Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeksu cywilnego są:
osoby fizyczne
osoby prawne.
OSOBA FIZYCZNA
Osobą fizyczną jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt prawny w chwili urodzenia, tj. odłączenia od ciała matki, a kończy go w chwili śmierci. Według obowiązującego w Polsce prawa każdy człowiek jest podmiotem prawa cywilnego, przy czym nie odgrywa roli jego wiek, płeć, stan zdrowia fizycznego i psychicznego i inne cechy.
Posługiwanie się pojęciem osoby fizycznej ma to znaczenie, że wskazuje na człowieka jako podmiot prawa cywilnego, a nie prawa administracyjnego, finansowego lub innej gałęzi, którym to pojęcie jest obce.
Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występowania w charakterze podmiotu w stosunkach cywilnoprawnych. Inaczej mówiąc zdolność prawna oznacza możność posiadania praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego.
Osoba fizyczna uzyskuje zdolność prawną w chwili urodzenia, traci ją zaś w chwili śmierci. Konieczną przesłanką nabycia zdolności prawnej jest, aby dziecko w chwili urodzenia żyło.
Płód w łonie matki nie ma zdolności prawnej, ale w drodze wyjątku art. 927 paragrafu 2 k.c. przewiduje, że dziecko już poczęte w momencie śmierci spadkodawcy może po nim dziedziczyć, jeżeli przyjdzie na świat żywe. W zakresie prawa do spadku dziecko poczęte ma więc warunkową zdolność prawną.
Posiadanie zdolności prawnej nie jest uzależnione od posiadania określonych cech fizycznych, psychicznych lub prawnych. Posiada ją każdy człowiek od urodzenia do śmierci. Jednakże zakres tej zdolności jest zróżnicowany, np. w zależności od wieku. Osoba, która nie ukończyła 18 lat lub przez małżeństwo wcześniej nie osiągnęła pełnoletniości, nie może być wykonawcą testamentu, nie może być opiekunem ani kuratorem, nie może też mieć szeregu dalszych praw i obowiązków.
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych, czyli: zdolność do czynności prawnych oznacza możność zawierania umów, np. sprzedaży, najmu, zlecenia i innych, a także dokonywania jednostronnych czynności prawnych, np. sporządzania testamentu, wypowiedzenia umowy – w sposób prawnie skuteczny. Osoba fizyczna działa tu za pomocą własnych oświadczeń woli.
O ile zdolność prawna polega na samej możności posiadania praw i obowiązków, o tyle zdolność do czynności prawnych daje prawo do aktywności, stwarza możność samodzielnego dysponowania swymi uprawnieniami, zaciągania zobowiązań itp. Żeby być właścicielem rzeczy, wystarczy zdolność prawna, ale żeby tę rzecz sprzedać w sposób prawnie ważny i skuteczny, trzeba mieć ponadto zdolność do czynności prawnych.
Ze zrozumiałych względów prawo cywilne wiąże uzyskanie zdolności do czynności prawnych z osiągnięciem pewnego wieku, a więc i pewnej dojrzałości życiowej. Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowicie osoba fizyczna:
ma pełną zdolność do czynności prawnych
ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych
nie ma zdolności do czynności prawnych.
Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukończenia 18 lat. Wcześniej może uzyskać pełnoletniość dziewczyna, która w oparciu o zezwolenie sądu wyjdzie za mąż. Sąd udziela takiego zezwolenia w ważnych przypadkach, jednak pod warunkiem, że dziewczyna ukończyła już 16 lat. Po wyjściu za mąż nie traci ona pełnoletniości, nawet gdyby przez ukończeniem przez nią 18 roku życia małżeństwo zostało unieważnione lub rozwiązane przez rozwód.
Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w granicach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynności i wywoływać na tej drodze zamierzone skutki prawne.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.
Czynność prawna osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych wymaga do swej ważności zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby, jeśli rozporządza ona swym prawem lub zaciąga zobowiązanie. Umowy są ważne także wtedy, gdy zostaną potwierdzone przez przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej. W chwili zawarcia umowa taka ma postać tzw. czynności prawnej niezupełnej i jej ważność pozostaje jak gdyby w zawieszeniu; staje się ważna i to od chwili jej zawarcia, jeżeli zostanie potwierdzona. Wyłączone, nawet za zgodą przedstawiciela ustawowego jest dokonywanie takich czynności, dla których przepisy prawa cywilnego wymagają wyraźnie pełnej zdolności do czynności prawnych.
