konstytucji z 12 września 1848 roku).
Konstytucja jest bardzo "sztywna" (jej zmiana jest trudniejsza niż zmiana ustawy zwykłej), spowodowane jest to ogromnym zróżnicowaniem kraju.
Procedura całkowitej zmiany konstytucji:
• inicjatywa 100 tys. wyborców,
• referendum,
• jeżeli zostanie ona poparta w referendum przez większość głosujących, wówczas konieczne wysunięcie propozycji zmiany całkowitej przez jedną lub drugą izbę parlamentu. Wtedy poparcie przez drugą izbę oznacza wszczęcie procedury parlamentarnej. W przypadku jego braku, następuje referendum. Jeśli naród jest "za", wówczas skrócenie kadencji parlamentu i wybór nowych izb parlamentarnych.
• uchwalenie nowej konstytucji z inicjatywy parlamentarzystów.
Do powyższego należy dodać, iż:
• referendum zatwierdzające projekt nowej konstytucji ma charakter "podwójny", tj. odrębnie liczy się głosy wszystkich głosujących, a odrębnie głosy z kantonów. Dla zatwierdzenia projektu konstytucji, "za" musi być większość ludzi w całym kraju i większość kantonów.
• referendum w sprawie przystąpienia do procedury całkowitej zmiany konstytucji jest referendum "pojedynczym".
System wyborczy
Wybory do Rady Narodu odbywają się w kantonach, ponieważ każdy kanton to jednocześnie okręg wyborczy. Liczba deputowanych wybieranych z każdego kantonu jest proporcjonalna do liczby obywateli go zamieszkujących (co najmniej jeden deputowany na kanton). Wybory muszą być proporcjonalne (w kantonach wybierających jednego deputowanego jednak większościowe).
Prawo składania zgłoszenia kandydata ma 15-osobowa grupa wyborców na ręce rządów kantonalnych albo też partie, zgłaszające całe listy swoich kandydatów.
Wyborca może głosować w różnoraki sposób:
* na każdego kandydata preferowanej przez siebie listy i wtedy każdy kandydat z tej listy otrzyma jego głos, a preferowana lista komplet głosów tego wyborcy,
* na pewnych tylko kandydatów z tej listy, skreślenie innych. Wówczas tylko niektórzy kandydaci dostają jego głos (w efekcie preferowana przez niego lista otrzyma od niego komplet głosów, z tym że jeden lub kilka z nich nie będzie zaliczony żadnemu kandydatowi),
* skreślić pewnych kandydatów z wybranej przez siebie listy, a w ich miejsce wpisać innych, widniejących na tej samej liście. Taki kandydat otrzyma od danego wyborcy dwa głosy. Taki sposób losowania nazywa się kumulacją. W efekcie preferowana lista dostanie komplet głosów.
* skreślić niektórych kandydatów z wybranej przez siebie listy, a w ich miejsce wpisać kandydatów z innych list. Wtedy głosy oddane na nieokreślonych kandydatów przypadają preferowanej partii, natomiast głos oddany na wpisanego kandydata przyznawany jest partii, na liście której widniało jego nazwisko. Nazywa się to "pióropuszem" (panachage).
Prezydent Federacji
Jest on głową państwa, ale ma znaczenie raczej marginalne, czysto proceduralne. Jest jednym z członków Rady Federalnej, którego Zgromadzenie Federalne wybrało na przewodniczącego tego ciała. Wybierany jest tylko na jeden rok. Wybierani są kolejni członkowie Rady Federalnej. Prezydentem zostaje osoba, która w poprzednim roku pełniła funkcję wiceprezydenta.
Jako przewodniczący Rady Federalnej, prowadzi jej obrady, podpisuje jej uchwały i przedstawia jej oświadczenia w parlamencie.
Prezydent posiada jedno "mocniejsze" uprawnienie - może mianowicie wydawać zarządzenia w sprawach pilnych, takich, którymi powinna zająć się Rada, jednak kiedy nie można czekać na jej posiedzenie. Takie zarządzenie musi jednak zostać zatwierdzone przez Radę na jej najbliższym posiedzeniu.
