1. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE

1. Definicja upośledzenia umysłowego:

Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia upośledzenie umysłowe jest zadaniem trudnym i wymagającym analizy tego zjawiska na różnych płaszczyznach. Jest to pojęcie bardzo szerokie, co wynika zarówno ze zróżnicowanych stopni upośledzenia, jak i różnej etiologii.

Termin upośledzenie umysłowe bywa w literaturze zastępowany także innymi określeniami, takimi jak: niedorozwój umysłowy, opóźnienie rozwoju umysłowego, oligofrenia czy niepełnosprawność intelektualna. W polskiej literaturze zarówno w pedagogice specjalnej, jak i psychologii, autorzy posługują się najczęściej pojęciem upośledzenie umysłowe, natomiast w medycynie terminem oligofrenia (z języka greckiego: oligos – mało, phren – umysł).

Definiując upośledzenie umysłowe, warto podkreślić, że nie stanowi ono jednostki nozologicznej (nie jest chorobą!!). Upośledzenie umysłowe jest niejednorodną grupą zaburzeń spowodowanych przez różne czynniki patogenne, manifestujących się rozmaitymi obrazami morfologicznymi oraz zróżnicowanym przebiegiem (Sękowska, Z., 1998).

Jednej z pierwszych prób zdefiniowania upośledzenia umysłowego podjął się w 1915 roku niemiecki psychiatra E. Kraepelin. Według niego oligofrenia to „grupa anomalii rozwojowych złożona pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną, a mianowicie totalne opóźnienie rozwoju psychicznego” (Wyczesany, J., 2006, s. 18).

Zdaniem amerykańskiego uczonego E. Dolla orzekając o niedorozwoju umysłowym należy uwzględnić sześć wzajemnie powiązanych następujących kryteriów:

1. niedojrzałość społeczną, rozumianą jako brak zdolności do rozsądnego kierowania swoimi sprawami, nieumiejętność radzenia sobie w życiu codziennym bez pomocy osób trzecich oraz nie wywiązywanie się lub niedostatecznie dobre wywiązywanie się z obowiązków;

2. niską sprawność umysłową, którą należy rozumieć jako znacznie niższy niż przeciętnie poziom inteligencji, powodujący niedojrzałość społeczną;

3. charakter rozwojowy, który należy kojarzyć z podkreśleniem, iż zahamowany zostaje rozwój umysłowy, a więc kryterium to odróżnia upośledzenie umysłowe od demencji;

4. zahamowanie nie przemija w miarę dojrzewania, zatem osoby z upośledzeniem umysłowym nie „wyrastają” z upośledzenia, stan nie zmienia się pod wpływem leczenia;

5. pochodzenie konstytucjonalne, co oznacza, iż upośledzenie jest uwarunkowane dziedzicznie lub przez niesprzyjające zdarzenia, które działając na rozwijający się organizm uniemożliwiły mu prawidłowy rozwój;

6. nieodwracalność (Clarke, A. M., Clarke, A. D. B., 1971).

Upośledzenie umysłowe według ICD-10 R (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) – kategorie diagnostyczne F70-F79:

Upośledzenie umysłowe jest stanem zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu, który charakteryzuje się zwłaszcza uszkodzeniem umiejętności manifestujących się w okresie rozwojowym, umiejętności, które stanowią o ogólnym poziomie inteligencji: zdolności poznawczych, językowych, motorycznych i społecznych. Upośledzenie może występować z innymi psychicznymi lub fizycznymi zaburzeniami lub bez nich.

Najczęściej posługujemy się dziś trójkryterialną definicją (z 1994r.) upośledzenia umysłowego zawartą w DSM – IV (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego):

Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, aby zostało rozpoznane upośledzenie umysłowe muszą zostać spełnione następujące trzy kryteria:

Kryterium A: Funkcjonowanie intelektualne istotnie niższe niż średni poziom funkcjonowania intelektualnego (I.I. poniżej 70 punktów w indywidualnym badaniu wystandaryzowanym testem).

Kryterium B: W dwóch lub więcej spośród poniższych sfer aktywności osoba ma znacznie większe trudności przystosowawcze niż wynikać by to mogło z racji wieku lub środowiska społecznego: 1) komunikowanie się, porozumiewanie, 2) samoobsługa, 3) obowiązki domowe, 4) zdolności społeczne i interpersonalne, 5) korzystanie ze środków zabezpieczenia publicznego, 6) kierowanie sobą, 7) zdolności szkolne, 8) praca, 9) czas wolny, 10) zdrowie (dbanie o zdrowie), 11) troska o bezpieczeństwo.

Kryterium C: Objawy miały początek przed 18. rokiem życia.

2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego

Podobnie jak definiowanie upośledzenia umysłowego, tak i jego klasyfikacja jest problemem złożonym. Istnieje wiele kryteriów: pedagogiczne, psychologiczne, medyczne, społeczne, według których klasyfikuje się upośledzenie, w związku z czym w literaturze funkcjonują różnorodne klasyfikacje.

Najczęściej stosowaną i najbardziej znaną jest jednak klasyfikacja psychologiczna, oparta o wartości ilorazu inteligencji. Iloraz inteligencji wprawdzie stanowi znaczący wskaźnik upośledzenia umysłowego i jego stopnia, niemniej nie może on być jedynym kryterium rozstrzygającym o możliwościach dziecka. Wielkość ilorazu inteligencji powinna stanowić raczej punkt orientacyjny, co do przewidywanego rozwoju kompetencji osoby upośledzonej. Tradycyjna, historyczna klasyfikacja wyróżniała trzy stopnie upośledzenia umysłowego:

1. debilizm: stopień najlżejszy upośledzenia, iloraz inteligencji w przedziale 50-69,

2. imbecylizm: średni stopień upośledzenia, iloraz inteligencji w przedziale 20-49,

3. idiotyzm: najcięższa postać upośledzenia, iloraz inteligencji w przedziale 0-19 (Wyczesany, J., 2006, s. 23).

Iloraz inteligencji nie stanowił jedynego kryterium podziału na powyższe stopnie. Stosowano także testy wiadomości oraz sprawdzano tak zwaną „orientację życiową” i umiejętności porozumiewania się. Inne kryteria ocen poszczególnych stopni niedorozwoju umysłowego stanowiły:

• badania zasobu słownego (mowa – u idioty zupełny jej brak, u imbecyla bywała mętna, zniekształcona, u debila na ogół normalna, choć język ubogi),

• obserwacja ewolucji rozwoju oparta na porównaniu poziomu rozwoju inteligencji dziecka upośledzonego umysłowo z inteligencją dziecka normalnego,

• badania wyników w nauce szkolnej (Wyczesany, J., 2006, s. 23).

Od zaczęła obowiązywać klasyfikacja zawarta w IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów, oparta na odchyleniach standardowych (Wyczesany, J., 2006). Główną zmianą jest wyeliminowanie pogranicza upośledzenia umysłowego, zamiast tego wprowadzono określenie rozwój niższy niż przeciętny, a intelektualne funkcjonowanie na tym poziomie uznawane jest za dolną granicę normy.

Stopień rozwoju umysłowego	Skala
	Wechslera, wartość I.I.
Rozwój przeciętny (odchylenie mniejsze i równe 1)	85-110
Rozwój niższy niż przeciętny (odchylenie od -1 do -2)	70-84
Lekkie upośledzenie umysłowe (odchylenie od -2 do -3)	55-69
Umiarkowane upośledzenie umysłowe (odchylenie od -3 do -4)	40-54
Znaczne upośledzenie umysłowe (odchylenie od -4 do -5)	25-39
Głębokie upośledzenie umysłowe (poniżej -5 odchyleń)	0-24

Tabela 2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego z , według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów

1. Etiologia upośledzenia umysłowego

Czynniki będące przyczyną upośledzenia umysłowego dzieli się najczęściej ze względu na okres rozwoju organizmu, w którym działają. I. Wald w oparciu o kryterium czasu działania wyróżnia:

1) czynniki działające przed poczęciem dziecka (monogeniczne, metaboliczne, wieloczynnikowe i strukturalne),

2) czynniki działające w czasie życia płodowego (zakażenia bakteryjne, wirusowe, pasożytnicze, wady żywienia, czynniki fizyczne, chemiczne, immunologiczne),

3) czynniki związane z porodem (zamartwica, uraz porodowy, wcześniactwo),

4) czynniki działające po urodzeniu się dziecka (zakażenia, urazy, czynniki chemiczne, izolacja zmysłowa i kulturowa) (Namysłowska, I., w: Bilikiewicz, A., 2007, s. 454).

W oparciu o powyższy podział wyróżnia się różne typy oligofrenii:

1) pierwotna, spowodowana przez czynniki działające przed poczęciem, czynniki dziedziczne;

2) wtórna, a w jej zakresie:

a) wywołana czynnikami działającymi w życiu płodowym,

b) wywołana czynnikami działającymi po urodzeniu się dziecka;

3) oligofrenia wywołana interakcyjnym działaniem czynników dziedzicznych i środowiskowych (Sękowska, Z., 1985).

Oligofrenia pierwotna.

Przyczyną pierwotnego upośledzenia umysłowego są czynniki dziedziczne, działające jeszcze przed poczęciem dziecka. Choroby uwarunkowane genetycznie, współwystępujące z oligofrenią, mogą być związane z mutacjami genetycznymi oraz abberacjami chromosomalnymi (Sękowska, Z., 1985).