Bez zgody przedstawiciela ustawowego osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać swoim zarobkiem (ale nie przedmiotami nabytymi w zamian za zarobek), wreszcie rozporządzać przedmiotami majątkowymi oddanymi jej przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku. Do tej ostatniej kategorii rzeczy nie będzie już natomiast należało ubranie czy rower, gdyż przedmioty te są wprawdzie oddane do użytku, ale nie do „swobodnego” użytku.
Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze 13 lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.
Od tej zasady jest jeden wyjątek. Gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważną z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.
Osoba fizyczna może być całkowicie lub częściowo pozbawiona zdolności do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądu. Takie pozbawienie zdolności do czynności prawnych nosi nazwę ubezwłasnowolnienia. Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe.
Sąd może zastosować całkowite ubezwłasnowolnienie, jeżeli człowiek wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Częściowe ubezwłasnowolnienie sąd może orzec, gdy przyczyny te występują z mniejszym nasileniem, tak że orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego nie jest potrzebne ani celowe, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw tej osoby. Częściowe ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w stosunku do osoby pełnoletniej.
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekuna, chyba że są rodzice dysponujący władzą rodzicielską. Dla częściowo ubezwłasnowolnionego sąd ustanawia kuratora. Opiekun i kurator są w zakresie ustalonym przepisami prawa cywilnego przedstawicielami ustawowymi osoby ubezwłasnowolnionej.
Uznanie za zmarłego to instytucja prawna, która może zostać zastosowana w przypadku zaginięcia osoby fizycznej oraz określonego prawem upływu czasu od jej zaginięcia. Jej wynikiem jest uznanie śmierci tej osoby.
W większości systemów prawnych uznanie za zmarłego wymaga orzeczenia sądowego. Wobec braku lekarskiego oświadczenia o śmierci określonej osoby (w Polsce zwanego kartą zgonu), sąd musi przeprowadzić postępowanie i w jego wyniku wydać postanowienie o uznaniu za zmarłego. Uproszczona procedura może dotyczyć również żołnierzy zaginionych w walce, zwłaszcza w sytuacji, gdy strona przeciwna zachowuje aktualny spis jeńców wojennych.
W postępowaniu sądowym prowadzonym w celu uznania osoby zaginionej za zmarłą sam fakt nieobecności określonej osoby jeszcze nie dowodzi jej śmierci. Ostateczne uznanie jej za zmarłą może zależeć od szeregu uwarunkowań:
porządku prawnego, w obszarze którego żyła osoba zaginiona,
porządku prawnego, w obszarze którego prawdopodobnie poniosła śmierć,
ustalone okoliczności zaginięcia, które uprawdopodobniają śmierć (zabójstwo, katastrofa lotnicza lub morska, kataklizm, itd.),
stopień prawdopodobieństwa, iż ustalone okoliczności zaginięcia spowodowały śmierć osoby.
W większości państw ustalony jest okres czasu, po którym osobę zaginioną można uznać za zmarłą. W Polsce wynosi on 10 lat.
Zaginięcie oznacza sytuację trwającą pewien czas, w której nie jest jasne, czy osoba zaginiona żyje, czy też zmarła. Nie jest możliwe stwierdzenie jej zgonu, ponieważ fakt śmierci jest wątpliwy.
Polskie prawo cywilne przewiduje, iż upływ czasu od zaginięcia musi wynieść 10 lat. Kodeks cywilny wprowadza pewne wyjątki od powyższych ogólnych wymogów co do upływu czasu:
do uznania za zmarłego wystarczy upływ 5 lat, jeżeli w chwili uznania za zmarłego osoba zaginiona ukończyłaby 70 lat,
uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym osoba zaginiona ukończyłaby 23 lata,
jeżeli osoba zaginęła podczas katastrofy powietrznej lub morskiej albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, może zostać uznana za zmarłego po upływie 6 miesięcy od dnia katastrofy albo owego innego szczególnego zdarzenia; jeśli jednak katastrofy statku lub okrętu nie można stwierdzić (tzn. statek zaginął), termin ten zaczyna biec w rok po dniu, w którym miał dotrzeć do portu przeznaczenia, a jeśli nie miał portu przeznaczenia - w dwa lata po dniu, w którym była o nim ostatnia wiadomość,
osoba, która zaginęła w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia (innym niż wcześniej określonym), może zostać uznana za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać.
Uznanie za zmarłego wymaga orzeczenia sądu. Dopiero wraz z orzeczeniem sądu mogą nastąpić skutki prawne uznania określonej osoby za zmarłą. Orzeczenie sądu ma więc charakter konstytutywny. Jednak przyjmuje się, że skutki prawne następują nie od chwili wydania postanowienia sądu (ex nunc), ale od momentu zaistnienia zdarzeń, które sąd przyjął jako moment śmierci (skutki ex tunc).
