Magiczna zemsta w Bestiarium Cortazara

Opowiadanie Julia Cortazara Bestiarium dzięki swej skomplikowanej strukturze proponuje czytelnikowi wiele dróg interpretacji. Utwór ten można czytać wielokrotnie, a za każdym razem dochodzić do nowych wniosków, które czasem wykluczają poprzednie. Proces ten wydaje się zamierzeniem argentyńskiego pisarza, który w swych dziełach sprzeciwiał się tradycyjnej logice, łącząc grę wyobraźni i surrealistyczny humor z krytycznym ujęciem mieszczańskiej moralności oraz głęboką refleksją filozoficzną. Fantastyka według Cortazara była jednym z możliwych wymiarów rzeczywistości, a pogląd ten przynosił w konsekwencji utwory oniryczne, przesycone niepokojem i trwogą, a także o zatartych granicach czasu i przestrzeni.¹ Biorąc pod uwagę powyższe fakty, należy mieć na uwadze, iż Bestiarium w rzeczywistości oferuje nam więcej niż z pozoru może się wydawać.

Warto zwrócić uwagę już na sam tytuł opowiadania, który zazwyczaj ma największe znaczenie w interpretacji utworu. Bestiarium, czy też bestiariusz to rozpowszechniony w okresie średniowiecza gatunek alegoryczno-dydaktycznej opowieści o zwierzętach realnych lub fantastycznych, popularyzujący zasady etyki chrześcijańskiej. Na przykładzie życia zwierząt ukazywano w bestiariach najróżniejsze wady i zalety charakteru ludzkiego.² W Cortazarowym opowiadaniu również mamy do czynienia ze zwierzętami, które pojawiają się niemal na każdej stronie tego niewielkiego objętościowo utworu. Oprócz tygrysa, czytamy także o różnego rodzaju robakach, mrówkach, chrabąszczach, ślimakach, psach, niedźwiedziu, rybie, ropusze, komarach i mamborecie. Tym, co odróżnia Bestiarium od dzieł literatury średniowiecznej jest brak nawiązań do religii chrześcijańskiej i obecność ludzi w opowiadaniu, co względnie wyklucza uznanie tegoż utworu za opowieść alegoryczno-dydaktyczną.

W biografii Julia Cortazara, możemy natknąć się na termin realizm magiczny. Należałoby poświęcić kilka słów tejże tendencji estetycznej. Otóż realizm magiczny, ukształtowany w latach 20 XX wieku, odrzuca estetykę mimetyczną, a więc nie stara się naśladować rzeczywistości. Często odwołuje się do wyobraźni, podkreśla to, co dziwne, niezwykłe, nieoczekiwane, a także nawiązuje do mitów, legend i tradycji lokalnych.³ Szczególnie interesującą cechą owego realizmu jest niekwestionowanie przez bohaterów logiki pojawiającego się w utworze elementu magicznego. I tak w domu Funesów od trzech lat przebywa tygrys, co nie budzi w nikim uczucia strachu, czy chociażby zdziwienia zaistniałą sytuacją. Bohaterowie przyjmują powyższy fakt do wiadomości i nikt z domowników nie próbuje zabić lub chociażby schwytać bestii, ażeby życie rodzinne wróciło do normy. Stan obecny jest uznawany za zwyczajny. Realizm magiczny charakteryzuje się również obecnością w utworze motywów snu, historii rodzinnych, życia i śmierci, a także brakiem ram czasowych. Bardzo częste jest też użycie symboli i metafor. Wszystkie powyższe elementy zostały zawarte w Bestiarium: traktuje ono o życiu jednej z argentyńskich rodzin, czytamy o śnie Isabel, a także o śmierci Edmunda. Ponadto dzieło zdaje się przesycone symbolizującymi zwierzętami i przedmiotami. Co więcej, niemożliwe jest precyzyjne określenie czasu zdarzeń – w tekście pojawia się tylko informacja, iż są to wakacje. Wobec tego opowiadanie Cortazara z całą pewnością możemy uznać za przykład realizmu magicznego.