Parlament (Zgromadzenie Federalne)
Zgromadzenie Federalne - parlament szwajcarski (niem. Bundesversammlung, fr. Assemblée fédérale, wł. Assemblea Federale, retorom. Assemblea Federala) składa się z dwóch izb:
• Rada Narodu (niem. Nationalrat, franc. Conseil National, wł. Consiglio Nazionale, retorom. Cussegl Naziunal) - w skład której wchodzi 200 członków, noszących miano "deputowanych Narodu",
• Rada Kantonów (niem. Ständerat, franc. Conseil des Etats, wł. Consiglio degli Stati) - reprezentacja kantonów, składa się z 46 "deputowanych kantonów". 6 spośród 26 kantonów (dawne "półkantony") wybiera po jednym tylko reprezentancie, a pozostałych 20 - po dwóch.
System dwuizbowości szwajcarskiej ma charakter symetryczny ("egalitarny") - obie izby mają takie same prawa, zgoda obu izb jest konieczna dla uchwalenia czegokolwiek, a postępowanie ustawodawcze może się rozpocząć w każdej z izb.
Konstytucja wspomina o kadencji wyłącznie Rady Narodu (4 lata), która nie może być rozwiązana przedterminowo. Nie precyzuje czasu trwania kadencji Rady Kantonów - zasady wyborów do RK regulują bowiem konstytucje poszczególnych kantonów. Pojęcie kadencji nie odnosi się do całej Rady, tylko do jej członków (trwa - w zależności od wewnętrznych przepisów kantonalnych - od roku do 4). Ustawodawstwo kantonalne jest jednak w tej sferze zasadniczo zbieżne.
Zgromadzenie Federalne ma niezwykle szerokie uprawnienia. Wyróżnia się szereg jego funkcji. Najważniejsze to:
ustawodawcza (również dokonywanie zmian konstytucyjnych), elekcyjna (wybór rządu - Rady Federalnej, prezydenta i wiceprezydenta, Kanclerza Federalnego, przewodniczącego i wiceprzewodniczącego Trybunału Federalnego, generała (głównodowodzącego armią), kierownicza (wobec rządu) kontrolna - nadzór nad rządem, nad stosunkami z zagranicą, zatwierdzanie sprawozdania finansowego państwa, formowanie parlamentarnych komisji śledczych, sądowa - rozstrzyganie sporów kompetencyjnych, o ważności inicjatywy ludowej, udzielanie łaski osobom skazanym .
Na czele każdej izby stoi przewodniczący, wybierany na 1 rok, bez prawa powtórnego wyboru. Do pomocy ma on dwóch wiceprzewodniczących. Zajmuje się on kierowaniem pracami izby, a w przypadku równości głosów, ma głos rozstrzygający.
W każdej izbie występuje dodatkowo ciało wewnętrzne - Biuro. Składa się ono z przewodniczącego, przewodniczących frakcji parlamentarnych (w Radzie Narodu) lub skrutatorów (w Radzie Kantonów). Biura ustalają merytoryczny program każdej sesji, proponują sposoby prowadzenia obrad nad danymi zagadnieniami, liczebność i skład komisji, ustalają rezultaty głosowań plenarnych itd.
Biura obu izb tworzą Konferencję Koordynacyjną. Ustala ona priorytet czasowy rozpatrywania poszczególnych spraw przedstawianych parlamentowi i ustala plan jego funkcjonowania w ramach sesji, a także zapewnia odpowiednie kontakty z Radą Federalną.
Izby obradują w ramach 4 sesji w roku. Początek każdej sesji ustalony jest w sposób trwały w odpowiedniej ustawie. Natomiast sesje nadzwyczajne zwoływane są wtedy, gdy zażąda tego Rada Federalna lub minimum 1/4 deputowanych którejś z izb. Na sesję nadzwyczajną zbierają się obie izby. Quorum to obecność większości ich członków.