Celem sądowego postępowania o uznanie za zmarłego jest stwierdzenie, czy okoliczności, w których osoba zaginęła uprawdopodobniają i uzasadniają przyjęcie, iż osoba ta nie żyje. Gdyby w toku postępowania okazało się, że śmierć osoby zaginionej jest niewątpliwa, wtedy sąd prowadzi dalsze postępowanie jako postępowanie o stwierdzenie zgonu.
Postępowanie o uznanie za zmarłego prowadzi sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania osoby zaginionej (w braku miejsca zamieszkania – sąd ostatniego miejsca pobytu, a gdy i tego nie można ustalić – sąd w Warszawie). Niekiedy może to być jeszcze inny sąd – a mianowicie sąd wyznaczony przez Sąd Najwyższy. Może tak zdarzyć się w sytuacji, gdy wskutek tego samego zdarzenia zaginęła większa liczba osób. Wtedy Sąd Najwyższy na wniosek Ministra Sprawiedliwości może wyznaczyć jeden sąd jako wyłącznie właściwy do rozpoznania wniosków o uznanie za zmarłego osób zagonionych w związku z tym zdarzeniem.
Z wnioskiem o uznanie określonej osoby za zmarłą może wystąpić każda osoba, która w takim uznaniu ma swój interes prawny. Przykładowo interesem takim może być spadkobranie po zaginionym, czy też ustalenie zakończenia związku małżeńskiego z nim. Z wnioskiem mogą wystąpić także prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Co do zasady, wniosek o uznanie za zmarłego można zgłosić już na rok przed końcem terminu, po upływie którego zaginiony mógłby zostać uznany za zmarłego. W typowym przypadku, gdy upływ czasu ma wynosić 10 lat, wniosek można zgłosić poczynając od upływu 9. roku. Gdyby jednak uznanie za zmarłego mogło nastąpić już po upływie roku lub jeszcze krótszego okresu od zdarzenia, które uzasadnia prawdopodobieństwo śmierci zaginionego, wniosek o uznanie za zmarłego zgłosić można dopiero po upływie tego terminu.
Wniosek o uznanie za zmarłego powinien określać imię, nazwisko oraz wiek osoby zaginionej, imiona jej rodziców, nazwisko rodowe matki, ostatnie znane miejsce zamieszkania i pobytu zaginionego, a także inne dane potrzebne dla wniosku o wszczęcie postępowania. Wniosek także powinien zawierać opis okoliczności, w których osoba zaginęła. Ów opis powinien uprawdopodobniać, iż osoba zmarła w tych okolicznościach.
Po zbadaniu czy wniosek spełnia warunki formalne, sąd prowadzący sprawę uznania za zmarłego, zarządzi ogłoszenie o wszczęciu postępowania w takiej sprawie, jeżeli uzna, iż rzeczywiście treść wniosku zawiera przesłanki do uznania osoby zaginionej za zmarłą. Ogłoszenie zawiera w szczególności wezwanie skierowane do osoby zaginionej, aby w oznaczonym terminie (nie krótszym niż 3 miesiące i nie dłuższym niż 6 miesięcy) zgłosiła się do sądu, gdyż w przeciwnym razie może zostać uznana za zmarłą. Ogłoszenie zawiera także wezwanie do wszelkich osób, które mogą udzielić wiadomości o osobie zaginione, aby przekazały je sądowi w tym samym terminie (między 3 a 6 miesięcy).
Ogłoszenie takie ma charakter obligatoryjny, bez niego sądowi nie wolno przeprowadzić postępowania. Ogłoszenie powinno być zamieszczone w dzienniku lub czasopiśmie kolportowanym na terenie całego kraju. Ten sposób należy do obligatoryjnych. Z kolei sąd powinien ogłosić wszczęcie postępowania także w ostatnim miejscu zamieszkania osoby zaginionej. Sposób, w jaki sąd to uczyni, zależy już od jego wyboru. Może to być ogłoszenie w prasie lokalnej lub urzędowej, umieszczenie na tablicy ogłoszeń w sądzie, wywieszenie w budynku, w którym mieszkała osoba zaginiona, w miejscu, w którym pracowała, itp.
W trakcie postępowania sąd powinien wysłuchać osoby bliskie zaginionego, jeżeli jest to tylko możliwe.
Uznanie osoby zaginionej za zmarła następuje w formie postanowienia. Postanowienie takie stwarza prawne domniemanie, iż osoba nie żyje. Jest to domniemanie obalalne. Jeśli zostanie przeprowadzony dowód, iż osoba uznana za zmarłą żyje, w szczególności jeżeli ona sama zgłosi się w sądzie, postanowienie o uznaniu ją za zmarłą zostanie uchylone.