Choroby powstające w wyniku dziedziczenia dominującego

1) Stwardnienie guzowate (choroba Bourneville'a-Pringle'a): zostało opisane jako jednostka chorobowa w 1880 roku przez Désiré'a-Magloirea Bourneville'a. Sprawność intelektualna osób ze stwardnieniem guzowatym może mieścić się w granicach normy, niemniej może także występować upośledzenie umysłowe różnych stopni do głębokiego włącznie. Stopień upośledzenia zależy od wieku, w którym choroba się ujawnia. Inne objawy choroby to: różnego rodzaju objawy skórne z charakterystycznym gruczolakiem łojowym (zbiór grudek w kształcie motyla) na obu policzkach. Ponadto w tkance mózgowej występują bulwiaste guzki, u około 80% pacjentów występuje padaczka. Bardzo często pojawiają się nowotwory złośliwe mózgowia. Często współwystępuje autyzm. Leczenie ma charakter objawowy (Sękowska, Z., 1985).

2) Nerwiakowłókniakowatość (choroba von Recklinghausena): charakteryzuje się występowaniem triady objawowej: obecność nerwiakowłókniaków, brązowe plamy na skórze, zmiany barwnikowe siatkówki. Chorobie towarzyszy upośledzenie umysłowe umiarkowane, znaczne lub głębokie (Kumar, V., Cotran, R. S., Robbins, S. L., 2005).

3) Akrocefalosyndaktylia (choroba Aperta): wyraziste są zmiany fenotypowe w obrębie twarzy i kończyn. Charakterystyczna jest nieprawidłowa budowa czaszki – czaszka wysoka i spłaszczona oraz zrośnięcie palców dłoni i stóp. Występuje także rozszczep podniebienia. Osoby dotknięte syndromem Aperta mogą posiadać inteligencję w granicach normy, jeśli występuje upośledzenie umysłowe, to zazwyczaj w stopniu lekkim, rzadziej znacznym lub głębokim. Współcześnie stosuje się leczenie operacyjne (Sękowska, Z., 1985).

4) Arachodaktylia (zespół Marfana): charakteryzuje się dużą zmiennością fenotypową. Objawy: wysoki wzrost, cechy dysmorficzne (wąska, długa czaszka, hipoplazja policzków, mała żuchwa, wysokie i wąskie podniebienie), wady narządu wzroku, wady układu sercowo-naczyniowego, przepukliny, skolioza, mała masa mięśniowa. Upośledzenie u osób z zespołem Marfana najczęściej jest upośledzeniem stopnia lekkiego lub umiarkowanego, rzadziej występują głębsze postacie upośledzenia (Sękowska, Z., 1985).

5) Dyzostoza twarzowo-czaszkowa (choroba Crouzona): na obraz kliniczny składają się: rożnego rodzaju deformacje czaszki, szeroki rozstaw gałek ocznych (hiperteloryzm oczny), zez rozbieżny, gotyckie podniebienie, krótka górna warga, nieprawidłowości uzębienia, upośledzenie umysłowe różnego stopnia (Sękowska, Z., 1985).

6) Zespół Sturge-Webera: charakteryzuje się obecnością naczyniaków żylnych opony miękkiej mózgu, naczyniaków plamistych po tej samej stronie twarzy, występują także zaburzenia nerwowo-mięśniowe. Najbardziej znamienną cechą tego zespołu jest występowanie plamistych naczyniaków skóry twarzy tak zwanych plam „port-wine” lub płomiennych znamion. Upośledzenie umysłowe w przypadku osób z tym zespołem często dochodzi do głębokiego (Sękowska, Z., 1985).

Choroby dziedziczone recesywnie

1) Zwyrodnienie mózgowo-plamkowe (idiotyzm amaurotyczny): głównym objawem choroby jest zaburzenie metabolizmu tłuszczów, które wtórnie powoduje kolejne symptomy. W obrębie tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego odkładają się substancje tłuszczowe, co stanowi przyczynę zaniku komórek nerwowych, w tym także komórek siatkówki oka. Wyróżnia się dwie postacie choroby:

a) postać dziecięcą (choroba Tay-Sachsa): choroba ujawnia się w drugiej połowie pierwszego roku życia. Cechują ją następujące objawy: zaburzenia ruchowe, w tym niedowłady i porażenia, nienormalnie nasilona reakcja na dźwięk, zaburzenia wzroku – narastającą ślepota. Upośledzenie umysłowe towarzyszące chorobie ma zwykle stopień głęboki.

b) postać młodzieńczą (choroba Spiel-Meier-Facht): ujawnia się w wieku 14-16 lat. Występują podobne objawy, jak w postaci dziecięcej, ale przebieg jest wolniejszy. Między piątym, a dziesiątym rokiem choroby następuje zgon (Sękowska, Z., 1985).

2) Gargoilizm (maszkaronizm): istotą choroby jest zaburzenie przemiany tłuszczowej. Wewnątrz komórek nerwowych odkładają się produkty nieprawidłowej przemiany tłuszczów, co prowadzi do uszkodzenia komórek. Upośledzenie umysłowe często sięga stopnia głębokiego. Objawy pojawiają się w okresie niemowlęcym i są następujące: niski, karłowaty wzrost, krótka i szeroka czaszka, zgrubiałe rysy twarzy, krótkie kończyny. Często chorobie towarzyszy przepuklina pępkowa i wrodzone wady serca, powiększenie śledziony oraz wątroby (Sękowska, Z., 1985).

3) Choroba Niemanna – Picka: cechą charakterystyczną i przyczyną objawów towarzyszących chorobie jest zaburzenie metabolizmu tłuszczów. Choroba ujawnia się w kilka miesięcy po urodzeniu. Upośledzenie umysłowe sięga stopnia głębokiego, pojawiają się takie objawy, jak: zaburzenia rozwoju psychoruchowego, zaburzenia widzenia, bardzo szybko postępuje wyniszczenie organizmu, a choroba kończy się zgonem zwykle około trzeciego roku życia (Sękowska, Z., 1985).

4) Choroba Gauchera: jest kolejną chorobą, w której zaburzona jest przemiana tłuszczów. Ujawnia się około 2-4 roku życia i jest chorobą śledziony, wątroby i węzłów chłonnych. Występują zaburzenia ruchowe i sztywność odmóżdżeniowa. Upośledzenie umysłowe zwykle w stopniu głębokim (Sękowska, Z., 1985).

5) Fenyloketonuria: istotą choroby jest zaburzenie przemiany białkowej. Organizm osoby z fenyloketonurią nie jest zdolny do biochemicznej przemiany aminokwasu fenyloalaniny w tyrozynę z powodu braku enzymu hydroksylazy fenyloalaniny (wytwarzany przez wątrobę). W wyniku upośledzenia metabolizmu w organizmie gromadzi się kwas fenylopirogronowy uszkadzający komórki nerwowe. Objawy choroby występują w kilka do kilkunastu tygodni po urodzeniu i należą do nich: biała skóra pozbawiona barwnika, mała czaszka, specyficzny, mysi zapach potu, nieskoordynowane ruchy, stereotypie ruchowe. Niegdyś fenyloketonuria stanowiła częstą przyczynę upośledzenia, dziś w większości przypadków stosuje się odpowiednią profilaktykę (Sękowska, Z., 1985).

6) Choroba syropu klonowego (choroba Menkesa): podobnie jak w fenyloketonurii zaburzony jest metabolizm białek. Charakterystycznym objawem jest zapach moczu przypominający zapach syropu klonowego. Objawy występują od razu po urodzeniu, należą do nich: zaburzenia motoryki, padaczka, upośledzenie umysłowe, zwykle stopnia głębokiego (Sękowska, Z., 1985) .

7) Galaktozemia: choroba objawia się brakiem zdolności organizmu do przetwarzania galaktozy w glukozę. Galaktoza gromadzi się we krwi, płynie mózgowo-rdzeniowym i mózgu, powoduje uszkodzenie wątroby i nerek. Dzieci z galaktozemią po spożyciu mleka wymiotują, cierpią na biegunkę i chorują na żółtaczkę. Często rozwija się u nich zaćma, upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim. Nawet wyeliminowanie z diety chorego dziecka galaktozy nie jest czynnikiem eliminującym wystąpienie upośledzenia umysłowego (Sękowska, Z., 1985).

Choroby sprzężone z płcią

Są to choroby recesywne, sprzężone z płcią. Kobiety są nosicielkami nieprawidłowych genów, chorują tylko mężczyźni.

1) Zespół Loewego (zespół oczno-mózgowo-nerkowy): do objawów choroby należą: zaburzenia wzroku, nieprawidłowości w pracy nerek, karłowatość, zmiany krzywicze kości. Upośledzenie umysłowe sięga stopnia znacznego i głębokiego. Objawy pojawiają się w chwili urodzenia dziecka (Sękowska, Z., 1985).

2) Moczówka prosta nerkopochodna: w przypadku choroby tej wzmożonemu pragnieniu towarzyszy wydalanie znacznych ilości rozcieńczonego moczu. Charakterystyczne są także: krzywicze zmiany kości, wymioty, bóle w stawach, niski wzrost. Upośledzenie występuje w rożnych stopniach.

Choroby wywołane abberacjami chromosomalnymi

Wśród chorób tych można dokonać rozróżnienia między te, w których abberacje dotyczą autosomów oraz zaburzenia związane z abberacjami chromosomów płci.