Pomimo iż w parlamencie szwajcarskim znajdują się przedstawiciele różnych partii, to jednak nie można mówić tutaj o systemie partyjnym w pełnym tego słowa znaczeniu. Rząd powoływany jest przez parlament, ale nie jest on rządem koalicyjnym - ponieważ nie ma w nim przywódców partii politycznych, tylko ci, którzy zostali do niego powołani. Członkami rządu nie mogą zostać parlamentarzyści.
Od 1959 do 2003 roku, cztery największe partie były reprezentowane w parlamencie, co przekładało się na tzw. "magiczną formułę" - stałe proporcje ich reprezentacji w rządzie:
• 2 stanowiska ministerialne dla Chrześcijańsko-Demokratycznej Partii Ludowej Szwajcarii (CVP/PDC),
• 2 ministerstwa dla Socjaldemokratycznej Partii Szwajcarii (SPS/PSS),
• 2 stanowiska ministerialne dla Radykalno-Demokratycznej Partii Szwajcarii (FDP/PRD),
• 1 ministerstwo dla Szwajcarskiej Partii Ludowej (SVP/UDC).
Taka tradycyjna redystrybucja stanowisk ministerialnych nie miała żadnej podstawy prawnej. W efekcie, w 2003 roku CVP/PDC straciło jedno miejsce na rzecz SVP/UDC.
Rząd (Rada Federalna)
Rząd liczy 7 osób i liczba ta jest zapisana w konstytucji. Jego skład wybierany jest przez Zgromadzenie Federalne. Członkami rządu muszą być osoby z różnych kantonów. Nie mogą one być spokrewnione ani spowinowacone. Istnieje zwyczaj ustanowiony przez tak zwaną Formułę magiczną, iż w rządzie muszą zasiadać przedstawiciele głównych grup językowych oraz wyznaniowych Szwajcarii, a także pochodzący z trzech największych kantonów: Berna, Zurychu i Vaud.
Rząd Szwajcarii działa na zasadzie kolegialności. Teoretycznie oznacza to, iż każdy akt rządowy musi dochodzić do skutku na posiedzeniach rządu, z udziałem wszystkich członków, po przegłosowaniu go i po uprzedniej dyskusji. Ale z powodu natłoku zdań, konstytucja powołuje "departamenty federalne" (ministerstwa), z kierownikami departamentów na czele. Każdy z takich kierowników jest jednocześnie członkiem Rady Federalnej.
Działalność departamentów podlega kontroli i krytyce ze strony parlamentu (jego komisji). Jednak szefowie departamentów nie mogą być przez niego odwoływani.
Referendum
W systemie politycznym Szwajcarii referendum zarządza się w szeregu przypadków:
• w przypadku inicjatywy ludowej w sprawie całkowitej zmiany konstytucji (100 tys. obywateli),
• inicjatywa ludowa w sprawie częściowej zmiany konstytucji (również 100 tys. głosów),
• referendum obligatoryjne - zmiany konstytucji, przystąpienie do organizacji kolektywnego bezpieczeństwa lub do wspólnot ponadnarodowych (np. ONZ), ustawy federalne uchwalone w trybie pilnym i nie opierające się o konstytucję, w przypadku różnego stanowiska izb parlamentarnych - pytanie o konieczność całkowitej zmiany konstytucji, wniosek wstępny z inicjatywy ludowej o zmianę konstytucji, poparcie wniosku wstępnego o częściową zmianę konstytucji - jeśli parlament odrzucił ten wniosek,
• referendum fakultatywne (nie obowiązkowe, na żądanie 50 tys. obywateli lub 8 kantonów) - ustawy federalne, niektóre umowy międzynarodowe.
Także w kantonach występuje ludowa inicjatywa ustawodawcza (dotycząca ustaw kantonalnych), referendum budżetowe (budżet w Szwajcarii nie ma formy ustawy), w kilku kantonach funkcjonuje jako najwyższy organ władzy zgromadzenie ludowe wszystkich obywateli kantonu (wiec).