OSOBA PRAWNA
Osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie zobowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego. Jest ona tworem sztucznym, powoływanym przez człowieka.
Na istotę osoby prawnej składają się:
element ludzki
element majątkowy; osoba prawna ma własny majątek, wyodrębniony z majątku członków lub powstały na innej drodze, zespolony w pewną całość;
element organizacyjny, wyrażający się w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności;
cel, określony w przepisach regulujących działalność osoby prawnej albo w statucie.
Wśród osób prawnych można przeprowadzić szereg podziałów stosując różne kryteria.
Ze względu na sposób tworzenia odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego i osoby prawne typu zrzeszeniowego. Do pierwszej grupy należą osoby prawne tworzone przez państwo w drodze władczego aktu. Do drugiej grupy zaliczamy osoby prawne powstające na drodze porozumienia członków-założycieli (spółka, partia polityczna, spółdzielnia).
Ze względu na cel osoby prawne dzielą się na takie, które dążą do celów gospodarczych i na takie, które dążą do celów niegospodarczych (idealnych). Przeprowadzenie ścisłej kwalifikacji osób prawnych według tego kryterium zazwyczaj nie jest możliwe. W działalności jednostek gospodarczych występują również poczynania niegospodarcze, np. prowadzenie przez przedsiębiorstwo stołówki, żłobka itd. Z drugiej strony osoby prawne dążące zasadniczo do celów idealnych, na przykład stowarzyszenia, prowadzą nierzadko działalność zarobkową, a więc gospodarczą, wspomagając swój budżet. Decydujący jest cel określony w ustawie.
Niemal całkowicie utracił znaczenie podział na jednostki gospodarki uspołecznionej i inne osoby prawne. Jest to wynikiem ujednolicenia przepisów regulujących działalność podmiotów gospodarczych.
Jednostka organizacyjna staje się osobą prawną w chwili wpisania do właściwego rejestru.
Według kodeksu cywilnego osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.
Do osób prawnych należałoby zaliczyć:
Skarb Państwa
spółki kapitałowe (sp. z.o.o., spółki akcyjne)
przedsiębiorstwa państwowe
banki
państwowe jednostki organizacyjne (wyższe uczelnie, muzea narodowe, filharmonie, instytuty naukowe)
spółdzielnie
fundacje
stowarzyszenia
inne jednostki organizacyjne i zróżnicowanym charakterze (partie polityczne, związki zawodowe, kółka rolnicze).
Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Osoba prawna nie potrzebuje okresu rozwoju dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej i odpowiedniego doświadczenia życiowego. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych występują więc u osoby prawnej łącznie, aczkolwiek nie przestają być odrębnymi instytucjami prawnymi.
Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych.
Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób prawnych. Jako twory sztuczne z natury rzeczy, nie mogą mieć tych wszystkich praw i obowiązków, które są związane z przyrodzonymi właściwościami człowieka. Osoba prawna nie może więc być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkobiercą, nie może zawrzeć związku małżeńskiego, sprawować władzy rodzicielskiej, mieć obowiązków alimentacyjnych itd.
Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodowane przez ustawę. Warunkiem takiego ograniczenia jest jednak istnienie wyraźnego przepisu stwierdzającego, że zakres zdolności prawnej danej osoby prawnej nie obejmuje określonych praw i obowiązków, a dotyczące ich czynności prawne są nieważne.
Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnych w taki sposób, jak to robią osoby fizyczne. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów.
Organ to osoba fizyczna lub kilka osób, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę. W znaczeniu fizycznym wola organu jest oczywiście tylko wolą człowieka lub ludzi tworzących organ, jednak w znaczeniu prawnym wola ta jest bezpośrednio wolą samej osoby prawnej.
Przy składaniu oświadczeń woli przez organ osoby prawnej przepisy lub statuty często przewidują wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skuteczności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób, na przykład dyrektora i jego zastępcy w przedsiębiorstwie państwowym, dwóch członków zarządu spółdzielni.
Od organu osoby prawnej należy rozróżnić jej pełnomocnika. Organ wchodzi w skład samej osoby prawnej, jest jej elementem i działa na podstawie uprawnień wynikających z jej ustroju. Pełnomocnik zaś jest samodzielnym podmiotem prawa, a czynności prawnych, w imieniu i na rzecz osoby prawnej, dokonuje w oparciu o umocowanie wynikające z udzielonego mu pełnomocnictwa.