Jednakże najbardziej fascynujący i przyciągający jest motyw zemsty w utworze. Motyw jest najmniejszą całostką kompozycyjną dzieła. Wyróżniamy motywy dynamiczne, a więc rozwijające świat przedstawiony w czasie, oraz statyczne, poprzez które kształtuje się przestrzeń.⁴ Zemsta jest bez wątpienia motywem dynamicznym. To odwet za doznane wcześniej zło, który przypomina sprawiedliwą karę, lecz w rzeczywistości jest ogromnym pragnieniem odegrania się na przeciwniku, to żądza zadania bólu, spowodowanie cierpienia wrogowi. W Bestiarium została ona niejako ukryta przez Cortazara. Zważywszy na tendencje autora, ukrycie to było czynem celowym, w pierwszym spotkaniu z tekstem opowiadania – niemal zupełnie niewidocznym. Skłania zatem czytelnika do niemałego wysiłku – czytania aktywnego, ponieważ u Cortazara nic nie zostaje „podane na tacy”, jego dzieła to przeważnie utwory o znaczeniu implikowanym. Otóż dom Funesów zamieszkują Edmund, Rema , Luis i jego syn Nino, więc Funesowie to trójka rodzeństwa i dziecko. W okresie wakacyjnym przebywa tam również kilku bądź kilkunastoletnia Isabel, która jest towarzyszką zabaw Nina. Od trzech lat w posiadłości w Los Horneros mieszka też tygrys. Zwierzę to jest symbolem zagrożenia, niebezpieczeństwa, okrucieństwa, pożądania, a w starożytnym Egipcie był on utożsamiany z mściwością oraz krwawą zemstą.⁵ Tygrys może także oznaczać pewien rodzaj płochych ludzi, którym brak wytrwałości w sobie, ponieważ zostali pozbawieni duszy z powodu grzechu śmiertelnego.⁶ Ową bestię można więc interpretować jako tragedię, która toczy się w domu Funesów już od trzech lat. Dramatem w Bestiarium są zbrodnie dokonywane na rodzinie przez Edmunda. Tekst utworu nasuwa przerażającą interpretację – Edmund dopuszcza się przemocy seksualnej na swej siostrze Remie, a później również na Isabel. Oprócz tego, swoją osobą sieje postrach wśród wszystkich domowników.

Co skłania do tak odważnej interpretacji ? Niejako punktem kulminacyjnym w utworze zdaje się pojawienie mamborety. To enigmatyczne stworzenie to nic innego jak modliszka, po łacinie zwana Stagmatoptera hyaloptera. Zwierzę to znane jest przede wszystkim z mitu, który głosi, iż samica modliszki zjada samca po odbytej kopulacji. W opowiadaniu Cortazara mamy w pewnym sensie realizację wyżej wspomnianego mitu. Isabel, za gorącą prośbą Remy, zgadza się zanieść Edmundowi, pożądaną przez niego lemoniadę, co można odczytać za chęć zaspokojenia przez niego potrzeb fizycznych związanych z seksem. Mężczyzna w wyrazisty sposób dał dziewczynce do zrozumienia, że chce widzieć w swoim pokoju Remę, ale kiedy w drzwiach ponownie pojawia się Isabel – gotowa na tak wielkie poświęcenie, w rezultacie wuj przystaje i na taki „kąsek”. Nazajutrz dziewczynka podaje Edmundowi fałszywą informację odnośnie miejsca przebywania tygrysa, skutkiem czego mężczyzna trafia w ręce bestii i zostaje przez nią zagryziony. Toteż mała Isabel zachowuje się zupełnie jak modliszka, po odbyciu stosunku płciowego z Edmundem, przyczynia się do jego śmierci przez pożarcie. Jest to więc ludzka adaptacja mitu modliszki. Należy dodać, iż owa zemsta nie była czynem spontanicznym. Nieprzypadkowe jest tu imię dziewczynki. Isabel oznacza osobę opanowaną, co pozwala jej stawić czoło trudnym sytuacjom. Czasem bywa także agresywna. Odczuwa silną potrzebę dawania czegoś z siebie, bądź to bliźnim, bądź sprawie narodowej czy religijnej.⁷ Tym samym można pokusić się o wniosek, jakoby dziewczynka została wybrana aby wyzwolić domowników od terroru Edmunda. Ponadto, przed zaniesieniem wujowi lemoniady padają takie oto słowa na temat modliszki: „Isabel miała ochotę obciąć głowę mamborecie, ciachnąć nożyczkami i zobaczyć, co będzie.”⁸ Może to oznaczać tyle, co strach przed dokonaniem zemsty na mężczyźnie. Z lękiem tym mamy do czynienia także bezpośrednio przed wizytą w pokoju Edmunda. Isabel chciała rzucić się Remie do nóg, płakać w jej ramionach. Pragnęła, żeby Rema ją żałowała. W opowiadaniu wyraz mamboreta pojawia się jeszcze dwukrotnie, dodatkowo w połączeniu z zielonym dzbankiem pełnym lemoniady. Kolor zielony (odnosi się on zarówno do dzbanka, jak i ubarwienia owada) oznacza nadzieję, równowagę, harmonię, to symbol powrotu do zdrowia, zmartwychwstania duchowego i regeneracji sił fizycznych.⁹ Zatem zielony dzbanek w opowiadaniu Cortazara jest dzbankiem pełnym nadziei, wiary w „uzdrawiającą” misję Isabel.