Abberacje autosomów

1) Zespół Downa: zespół po raz pierwszy został opisany w 1866 roku przez L. Downa. Zespół ten jest przyczyną około 30% wszystkich przypadków głębszego upośledzenia umysłowego. W znacznej większości przypadków jest spowodowany trisomią w 21. parze chromosomów. Rzadziej występują przypadki translokacji części chromosomu 21. na inny lub mozaikowatość, gdy niektóre komórki mają prawidłową liczbę chromosomów, inne posiadają dodatkowy chromosom w 21. parze. U osób z zespołem Downa upośledzenie może mieć różny stopień, od lekkiego po głębokie, jednakże najczęściej (75% przypadków) występuje upośledzenie umiarkowane lub znaczne. Dzieci z zespołem Downa wykazują charakterystyczne cechy fenotypowe, które pozwalają na rozpoznanie zaburzenia wkrótce po urodzeniu. Do wspomnianych cech należą: skośnie ustawione szpary powiekowe, płaska potylica, duży język, wysokie podniebienie, nisko osadzone, małe małżowiny uszne, krótkie i szerokie dłonie z poprzeczną bruzdą, hipotonia, sucha, szorstka skóra Ponadto u osób z zespołem Downa często występują wady serca i przewodu pokarmowego (Namysłowska, I., 2004). Osoby z zespołem Downa poruszają się niezgrabnie, mało precyzyjnie. Mają skłonności do zapadania na infekcje dróg oddechowych. Głos tych osób jest ochrypły, gardłowy, a mowa rozwija się bardzo powoli. Większość z osób dotkniętych tym zespołem cechuje się lepkością uczuciową, stosunkowo wysoką zdolnością przystosowania społecznego, spokojem i apatią (Sękowska, Z., 1985).

2) Zespół „cri du chat” (miauczącego kota): związany jest z częściową delecją 5. chromosomu. Charakterystyczną cechą jest przenikliwy krzyk, uwarunkowany nieprawidłowościami w budowie krtani i przypominający miauczenie kota. Upośledzenie umysłowe zazwyczaj w stopniu umiarkowanym i znacznym, często występuje nadmierna aktywność, stereotypie ruchowe oraz skłonność do samouszkodzeń (Namysłowska, I., 2004).

Nieprawidłowości chromosomów płciowych

1) Zespół Turnera: występuje u kobiet, u około połowy osób z tym zespołem liczba chromosomów jest równa 45, brakuje jednego chromosomu płci. U pozostałych występuje mozaikowatość. Cechy charakterystyczne to: niski wzrost, silnie spłaszczona potylica, niedostatecznie rozwinięte wtórne cechy płciowe, wtórny brak miesiączki. Upośledzenie umysłowe występuje w różnym stopniu, rozwój intelektualny kobiet z zespołem Turnera może mieścić się w granicach normy (Komender, J., w: Namysłowska, I., 2004).

2) Zespół Klinefeltera: występuje u mężczyzn z kariotypem 47XXY. Osoby z tym zespołem charakteryzują się: wysokim wzrostem i eunuchoidalną budową ciała, brakiem mutacji głosu. Upośledzenie sięga różnego stopnia, inteligencja może także pozostawać w granicach normy (Komender, J., w: Namysłowska, I., 2004).

Oligofrenia wtórna

Do grupy tej zalicza się upośledzenie umysłowe wywołane czynnikami egzogennymi – środowiskowymi. Należą tu zarówno czynniki wrodzone, czyli działające w życiu płodowym, jak i nabyte, działające w okresie perinatalnym i postnatalnym.

Upośledzenie umysłowe wtórne, wywołane czynnikami wrodzonymi

W przypadku tego rodzaju upośledzenia patogenem są wszelkie wirusy i bakterie powodujące infekcję u matki, a pośrednio także uszkodzenia płodu.

1) Infekcje przedporodowe:

a) Różyczka: jest chorobą wirusową. Jest tym niebezpieczniejsza, im wcześniejszy okres ciąży, w którym matka choruje. Wirus różyczki przenika do krwiobiegu płodu i uszkadza niedojrzały układ nerwowy. Stopień upośledzenia zależy od czasu zachorowania. Oprócz upośledzenia występują wady narządu wzroku i wady serca (Sękowska, Z., 1985).

b) Cytomegalia: choroba wywołana przez cytomegalowirus. Cechy obrazu klinicznego u noworodków: żółtaczka, powiększona śledziona i wątroba. Upośledzenie może mieć różny stopień.

c) Toksoplazmoza: choroba spowodowana pierwotniakiem – toksoplazmą, przenoszonym przez zwierzęta. Pasożyty z krwi matki przenikają do łożyska i jeśli zakażenie ma miejsce w początkowym okresie ciąży płód obumiera. W późniejszym okresie, przy zakażeniu dochodzi do rozległych uszkodzeń płodu. Upośledzenie zazwyczaj w stopniu głębokim, stwierdzalne już w pierwszym roku życia dziecka. Dziecko nie przejawia reakcji na otoczenie, nie mówi i nie rozumie mowy, nie rozpoznaje osób bliskich. Występują porażenia i niedowłady kończyn, zaburzenia wzroku, napady drgawkowe.

Poza wyżej wymienionymi istnieje wiele innych infekcji, które mogą spowodować poważne uszkodzenia płodu, należą do nich między innymi: kiła wrodzona, grypa, zapalenie opon mózgowych.

2) Zaburzenia troficzne i intoksykacje

a) Leki jako teratogeny: leki stosowane przez kobietę ciężarną mogą mieć szkodliwy wpływ na rozwijający się płód. Wykazano, że szkodliwe są zwłaszcza leki uspokajające i nasenne, leki antydepresyjne oraz preparaty hormonalne. Uszkodzenie płodu zależne jest od czasu zadziałania leku, niemniej zazwyczaj są one bardzo ciężkie (Vasta, R., 2003).

b) Alkohol: niegdyś wielu badaczy uważało, iż alkohol nie ma negatywnego wpływu na rozwijający się płód, niektórzy wręcz zalecali kobietom w ciąży spożywanie niewielkich ilości alkoholu. Współcześnie uszkadzające działanie alkoholu na płód jest już dość dobrze poznane, lecz niestety wśród wielu ludzi nadal pokutuje mit dobroczynnego wpływu alkoholu na kobiety w ciąży. Alkohol może spowodować u dziecka płodowy zespół alkoholowy (Fetal Alcohol Syndrom). Szacuje się, że około 25% dzieci z FAS jest dotkniętym także upośledzeniem umysłowym, najczęściej w stopniu lekkim lub umiarkowanym (Klecka, M., 2004).

3) Konflikt serologiczny

Do konfliktu serologicznego dochodzi wówczas, gdy matka ma krew Rh-, zaś płód dziedziczy po ojcu Rh+. Przy konflikcie organizm matki wytwarza przeciwciała przeciwko krwi płodu. Przeciwciała powodują hemolizę ciałek czerwonych, prowadząc w rezultacie do podwyższenia stężenia bilirubiny w surowicy krwi. Nadmierne stężenie tego związku działa toksycznie na płód. Dzieci z konfliktem serologicznym po urodzeniu wykazują objawy żółtaczki, której powikłania prowadzą do upośledzenia umysłowego, głuchoty oraz zaburzeń motoryki (Sękowska, Z., 1985). Współcześnie przypadki upośledzenia umysłowego jako rezultatu konfliktu Rh należą do bardzo rzadkich. Problem niezgodności czynnika Rh został w znacznej mierze wyeliminowany dzięki transfuzjom krwi u noworodków oraz podawaniu kobietom z Rh- immunoglobuliny anty-Rh.

Upośledzenie umysłowe wtórne, wywołane przez czynniki nabyte

1. Urazy przedporodowe: na stan dziecka po urodzeniu maja wpływ zarówno urazy psychiczne jak i fizyczne matki w okresie ciąży. Niemniej tylko wyjątkowo ciężkie urazy fizyczne stają się przyczyną poważnego uszkodzenia układu nerwowego płodu, a w konsekwencji prowadzą do upośledzenia umysłowego.

2. Urazy okołoporodowe i zamartwica: do urazów może dojść w trakcie samego aktu porodu. Poród przedłużający się, ale także zbyt szybki może w rezultacie stać się przyczyna poważnych uszkodzeń u noworodka. W trakcie przedłużającego się porodu może dojść do zamartwicy, spowodowanej niedotlenieniem dziecka, a w konsekwencji do upośledzenia umysłowego w różnym stopniu. Do objawów ciężkiego uszkodzenia okołoporodowego należą także: niepokój ruchowy, zaburzenia snu i ssania, nieustanny krzyk i niekiedy napady drgawkowe (Sękowska, Z., 1985).

3. Choroby w życiu osobniczym: choroby, w których przebiegu pojawia się wysoka gorączka są dla dziecka szczególnie groźne i mogą prowadzić nawet do upośledzenia umysłowego. Do chorób tych należą:

1. Zapalenie mózgu i opon mózgowych: może powodować upośledzenie w różnym stopniu, a także prowadzić do niedowładów spastycznych kończyn, głuchoty, ślepoty, padaczki oraz wodogłowia.

2. Zatrucia: w zależności od substancji prowadzącej do zatrucia, objawy są zróżnicowane.

3. Mechaniczne urazy czaszki i mózgu: prowadzą najczęściej do upośledzenia w stopniu lekkim z zaburzeniami zachowania (Sękowska, Z., 1985).

Oligofrenia uwarunkowana czynnikami endogennymi lub egzogennymi

Istnieje grupa zespołów chorobowych, których przyczynę mogą stanowić zarówno czynniki wewnętrzne, jak i środowiskowe. Do chorób o mieszanej etiologii należą:

1) Matołectwo (kretynizm): można wyróżnić tu dwie postacie – endemiczne (występujące jedynie w niektórych rejonach geograficznych – miejscowościach górskich, na skutek niedostatecznej ilości jodu) oraz sporadyczne (wywołane zaburzeniami hormonalnymi, uwarunkowane genetycznie). Objawy: upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym lub znacznym, spowolnienie psychiczne, nadmierna ufność w stosunku do innych, wrażliwość. Ponadto chorzy charakteryzują się niskim wzrostem, specyficznymi rysami twarzy – szeroka nadana nosa, grube powieki, wydęte wargi, zgrubiały język. Występuje zahamowanie rozwoju płciowego, ruchy są niezgrabne, chód powolny i kaczkowaty (Sękowska, Z., 1985). Problem matołectwa endemicznego w krajach rozwiniętych został wyeliminowany w znacznym stopniu przez dodawanie jodu do soli oraz wody.