Landsgemeinde
Landsgemeinde (zgromadzenie ludowe) – jedna z najstarszych i najprostszych form demokracji bezpośredniej, funkcjonująca w niektórych kantonach w Szwajcarii.
Landsgemeinde to spotkanie uprawnionych obywateli kantonu w określonym dniu na wolnym powietrzu, w celu decydowania o wydatkach i prawie. Każdy w czasie debaty ma prawo zabrania głosu. Głosowanie odbywa się poprzez podniesienie ręki.
Landsgemeinde było narzędziem politycznym na terenach wiejskich, natomiast w dużych miastach, takich jak: Lucerna, Szafuza, Berno zgromadzenia ludowe nie funkcjonowały, ponieważ były niepraktyczne. Natomiast w kantonach centralnie zarządzanych Landsgemeinden funkcjonowało na poziomie dystryktów, taka sytuacja na przykład miała miejsce w kantonie Berno, gdzie zgromadzenie ludowe odbywało się w regionie Emmental.
Partie polityczne
Szwajcarska Partia Ludowa, znana także jako Demokratyczna Unia Centrum (niem. Schweizerische Volkspartei, SVP; fr. Union Démocratique du Centre, UDC; wł. Unione Democratica di Centro, UDC; retorom. Partida Populara Svizra) jest szwajcarską partią polityczną. SVP jest silna na niemieckojęzycznych terenach Szwajcarii, a po wyborach parlamentarnych w 2003 roku jest najsilniejszą partią polityczną w izbie niższej parlamentu (posiada 55 na 200 miejsc). Jej przewodniczącym jest Ueli Maurer. Jest członkiem koalicji rządowej i posiada dwóch swoich ministrów w Radzie Federalnej - byłego Prezydenta Konfederacji Samuela Schmida i Christopha Blochera. Jest to najbardziej prawicowa partia w rządzie szwajcarskim. Znana z przeciwstawiania się członkostwu Szwajcarii w organizacjach międzynarodowych, takich jak Unia Europejska i ONZ, jak również złagodzeniu prawa imigracyjnego, azylowego i kodeksu karnego.
Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii, niem. Sozialdemokratische Partei der Schweiz (SPS), fr. Parti socialiste suisse (PSS), wł. Partito Socialista Svizzero, retorom. Partida Socialdemocrata de la Svizra - szwajcarska lewicowa partia polityczna. Założona 21 października 1888 roku. Jest jedną z czterech dominujących partii w Szwajcarii. Ugrupowanie najbardziej lewicowe w rządzie (Radzie Federalnej).
Po wyborach w 2003 r. jest to druga co do wielkości partia w Radzie Narodów. Jej obecnymi przedstawicielami w rządzie są: Micheline Calmy-Rey i Moritz Leuenberger. Liderem tego ugrupowania jest Hans-Jürg Fehr.
Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii (fr. Parti radical-démocratique (PRD), wł. Partito Liberale-Radicale Svizzero (PLR)) - szwajcarska centroprawicowa, liberalna partia polityczna. Jej nazwa odnosi się do dawnego konfliktu pomiędzy katolickimi i konserwatywnymi a protestanckimi i liberalnymi kantonami, co doprowadziło do powstania Federacji w 1848 r. Burżuazyjne protestanckie kantony pokonały katolickie i w efekcie od 1848 do 1891 r. Rada Narodu składała się w całości z członków FDP.
Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii (nazywana także Partią Chrześcijańsko-Demokratyczną, niem. Christlich Demokratische Volkspartei (CVP), fr.: Parti Démocrate-Chrétien Suisse (PDC), wł.: Partito Popolare Democratico Svizzero (PPD), retorom.: Partida Cristiandemocratica Svizra (PCD)) jest szwajcarską partią polityczną i członkiem koalicyjnego gabinetu rządowego