Wobec tego wspomniany wyżej tygrys to Edmund, który stracił swą duszę, moralność i ludzkość przez dopuszczanie się tak karygodnych czynów na swoich bliskich.

Ponadto utwór Julia Cortazara nasuwa ciekawe spostrzeżenia na temat ślimaków. Isabel i Nino wybierają się nad strumień w celu zebrania jak największej ilości tychże zwierząt. Ślimak według Freuda to symbol kobiecej seksualności, a w kulturze Indian symbolizuje ciążę. Zważywszy na fakt, iż wyprawa ta ma miejsce nazajutrz po zbliżeniu Isabel z Edmundem, możemy owe ślimaki uznać za symbol rozbudzenia seksualności, przejścia z dziewczynki w kobietę, lub też w daleko idącej interpretacji – poczęcie dziecka. Przemiana Isabel jest widoczna w jej przemyśleniach odnośnie zachowania Nina: „i nagle wydał jej się taki dziecinny”.¹⁰

Podsumowując rozważania na temat Bestiarium J. Cortazara pożądanym jest ponowne odniesienie się do definicji tytułu – jest to opowieść o zwierzętach. W tekście utworu można zaobserwować jeszcze jedno ciekawe zjawisko, wpisujące się poniekąd w definicję realizmu magicznego. Mianowicie ludzie występujący w opowiadaniu mają mnóstwo cech zwierzęcych, granica między ich ludzkością a zwierzęcością zdaje się płynna i nieomal niezauważalna. Dowodów zezwierzęcenia człowieka w dziele argentyńskiego pisarza możemy doszukiwać się w słowach: „Nino-ropucha”, „Nino-ryba”¹¹, „niedźwiedź-mruczek”¹² (pieszczotliwe słowa na temat Luisa). O zjawisku tym świadczą również zdania: „Isabel widziała ją, z jedną ręką uniesioną w górę, refleks światła sprawiał, że wydawała się być wewnątrz formikarium (…)”¹³, a także „(…) jest zupełnie zatopiona w ślimakach (…)”.¹⁴ Uwzględniając te obserwacje, Bestiarium Cortazara możemy rzeczywiście traktować jako utwór o zwierzętach, o zwierzętach wśród których największą bestią jest człowiek. To właśnie człowiek, którego nieludzkość przejawia się zarówno w okrutnej zbrodni Edmunda dokonywanej przez trzy lata na domownikach, jak i równie brutalnej – bestialskiej zemście Isabel. Julio Cortazar w swym Bestiarium zadaje pytanie odwiecznie nurtujące ludzi: co odróżnia człowieka od zwierzęcia? Powszechnie twierdzi się, iż człowiek jest istotą wyższą, ponieważ myśli. Jednak czy swoim postępowaniem daje świadectwo tejże wyższości? Bestiarium „udziela” na postawione wyżej pytanie jednoznacznej odpowiedzi.

---

1. Szerzej o tym w: Literatura i nauka o języku. Encyklopedia Szkolna PWN. Pod red. K. Damm i M. Kardasz, Warszawa 2003, s. 84.↩

2. Słownik terminów literackich. Pod red. J. Sławińskiego. Wyd. 3 poszerz. I popr., Wrocław 1998, s. 63.↩

3. Ibidem, s. 462-463.↩

4. M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1975, s.78-79.↩

5. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2006, s. 442-443.↩

6. Bestiariusz. Pod red. A. Sawickiej, Kraków [b.r.].↩

7. Wielka Księga Imion [dostęp 9.01.2010]. Dostępny w Internecie: < http://ksiegaimion.com/izabela>.↩

8. J. Cortazar, Bestiarium. W: Opowiadania zebrane, t. I, Kraków 1977, s.28.↩

9. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2006, s. 498-500.↩

10. J. Cortazar, Bestiarium. W: Opowiadania zebrane, t. I, Kraków 1977, s. 31.↩

11. Ibidem, s. 17.↩

12. Ibidem, s. 28.↩

13. Ibidem, s. 22-23.↩

14. Ibidem, s. 31.↩