2) Wodogłowie (hydrocefalia): wodogłowie jest zespołem objawów spotykanym w różnych postaciach upośledzenia umysłowego. Niekiedy jednak do upośledzenia dochodzi na tle patogennego wpływu hydrocefalii. Wodogłowie może być dziedziczne, ale także może powstawać na skutek urazów mechanicznych i innych czynników zewnętrznych działających na organizm dziecka w pierwszych latach życia. Oligofrenia z wodogłowiem charakteryzuje się wystąpieniem wad rozwojowych mózgu, głównie w postaci znacznie zwiększonej ilości płynu mózgowo – rdzeniowego. Ponadto na obraz kliniczny wodogłowia składają się takie symptomy jak: duża, kulista głowa, wypukłe czoło, płytkie oczodoły, duże ciemiączko. Objawy ujawniają się zaraz po urodzeniu lub w pierwszych miesiącach życia (Sękowska, Z., 1985).

3) Małogłowie (mikrocefalia): wyróżnia się postać mikrocefalii prawdziwej (uwarunkowana genetycznie) oraz mikrocefalii cerebropatycznej (uwarunkowana czynnikami egzogennymi). W mikrocefalii prawdziwej poszczególne struktury mózgowe rozwijają się nieprawidłowo. Obraz kliniczny stanowią: mały obwód głowy od 28 do 47 cm, niska waga mózgu w granicach 220 do , upośledzenie umysłowe od umiarkowanego do głębokiego, stosunkowo dobrze zachowane bezpośrednie emocje. Częściej występuje mikrocefalia cerebropatyczna, jako zmiany patologiczne mózgowia po przebytych chorobach i urazach. Objawy są zróżnicowane w zależności od stopnia uszkodzenia struktur mózgowych. Upośledzenie umysłowe występuje w różnym stopniu, charakterystyczne są niedowłady, porażenia kończyn i napady drgawkowe (Sękowska, Z., 1985).

Charakterystyka osób z upośledzeniem umysłowym

Dokonując próby charakterystyki osób z różnymi stopniami upośledzenia, należy mieć na uwadze, iż wśród osób tych istnieje ogromne zróżnicowanie jeśli chodzi o poziom rozwoju poszczególnych funkcji oraz nasilenie pewnych cech. Prawidłowość ta dotyczy nie tylko osób z różnymi stopniami upośledzenia, lecz wyraźne różnice indywidualne występują także wśród osób o takim samym zdiagnozowanym stopniu upośledzenia umysłowego.

Mowa, procesy poznawcze i motoryka osób z upośledzeniem umysłowym

U osób z upośledzeniem umysłowym zaburzone są w dużej mierze, choć zależnie od stopnia upośledzenia funkcje poznawcze, a także pierwotna w stosunku do tych funkcji motoryka oraz mowa, w konsekwencji niedostatecznie ukształtowanych narzędzi jej rozwijania – procesów kognitywnych. Istotną zmienną wpływająca na poziom omawianych funkcji jest intensywność i jakość oddziaływań korekcyjno-kompensacyjnych. Poziom rozwoju poszczególnych funkcji u osób z różnymi stopniami upośledzenia przedstawia Tabela.

Funkcja	Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym	Osoby z głębszym (umiarkowanym lub znacznym) upośledzeniem umysłowym	Osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym
Wrażenia i spostrzeżenia	- częstsze niż w populacji osób w normie intelektualnej występują wady wzroku i słuchu obniżające jakość wrażeń i spostrzeżeń, - wolniejsze tempo spostrzegania, - spostrzeganie wąsko zakresowe, niedokładne, co skutkuje zakłóceniami w tworzeniu wyobrażeń,	- spostrzeganie fragmentaryczne, niedokładne i wolne, - poziom spostrzegania obniżony w stosunku do normy i osób z lekkim upośledzeniem umysłowym,	- znacznie osłabiona integracja sensoryczna, - wrażenia mają charakter izolowany,
Uwaga	- występuje uwaga mimowolna i dowolna, - zaburzone podzielność, trwałość i zakres uwagi dowolnej, - jakość uwagi dowolnej wzrasta na skutek procesu nauczania i w konsekwencji może osiągać poziom uwagi u osób w normie intelektualnej,	- dominuje uwaga mimowolna, a u osób ze znacznym upośledzeniem jest ona również zaburzona, - mała trwałość i podzielność uwagi, - uwaga najczęściej ukierunkowana na bodźce o wyrazistych cechach: barwa, dźwięk, ruch, błyszczenie, - niski stopień koncentracji, wąski zakres, brak podzielności, mała przerzutność,	- brak uwagi dowolnej, - uwaga mimowolna nietrwała, niepodzielna, aktywizowana przez silne bodźce z otoczenia,
Pamięć	- brak różnic w stosunku do normy w zakresie pamięci mechanicznej, - istotnie obniżony poziom funkcjonowania pamięci logicznej zarówno świeżej, jak i trwałej,	- przeważa pamięć mechaniczna, - tendencja do zmyśleń i konfabulacji, - łatwo zapamiętywane przez osoby z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym są wyraziste, lecz często nieistotne elementy,	- cząstkowa pamięć mechaniczna, - ograniczona, lecz najlepiej zachowana, pamięć ruchów i uczuć,
Myślenie	- najbardziej zaburzone, w stosunku do normy, spośród wszystkich procesów poznawczych, - szczególnie obniżony poziom zdolności do porównywania,	- nie rozwijają się operacje myślowe, proces uczenia się może odbywać się jedynie na materiale konkretnym,	- nie występują typowe operacje umysłowe, - zdolność do uczenia się przez naśladownictwo i wytwarzanie odruchów,
Myślenie	- w niewielkim zakresie i tylko u niektórych osób występuje zdolność do uogólniania i abstrahowania, - stosunkowo najmniej zaburzone procesy analizy i syntezy, - myślenie konkretno – obrazowe,	- myślenie na poziomie od sensoryczno-motorycznego do konkretno- obrazowego u niektórych osób z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym, - u osób z umiarkowanym upośledzeniem występuje zdolność do
Myślenie	- zwolniona dynamika myślenia, brak elastyczności, stereotypowość, inercja,	przeprowadzenia prostego wnioskowania, kojarzenia, uczenia się przez działanie i obserwację, są w stanie nauczyć się czytania i pisania, nie potrafią opanować pojęć liczbowych,
Komunikowanie się	- rozwija się mowa dźwiękowa, posługują się pełnymi zdaniami, mowa płynna, lecz często występują wady wymowy, - słownictwo ubogie, zwłaszcza słownictwo o charakterze abstrakcyjnym, - przewaga słownika biernego nad czynnym,	- poziom zróżnicowany, - u osób z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym zazwyczaj rozwija się mowa dźwiękowa, potrafią posługiwać się prostymi zdaniami, mowa często płynna, lecz mało wyraźna, - ograniczony zasób słownictwa,	- brak mowy dźwiękowej bądź mowa na etapie wyrazu, - stosują gesty i wyrazy mimiczne dla wyrażenia swoich potrzeb i emocji, - niski poziom biernego języka, lecz umożliwiający stosowanie w ograniczonym zakresie komunikacji alternatywnej,
Komunikowanie się		- zarówno osoby ze znacznym jak i umiarkowanym upośledzeniem są w stanie posługiwać się alternatywnymi metodami komunikacji, a także gestami, mimiką, poprzez wokalizację,	- zaburzenia proporcji budowy ciała, -głęboko zaburzona płynność i zręczność ruchów,
Motoryka	- niższy niż przeciętnie ogólny poziom motoryczny, - upośledzenie czynności manipulacyjnych, - słabsza budowa ciała i niższy wzrost, - mogą występować niedowłady i porażenia	- poziom rozwoju zróżnicowany, znacznie niższy niż u osób w normie, - niższa sprawność lokomocyjna i manipulacyjna, - ruchy powolne i mało dokładne, - wolniejsze dojrzewanie, wady zmysłów, - występują porażenia, niedowłady, hipotonia lub hipertonia, mogą występować stereotypie ruchowe,	- możliwości bardzo zróżnicowane, u części osób brak zdolności do pionizacji ciała i lokomocji,

Tabela 3. Mowa, procesy poznawcze i motoryka osób z upośledzeniem umysłowym,

na podstawie: Kirenko, J. Parchomiuk, M., 2006, Sękowska, Z., 1985

4.2. Rozwój społeczny i emocjonalny osób z upośledzeniem umysłowym

Osoby z upośledzeniem umysłowym różnią się nie tylko poziomem funkcji poznawczych, lecz także wyraźne różnice zauważa się w zakresie rozwoju społecznego i emocjonalnego. Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym w zasadzie pod względem rozwoju emocjonalnego funkcjonują w granicach normy. Ponieważ w wielu przypadkach upośledzenie to ma charakter środowiskowy, w większości przypadków brak jest organicznych uszkodzeń mózgu, które mogłyby wpływać na emocjonalne funkcjonowanie osoby. Pewne nasilenie nieprawidłowych reakcji zauważalne jest w młodszym wieku, zazwyczaj jednak przy odpowiednich oddziaływaniach wychowawczych u osób dorosłych już one nie występują. Do reakcji tych zalicza się: nadmierną impulsywność, nieadekwatność emocji do sytuacji, labilność emocjonalna, agresywność, niepokój, zahamowanie i lękliwość lub nadpobudliwość, osłabienie mechanizmów kontroli, głód emocjonalny. Uprzednio wymienione trudności mogą stanowić podstawowy czynnik utrudniający prawidłowy rozwój społeczny osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. Ponadto osoby te często charakteryzują się zaniżonym poziomem powinności moralnej, obniżoną wrażliwością, niższą motywacją oraz niedorozwojem uczuć wyższych, co negatywnie koreluje z poziomem przystosowania społecznego. Niemniej osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym mogą być w pełni samodzielne. Potrafią one prawidłowo wypełniać role zawodowe pod nadzorem innych osób, potrzebują raczej doraźnego wsparcia niż ciągłej opieki. Często jednak mimo możliwości dobrego przystosowania społecznego, osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym nie są w stanie samodzielnie funkcjonować z powodu nieprawidłowych oddziaływań środowiska i zaniedbań wychowawczych (Kirenko, J., Parchomiuk, M., 2006) . Osoby z głębszym stopniem upośledzenia umysłowego cechują się uboższym repertuarem emocji, co w dużej mierze jest rezultatem nieprawidłowości organicznych mózgu. Osoby te przejawiają jednak potrzeby i emocje, które sprzyjają rozwojowi społecznemu. Należą do nich: potrzeba przywiązania, bezpieczeństwa, szacunku, miłości i przynależności oraz społecznych kontaktów. Osoby te są w stanie wyćwiczyć adekwatność reakcji w sytuacjach znanych lub podobnych. Poza korzystnymi cechami, ułatwiającymi funkcjonowanie w społeczeństwie, posiadają także cechy, które obniżają jakość kontaktów społecznych. Wymienić tutaj należy: często nieadekwatne reagowanie, brak kontroli emocji i chwiejność emocjonalna. Ponadto u osób z głębszym upośledzeniem umysłowym częściej niż w przypadku lekkiego upośledzenia występują choroby psychiczne, które poważnie zaburzają życie społeczne osoby. Osoby z omawianej grupy nie są w stanie funkcjonować zupełnie samodzielnie. Mogą być w dużej mierze samodzielne, zwłaszcza osoby ze stopniem umiarkowanym upośledzenia i radzą sobie w czynnościach samoobsługowych i higienicznych. Dzięki odpowiedniemu treningowi mogą opanować umiejętność samodzielnego poruszania się po miejscowości zamieszkania, robienia zakupów, zazwyczaj potrafią zadbać o swoje bezpieczeństwo i w pewnym zakresie o zdrowie. Osoby głębiej upośledzone mogą wykonywać prace zarobkowe: czynności porządkowe, proste czynności związane z produkcją, a w przypadku umiarkowanego upośledzenia także proste prace usługowe i opiekuńcze (Kirenko, J., Parchomiuk, M., 2006). Sfera emocjonalna ma szczególne znaczenie w przypadku osób z głębokim upośledzeniem umysłowym. Rozwój emocjonalności wiąże się nieodłącznie z możliwościami realizacji potrzeb w otoczeniu społecznym. Stymulujące, bezpieczne i pełne życzliwości środowisko pozwalaj ujawnić maksymalne możliwości rozwojowe omawianej grupy osób. Według K. Mrugalskiej (1996) osoby głęboko upośledzone potrafią wyrażać potrzebę kontaktu emocjonalnego, a także wyrażać emocje i je rozpoznawać u innych. Niemniej oprócz wspomnianych pozytywnych aspektów zauważa się również nieprawidłowości w rozwoju emocjonalnym, takie jak: zachowania autodestruktywne, zachowania agresywne w stosunku do innych, nieadekwatność reakcji i brak ich kontroli, skrajne wahania nastroju. Stopień samodzielności życiowej osiągany przez osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym jest bardzo zróżnicowany. Niektóre z tych osób potrafią opanować proste czynności samoobsługowe: ubieranie się, picie, jedzenie, załatwianie potrzeb fizjologicznych, inne natomiast wymagają stałej pomocy osób trzecich. Osoby z omawianej grupy nie osiągają niezależności życiowej i wymagają ciągłej opieki. Nie potrafią zadbać o swoje bezpieczeństwo i zdrowie, nie mają zdolności orientacji poza domem. Niemniej mimo poważnych zaburzeń w rozwoju emocjonalnym i społecznym osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym, nie powinny być izolowane. Bogata stymulacja jest koniecznym warunkiem do osiągnięcia przez te osoby pełni możliwości rozwojowych (Kirenko, J., Parchomiuk, M., 2006).

2.NIEWIDOMI I SŁABOWIDZĄCY

Zmysł wzroku – narząd wzroku, droga wzrokowa i korowe ośrodki wzrokowe:

Analizator wzrokowy zbudowany jest z 3 części:

1. Receptory (czopki – odpowiadają za widzenie barwne i pręciki – odpowiadają za widzenie przy słabszym oświetleniu),

2. Nerw wzrokowy przewodzacy impulsy od receprorów do ośrodka w mózgowiu,

3. Ośrodek mózgowy (znaduje się w części potylicznej).

Ze względu na kryterium styczności z przedmiotem, analizatory, których receptory znajdują się na powierzchni ciała (eksteroreceptory) dzieli się na :

• Teleanalizatory (odbieraja bodźce oddalone od organizmu – wzrok, słuch, węch),

• Kontaktoanalizatory (odbierają bodźce po bezposrednim zetknięciu się z nimi – dotyk, smak).

Człowiek jest zdolny do odbierania nie tylko światła jako jasności, ale również barw. Do barw achromatycznych zalicza się: biel, czerń, odcienie szarości, zać barwy chromatyczne to wszytkie barwy podstawowe i ich pochodne. Człowiek dzięki wzrkowi widzi także kształt przedmiotów oraz jest zdolny do widzenia ruchu przedmiotów.

Budowa oka:

Droga wzrokowa:

Na widzenie składają się:

1. czynności motoryczne gałek ocznych - ich ukierunkowanie na odpowiednie

bodźce - oglądany przedmiot oraz skierowanie obu gałek w ten sam punkt; jest

to tzw. konwergencja lub zbieżność;

umożliwiają one także śledzenie wzrokiem za przedmiotem znajdującym się

w ruchu;

1. czynności optyczne - skierowanie wpadających do gałki ocznej promieni

światła na tzw. plamkę żółtą, znajdującą się w środku siatkówki, gdzie jest największa liczba czopków i dzięki czemu widzenie jest najlepsze i najdokładniejsze.

Skierowanie to odbywa się w wyniku odpowiedniego załamania światła – refrakcji poprzez rogówkę, soczewkę i ciałko szkliste tworzące aparat optyczny oka;

1. czynności wzrokowe - reagowanie na bodźce świetlne (receptory wzrokowe)

oraz przekazanie pobudzeń nerwowych poprzez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego, gdzie powstają obrazy oglądanych przedmiotów czy zjawisk.

Czynności wzrokowe:

1. Widzenie centralne (środkowe): jest widzenie za pomocą plamki żółtej, umozliwia widzenie małych przedmiotów, liter, cyfr, decyduje o ostrosci wzroku.

2. Widzenie obwodowe: umozliwia widzenie dużych przedmiotów, ruchu i zmienności.

3. Widzenie stereoskopowe (obuoczne): widzenie perspektywy, głębi i horyzontu.

4. Widzenie barw.

5. Widzenie nocne.

Czynności percepcyjne: stanowiące część psychologiczną narządu wzroku zadania: analiza, synteza i interpretowanie obrazów przekazanych od receptorów wzrokowych (siatkówki) poprzez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej.

W ten sposób powstają wrażenia i spostrzeżenia przedmiotów i zjawisk z otaczającej rzeczywistości:

wrażenia - cechy przedmiotów, a więc kształt, barwę itp.,

spostrzeżenia są odzwierciedleniem całego przedmiotu czy zjawiska,

Narząd wzroku ma duże znaczenie –służy do procesów poznawczych – (poznania otaczającej rzeczywistości), także wielu innych sfer życia:

• zdobywanie informacji i wiedzy, w procesie nauki i pracy pełni on trzy funkcje, a mianowicie; orientacyjną, kierującą i kontrolującą prawidłowość jej przebiegu

• wykonywanie czynności życia codziennego ( czynności samoobsługowe i gospodarcze)

• orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się

• wykonywanie pracy zawodowej

• funkcjonowanie społeczne - udział w życiu społecznym

• rekreacja - aktywne wykorzystywanie czasu walnego.

Funkcje wzroku w praktycznej działaności człowieka:

1. Orientacyjna: informowanie o zmianach zachodzących w otoczeniu, umożliwia dobór adekwatnej i własciwej reakcji,

2. Kierująca (regulujaca) przebiegiem wykonywanych czynności,

3. Kontrolująca przebiegu i efektu czynności.

Wzrok w orientacji przestrzennej i posuszaniu się:

Orientacja przestrzenna jest warunkiem samodzielnego poruszania się w otoczeniu przy zachowaniu bezpieczeństwa. Odbiór bodźców wizualnych ułatwia lokalizację przedmiotów w otoczeniu oraz ich położenie względem siebie.

Dysfunkcje narządu wzroku:

1. Uszkodzenie widzenia centralnego: widzenie centralne mierzone jest ostraością wzrokową, a o uszkodzeniu mówimy wówczas, gdy człowiek nie widzi przedmiotów określonej wielkości z odeległości, z jakiej widzi oko miarowe. Ostrość wzroku (V)oceniana jest za pomoca tzw. tablic Snellena. Kategorie ostrości wzroku wg ICD-10:

Tab. 1. Międzynarodowa Klasyfikacja Obniżenia Ostrości Wzroku

Kategoria	Stopień uszkodzenia ostrości wzroku	Ostrość wzroku po korekcie	Terminologia (Nazwa)
Wzrok w granicach normy		Od 0,8 Do 1,0	Wzrok całkowicie normalny
	Lekki	Poniżej 0,8	Wzrok prawie normalny
Słabowzroczność	Umiarkowany	Poniżej 0,3	Słabowzroczność umiarkowana
	Znaczny	Poniżej 0,1	Słabowzroczność znaczna
Ślepota	Głęboki	Poniżej 0,05	Słabowzroczność głęboka lub ślepota umiarkowana
	Prawie Całkowity	Poniżej 0,02	Ślepota prawie całkowita poczucie światła
	Całkowity	0,00	Ślepota całkowita

1. Zaburzenia widzenia obwodowego: przejawiają się w ograniczeniach i ubytkach pola widzenia. Normalne pole widzenia każdego oka wynosi 150 stopni w płaszczyźnie poziomej, a 120 stopni w płaszczyźnie pionowej. Pełne pole widzenia w płaszczyśnie poziomej wynosi 200 stopni. Formy uszkodzeń pola widzenia:

• Koncetryczne ograniczenie pola widzenia, które może być:

- niewielkie (pole widzenia 120 stopni i mniej)

- umiarkowane (pole widzenia 60 stopni i mniej)

- znaczne (pole widzenia 20 stopni i mniej)

- głębokie (pole widzenia 5 stopni i mniej)

- widzenie lunetowe (widzenie bardzo małą częścią satkówki)

• Widzenie połowicze: wypadnięcie prawej lub lewej połówki pola widzenia,

• Inne usykodyenia pola widzenia: wyspekowe ubytki pola widzenia, ćwiartkowe wypadnięcie pola widzenia.

1. Zaburzenia widzenia barw:

dichromatyzm - całkowity brak jednego z rodzajów czopków:

• protanopia – nierozpoznawanie barwy czerwonej (lub mylenie jej z barwą zieloną);

• deuteranopia (tzw. daltonizm) – nierozpoznawanie barwy zielonej (lub mylenie jej z barwą czerwoną);

• tritanopia – nierozpoznawanie barw żółtej i niebieskiej.

monochromatyzm - całkowita niezdolność do rozpoznawania barw.

1. Zaburzenia widzenia stereoskopowego,

2. Zaburzenia widzenia nocnego (np. kurza ślepota).

Osoby niewidome i słabowidzące wg kryterium medycznego:

Osobabmi niewidomymi są osoby całkowicie niewidome (ostrość wzroku 0,00, ale może być zachowane poczucie światła); osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05; osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20 stopni, bez względu na ostrość wzroku.

Osobami słabowidzącymi sa osoby, których ostrość wzroku wynosi więcej niż 0,05 do 0,3, a w szerokim rozumieniu są to również osoby z głębokim stopniem uszkodzenia ostrości wzroku.

Osoby niewidome i słabowidzące wg kryterium funkcjonalnego – definicje zawodowa i pedagogiczna

Definicja zawodowa:

1. Osobami niewidomymi są osoby, które w pracy zawodowej opierają się głównie na pozostałych zmysłach, a więc - całkowicie niewidomi. Natomiast w odniesieniu do innych osób z uszkodzonym wzrokiem oznacza to, że zachowana sprawność wzroku jest zbyt mała (niska) do wypełniania funkcji orientacyjnej na stanowisku i w miejscu pracy oraz funkcji kierującej i kontrolującej w trakcie wykonywania pracy. Są to osoby zawodowo niewidome (vocationally blind persons).

2. Osoby słabowidzące są to osoby, które pomimo znacznego uszkodzenia czynności wzrokowych wykorzystują je dla orientacji, kierowania i kontrolowania przebiegu pracy.

Definicja pedagogiczna, polska terminologia pedagogiczna rozróżnia dwie grupy dzieci:

- niewidome, które na skutek braku wzroku posługują się pismem punktowym Braille’a;
- słabowidzące, które mogą posługiwać się słowem drukowanym.

W przypadku osób słabowidzących ze względów prognostycznych wyróznia się:

Osoby z ustabilizowaną słabowzrocznością – aktualny stan ma charakter trwały i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego pogorszenia, chyba że wystapiłyby inne nieprzewidziane przyczyny.

Osoby z nieustabilizowaną słabowzrocznością – proces chorobowy nadal trwa i może zakończyć się całkowitą utratą wzroku.

Wśród osób z zaburzeniami widzenia wyróżnia się także osoby z niepełnosprawnością wzrokową od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa oraz takie, które niepełnosprawność tę nabyły w późniejszym okresie życia: osoby całkowicie lub częściowo ociemniałe.

Etiologia i profilaktyka zaburzeń wzroku:

Do przyczyn utraty lub znacznego zaburzenia wzroku zalicza się:

• Czynniki genetyczne,

• Wady wrodzone analizatora wzrkowego i uszkodzenia okołoporodowe,

• Choroby analizatora wzrkowego,

• Choroby zakaźne przebiegające z wysoką temperaturą oraz nowotwory,

• Zatrucia, cukrzyca,

• Urazy mechaniczne, termiczne i chemiczne,

• Awitaminoza,

• Zmiany starcze.

Najczęściej występujące schorzenia i uszkodzenia powodujące defekty wzroku

Patologia	P/NP	Zaburzenia towarzyszące	Następstwa funkcjonalne	Pomoc
Achromatopsja	NP	Oczopląs	Osłabiona ostrość Oczopląs Ślepota na barwy Światłowstręt	Korekcja Ciemne szkła Pomoce optyczne Poradnia genetyczna
Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki	P	Zanik nerwów wzrokowych Zaćma Jaskra	Ślepota zmierzchowa Zwężenie pola widzenia Zaburzona wrażliwość na światło Osłabiona adaptacja Zmienne widzenie	Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne Ćwiczenia z orientacji, laska Ćwiczenie przeszukiwania
Bezsoczewkowa-tość	NP	Odwarstwianie siatkówki Oczopląs	Oczopląs Dalekowzroczność Brak akomodacji Osłabienie poczucia głębi Obniżona ostrość Zniekształcenia w obwodowym polu widzenia	Szkła oklularowe i kontaktowe Sztuczna soczewka Pomoce optyczne
Beztęczówkowa-tość	NP	Niedorozwój plamki Oczopląs Zaćma Jaskra Zmętnienie rogówki na obwodzie	Oczopląs Osłabiona ostrość Światłowstręt/ olśnienie Osłabiona adaptacja	Ciemne szkła Sztuczna źrenica Pomoce optyczne
Bielactwo	NP	Niedorozwój plamki Oczopląs Krótkowzroczność Astygmatyzm	Osłabiona ostrość Oczopląs Światłowstręt/ olśnienie Osłabiona adaptacja	Korekcja Ciemne szkła Pomoce optyczne Poradnia genetyczna
Jaskra: Wrodzona Nabyta	P NP	Oczopląs Wole oko (powiększenie objętości gałki ocznej) Bielmo rogówki Zenik nerwów wzrokowych Zenik nerwów wzrokowych	Światłowstręt Łzawienie Osłabiona ostrość Zawężenie pola widzenia Ślepota zmierzchowa Osłabiona adaptacja Zaburzona wrażliwość na światło Zmienne widzenienie Bóle Skutki uboczne leków Powiększona plamka ślepa	Zabieg operacyjny Leki obniżając e ciśnienie Stymulacja wzroku Leki Zabieg operacyjny Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne Ćwiczenia w przeszukiwaniu i orientacji przestrzennej
Niewidzenie połowicze	NP		Ubytek połowy pola widzenia Problemy z poruszaniem się Problemy z czytaniem Osłabienie poczucia głębi	Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne Ćwiczenie- usprawnianie
Odwarstwienie siatkówki	P/NP		Osłabiona ostrość Ubytki w polu widzenia Zaburzenia widzenia barw Zaburzona adaptacja	Zabiegi Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne
Retinopatia cukrzycowa	P	Jaskra Odwarstwianie siatkówki Zaćma Osłabiona akomodacja	Zmienność widzenia Stres Zmęczenie Mroczki rozsiane Zaburzenia widzenia barw	Fotokoagulacja Witerktomia/ usunięcie ciała szklistego
Wysoka krótkowzrocz-ność	P	Odwarstwianie siatkówki Zaćma Wylewy do plamki Jaskra	Obniżona ostrość do dali Ślepota zmierzchowa Mroczek centralny Zaniekształcenia obwodowego pola widzenia	Ograniczenie wysiłku fizycznego Korekcja Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne
Zaćma	P	Oczopląs (zaćma wrodzona) Jaskra Zwyrodnienie plamki (zaćma starcza)	Obniżona ostrość Zaburzona wrażliwość na światło Zażółcenie obrazu Mroczki	Zabieg operacyjny Środki rozszerzające źrenicę Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne
Zanik nerwu wzrokowego	P/NP	Oczopląs	Zależą od lokalizacji i stopnia zaniku: Mroczki Obniżona ostrość Zaburzenia widzenia barw Ślepota zmierzchowa	Stymulacja wzroku Pomoce optyczne
Zwyrodnienie plamki żółtej: - Młodzieńcze, - Starcze,	P/NP	Zaćma	Obniżona ostrość Mroczek centralny Zaburzenia widzenia barw Zaburzona wrażliwość na światło	Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne Ćwiczenia w patrzeniu pozaplamkowym
Zwłóknienie pozasoczew-kowate Rozrost włółknisty pozasoczew-kowaty Retinopatia wcześniacza	P/NP cza-sem re-gres	Wysoka krótkowsroczność Odwarstwianie siatkówki Zaćma Jaskra	Obniżona ostrość Zaburzona wrażliwość na światło Zaburzona adaptacja	Stymulacja wzroku Pomoce optyczne Pomoce nieoptyczne

Rozwój dziecka z zaburzeniami wzroku:

Czynniki rozwoju dziecka z uszkodzonym wzrokiem:

Rozwój psychiczny dziecka jest uwarunkowany wzajemnie oddziałuwującymi nań czynników biologicznych i środowiskowych. W zależności od okresu życia dziecka czynniki te mają większe lub mniejsze znaczenie. W pierwszym roku zycia rozwój uwarunowany jest głównie czynnikami wewnętrznymi, później coraz większego znaczenia nabiera srodowisko zycia dziecka. W pracy nad rozwojem trzeba uwzględniać i dążyć do maksymalnego wykorzystania obu grup czynników. Zasady te dotyczą także dzieci niewidomych i słabowidzących.

Do czynników wewnętrznych rozwoju dziecka zalicza się:

1. Zadatki biologiczne: są to struktura i cechy funkcjonalne układu nerwowego. Szczególnie ważny dla rozwoju psychicznego jest stan ośrodkowego układu nerowowego. Procesy mózgowe stanowią podłoże dla wszelkich zjawisk psychicznych i to one określają granice i przebieg rozwoju psychicznego dziecka. Zarówno funkcje jak i struktura mózgowia mogą zostać uszkodzone, co prowadzi do zaburzeń i trudności w rozwoju dziecka.

Uszkodzenie mózgu może yć uwarunkowane czynnikami geteycznymi i wrodzonymi, schoreniami dziecka po jego urodzeniu. Przeciętne dziecko niewidome i słabowidzące rodzi się zazwyczaj z dobrze rozwinięta strukturą i mozliwościami funkcjonalnego rozwoju układu nerowowego. Jeśli przyczyna utraty wzroku nie sposodowała uszkodzeń kory mózgowej, dziecko takie może rozwijać się normalnie pod względem psychicznym.

Uszkodzenie obwodowego układu nerowowego (siatkówka, nerwy wzrokowe) u dzieci niewidomych i słabowidzących może powodowac utrudnienia w rozwoju. Wobec tego istenieje konieczność kompensowania braku wzroku przez odpowienią stymulację.

2. Aktywność własną dziecka: aktywność dziecka to dynamiczne zachowanie się, charakteryzujące się dużą ruchliwością, wrażliwością zmysłową i emocjonalną, szybkością i siłą reakcji na bodźce zewnętrzne. Jest cechą indywidualną. Zachowanie dziecka może być pobudzane, regulowane i ukierunkowane poprzez różne przyczyny. Źródła aktywności dzicka nazywane są dynamizmami. Są to wewnętrzne warunki strukturalno-funkcjonalne układu nerowowego i towarzysząca im sila, stwarzające gotowość dziecka do reagowania na bodźce zarówno wewnetrzne, jak i z otaczającego środowiska. Pdstawowym dynamizmem, działającym od urodzenia dziecka jest dynamizm potrzeb biologicznych lub fizjologicznych. Ma on charakter wrodzony i funkcjonuje autoamtycznie. U dzieci z uszkodzonym wzrokiem funkcjonuje tak samo jak u dzieci o pełnopsrawnym wzroku. Drugim dunamizmem jest dynamizm eksploracyjny lub eksploracyjno – ćwiczący. Jest w znacznym stopniu uwarunkowany stymulacją zewnętrzną, zwłaszcza bodźcami wzrokowymi, słuchowymi i dotykowymi. Związany jest z rozwojem ukłądu nerowowego, zwłaszcza kory mózgowej. Od dynamizmu ekpolaryjnego zalezy w znacznym stopniu czy dziecko będzie aktywne, nadmiernie aktywne, czy pasywne. U dzieci niewidomych i słabowidzacych ryzyko zbyt pasywnego zachowania jest tym większe, im mniej stymulujące jest środowisko. Dzieci te częto potrzebują zachęty do eksploracji otoczenia.

Podstawowe zasady rozwoju dzieci z uszkodzonym wzrokiem:

1. Przeciętne dziecko z uszkodzonym wzrokiem jest zdolne do osiągnięcia normalnego rozwoju psychicznego i spolecznego oraz przygotowania się do samodzielnego życia, pod warunkiem, że nie ma ono innych uwarunkowan biologicznych.

2. Przeciętne dziecko z uszkodzonym wzrokiem może osiągnąć normalny rozwoj psychiczny i społeczny w tym samym czasie, co dziecko dobrze widzące, pod warunkiem, że stworzy się mu korzystne warunki opiekuńcze i edukacyjne.

3. Wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem istnieją indywidualne rózniece, które są biologicznie uwarunkowane, tak samo jak wśród dzieci widzących.

4. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem od najmłodszych lat muszą być systematycznie i dokładnie uczone wszystkiego, co jest niezbędne w ich życiu, albowiem nie mają lub mają ograniczoną możliwość spontanicznej i mimowolnej obserwacji rzeczywistości i naśladowania zachowania innych osób, jak to ma miejsce u dzieci z pełnosprawnym wzrokiem.

5. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem wymagają większego zaangażowania, pracy i cierpliwości ze strony rodziców, nauczycieli i wychowawców oraz ściślejszej współpracy między nimi dla zaewnienia możliwie optymalnych warunków ich rozwoju.

Możliwe nieprawidłowości w rozwoju dzieci z uszkodzeniem wzroku:

1. Opóźnienie globalnego rozwoju dziecka.

2. Opóźnienie niektórych procesów, np. mowy, chodzenia, samoobsługi.

3. Rozwój nieprawidłowych zjawisk, np. blindyzmów.

4. Brak rozwoju pewnych umiejętności, które są możliwe do osiągnięcia przez dziecko, np. skakanie, czynności z zakresu gospodarstwa domowgo.

Procesy poznawcze:

Proces ppoznawania rzeczywistości odbywa się na poziomie sensorycznym i umysłowym. W zdobywaniu informacji za pomoca zmysłów dominuje wzrok (82% informacji wg Francois). Proces poznawania rzeczywistości u niewidomych odbywa się głównie za pomocą zmysłu dotyku, wspomaganemu przez pozostałe zmysły. W procesie wzrokowego poznawania obraz rzeczywistości powstaje symultanicznie, dzięki jednoczesnemu działaniu wielu bodźców. Za jednym wejrzeniem dziecko widzące otrzymuje obraz przedmiotu. W procesie poznania dotykowego, dziecko w miare dotykania i przesuwania rękoma po przedmiocie odbiera kolejno wrażenia, poznanie ma więc charakter sukcesywny. Zmysł dotyku nazywany jest wiec zmysłem sukcesywnym lub sekwencyjnym. W poznawaniu dotykowym dominuje raczej proces syntezy (w pocesie wzrokowym – analizy). Kolejna róznica polega na tym, iż zmysł wzroku jest zmysłem receprotycznym, a więc otoczenie stale na niego oddziaływuje z wyjątkiem mometów snu i świadomego odwrócenia uwagi. Dotyk natomiast jest zmysłem detekcyjnym. Poznawanie bodźców wymaga zaangażowania i świadomego podjęcia działań. Jeśli chodzi o zmysł słuchu ma cechy wspólne ze wzrokiem – jest telezmysłem i zmysłem receptorycznym. Słuch jest także zmysłem sekwencyjnym.

Zjawiska kompensacyjne i ich funkcje, wyobrażenia surogatowe, schematy dotykowe:

Wyobrażenia surogatowe - prawie wszystkie treści świadomości odpowiadające przedmiotom, których momenty poglądowe nie mogą być spostrzeżone lub bywają spostrzeżone niedokładnie, niekompletnie (wg Hitschmanna).

Blindyzmy:

Termin blindizmy pochodzi od ang. blind lub niem. Blinden-niewidomy. Są to ruchy świadome lub nie, spowodowane brakiem wzroku, dające dziecku odprężenie rozluźniające napięcie nerwowe:

a) Blindizmy, które są formą wyładowania energii nie zużytej jeszcze wskutek braku normalnej aktywności ruchowej (kołysanie w przód i w tył, potrząsanie głową),

b) Blindizmy wskutek niemożności właściwego naśladownictwa ruchów naturalnych, tj.postawy i ruchy dziecka odbiegające od przyjętych w społeczeństwie (chód na usztywnionych nogach, brak mimiki i gestów przy mówieniu),

c) Blindizmy - ruchy obronne zmierzające do ominięcia przeszkody przy poruszaniu się, np.chodzenie na palcach podnoszeni wysoko nóg w celu ochrony dziecka palca przed zderzeniem, wyciąganie przed siebie przedramion, przyciskanie ich do boków by uchronić się przed zderzeniem,

d) Blindizmy - miny i pozy, które są reakcją obronną na cierpienie (mrużenie i tarcie oczu, przecieranie ich, odwracanie ich od światła, opuszczanie głowy).

Schematy dotykowe:

Schematy ogólne stanowią rodzaj szkicu i mają podobny charakter i pełnią podobną rolę jak schematy wzrokowe u widzących. Jest to skłonność do percepcji przedmiotów w sposób skrótowy, schematyczny. Polega na tym, że niewidomi wybierają spośród wielu te elementy, które są konieczne do poznania przedmiotu, z pominięciem innych. W tym przypadku kształt przeważa jako cecha dominująca.

Schematy formy nie mają swojego odpowiednika u widzących. Są to obrazy umysłowe, które pozwalają na poznanie przedmiotów, których pełna percepcja jest utrudniona, np.ze względu na wielkość, lub po prostu niekonieczna. W tym przypadku niewidomy zadowala się percepcją tylko części przedmiotu i przenosi jej cechy na pozostałe części przedmiotu. Występuje to wówczas, gdy przedmiot składa się z części o symetrycznych elementach geometrycznych. Dzięki uprzednio wytworzonym schematom - formie umysłowej niewidomym wystarcza np. percepcja jednego koła samochodu do wyobrażenia sobie pozostałych. Podobnie z poznaniem półek w szafie, czy regale.

3.NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Resocjalizacja jest subdyscypliną pedagogiki specjalnej, ma charakter interdyscyplinarny (pedagogika, psychologia, socjologia, prawo). Przedmiotem resocjalizacji jest proces wykolejenia wychowawczego i społeczno-prawnego nieletnich, uwarunkowania przestępczości nieletnich, profilaktyka oraz dynamika, wyznaczniki i metody skuteczności oddziaływań resocjalizacyjnych.

Nieletni: zgodnie z Ustawą o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich z 26.10.1982, nieletnim są osoby, wobec których stosuje się przepisy ustawy, a więc:

- osoby, które nie ukończyły 18 lat, wobec których stosuje się środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji,

- osoby, króre ukończyły 13 lat, ale nie ułończyły lat 17, wobec których toczy się postepowanie w sprawach o czyny karalne,

- osoby, które nie ukończyły 21 lat, wobec których zastosowano środki wychowawcze lub poprwcze.

Nieprzystosowanie/ niedostosowanie społeczne:

Istnieje wiele definicji obu terminów, niektórzy badacze stosują je zamiennie, inni rozróżniają nieprzystosowanie od niedostosowania. J. Doroszewska termin „nieprzystosowanie społeczne” traktuje jako szerszy, obujmuje tym terminem wszystkie jednostki „odchylone od normy”, a więc znajdujące się w kręgu zainteresowań pedagogiki specjalnej. Termin „niedostosowanie społeczne” proponuje stosować wobec osób, które „wskutek niekorzystnych warunków środowiskowych, albo wskutek zaburzeń chorobowych mają trwałe trudności w dostosowaniu się do powszechnie uznanych norm społecznych” (J. Doroszewska,1981).

Wykolejenie społeczne:

takie ustosunkowanie się do norm i obyczajów społecznych, które burzy ład społeczny, charakteryzuje się antagonistyczno-destruktywnym ustosunkowaniem wobec społeczeństwa, co przejawia się w zachowaniu danej osoby. Wyróżnia się dwie podstawowe odmiany wykolejenia społecznego:

• Przestępcze - polegające na łamaniu norm prawnych:

- przestępczość złodziejska,

- przestępczość bandycka,

- przestępczość chuligańska.

• Obyczajowe - wynikające z lamania norm obyczajowych:

- zachowania autodetrukcyjne,

- wykolejenie seksualne,

- pasożytnictwo społeczne,

- degradacja kulturalna i społeczno – moralna.

Przyczyny i czynniki ryzyka niedostosowania społecznego:

1. Czynniki tkwiące w środowisku:

• Patologiczna lub dysfunkcjonalna rodzina: autorytarne postawy rodziców, zbyt liberalni rodzice, rodzice nie interesujący się dzieckiem, alkoholizm, przemoc fizyczna, psychiczna i seksualna wobec dzieci, ubóstwo rodzin, rodziny rozbite i zrekonstruowane;

• Środowisko rówieśnicze: przynależność do subkultur młodzieżowych, przyjaźnie z osobami popełniającymi przestępstwa, itp.;

• Środowisko szkolne: błędy wychowawcze nauyczycieli, zaniedbywanie „sygnałów ostrzegawczych” i brak wczesnej interwencji, masowość szkół, niedostosowana do zainteresowań młodzieży oferta zajęć pozalekcyjnych;

1. Czynniki biopsychiczne:

• Zaburzenia w rozwoju osobowości: w kierunku osobowości dyssocjalnej (przyczyny biologiczne: niedobór pobudzenia, dodatkowy chromosom Y), chwiejnej emocjonalnie o typie impulsywnym, histrionicznej, bierno-agresywnej,

• Zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego – encefalopatie (np. zespół czołowy, guzy mózgu i tętniaki w okolicy czołowej),

• Choroby psychiczne i zaburzenia zachowania, m.in. neurotyzm, psychotyzm, nadpobudliwość.

Wśród nieletnich, którzy popełniają przestępstwa na ogół wyróżnia się 3 typy:

1. Neurotyczny: nadmiernie rozbudowany kodeks norm, nakazów i zakazów. Kodeks ten uważa za narzucony zewnętrznie, więc go nie akceptuje. Prowadzi to do wewnętrznych konfliktów, zmęczenia i napięcia, a w konsekwencji do przekraczania narzuconych norm.

2. Agresywny: cechuje go słaby rozwój sumienia, poczucie frustracji i impulsywność.

3. Antysocjalny: przestrzega norm obowiązujących w swojej grupie przetępczej, ale narusza normy obowiązujące w szerszym społeczeństwie.

Zgodnie z polskim ustawodastwem wobec nieletnich sąd orzeka następujące środki poprawczo – wychowawcze:

Art. 5.

Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy

w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko

w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić

resocjalizacji nieletniego.

Art. 6.

Wobec nieletnich sąd rodzinny może:

1) udzielić upomnienia;

2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej

szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;

3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;

4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego;

5) zastosować nadzór kuratora;

6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;

7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów;

8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;

9) orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym

albo w młodzieżowym ośrodku socjoterapii;

10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym;

11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Rodzaje placówek wychowawczo-poprawczych:

I Zakłady dzielą się na:

  1)   resocjalizacyjne:

a)  otwarte - młodzieżowe ośrodki adaptacji społecznej,

b)  półotwarte,

c)  zamknięte,

d)  o wzmożonym nadzorze wychowawczym,

  2)   resocjalizacyjno-rewalidacyjne,

  3)   resocjalizacyjno-terapeutyczne.

1. Zakłady resocjalizacyjne otwarte są przeznaczone dla nieletnich, którzy:

1. nie przebywali w aresztach śledczych lub zakładach karnych,

2. nie dopuścili się czynu karalnego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 252 § 1 lub 2 oraz art. 280 Kodeksu karnego:

- zamach na zycie Prezydenta,

- morderstwo,

- spowodowanie ciężkiego uszczerbka na zdrowiu: pozbawienie wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, spowodowanie choroby nieuleczalnej, trwałej choroby psychicznej, zeszpecenie lub zniekształcenie ciała, pobicie ze skutkiem smiertelnym,

- spowodowanie zagrożenia zycia wielu osób albo zagrożenia mienia o dużych rozmiarach,

- przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym poprzez użycie przemocy bądź groźbe przemocy,

- spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym albo powietrznym,

- gwałt zbiorowy,

- przetrzymywania zakładnika dla wymuszenia korzyści,

- kradzież z użyciem przemocy lub groźbą przemocy.

1. wyrażają wolę uczestniczenia w procesie resocjalizacji i których postawa oraz zachowanie w schronisku za tym przemawia,

2. nie identyfikują się z podkulturą przestępczą.

1. W zakładach, o których mowa w ust. 1, mogą być umieszczani wychowankowie z innych zakładów resocjalizacyjnych, jeżeli przemawiają za tym ich zachowanie, postawy lub wskazania zespołu diagnostyczno-korekcyjnego.

2.  W zakładach, o których mowa w ust. 1:

1)   kształcenie ogólne i zawodowe oraz zatrudnianie prowadzi się na terenie zakładu lub poza zakładem, z uwzględnieniem postaw, potrzeb, uzdolnień i zainteresowań wychowanków,

  2)   praktyczna nauka zawodu wychowanków może odbywać się poza zakładem,

1. zajęcia o charakterze kulturalnym, oświatowym, sportowym i rekreacyjnym, w czasie wolnym od nauki i pracy, prowadzi się na terenie zakładu lub poza zakładem.

4. W zakładach, o których mowa w ust. 1, liczba wychowanków w grupie wychowawczej i oddziale szkolnym powinna wynosić 12.

§ 5. 1. Zakłady resocjalizacyjne półotwarte są przeznaczone dla nieletnich, których popełnione czyny karalne i niekorzystne zmiany zachowania nie dają podstaw do umieszczenia ich w zakładach resocjalizacyjnych otwartych.

2. W zakładach, o których mowa w ust. 1, mogą być umieszczani wychowankowie z zakładów:

  1)   resocjalizacyjnych otwartych, których zachowanie nie uzasadnia dalszego pobytu w tych zakładach,

  2)   resocjalizacyjnych zamkniętych i o wzmożonym nadzorze wychowawczym, co do których istnieje przekonanie, że dalszy proces resocjalizacji może przebiegać w zakładach resocjalizacyjnych półotwartych.

3. W zakładach, o których mowa w ust. 1:

  1)   kształcenie ogólne i zawodowe oraz zatrudnianie wychowanków prowadzi się na terenie zakładu,

  2)   zajęcia w czasie wolnym od pracy prowadzi się na terenie zakładu lub poza zakładem pod bezpośrednim nadzorem pracowników zakładu.

4. W uzasadnionych przypadkach można wyrazić zgodę na kształcenie ogólne i zawodowe oraz zatrudnienie poza zakładem.

5. W zakładach, o których mowa w ust. 1, liczba wychowanków w grupie wychowawczej i oddziale szkolnym powinna wynosić 10.

§ 6. 1. Zakłady resocjalizacyjne zamknięte są przeznaczone dla wychowanków, którzy wielokrotnie uciekali z zakładów resocjalizacyjnych otwartych lub półotwartych.

2.Kształcenie ogólne i zawodowe, zatrudnianie oraz zajęcia w czasie wolnym od nauki i pracy prowadzi się na terenie zakładu.

3. W zakładach, o których mowa w ust. 1, praca resocjalizacyjna z wychowankami, w szczególności poprzez zajęcia terapeutyczne, jest ukierunkowana na rozpoznawanie i eliminowanie przyczyn ucieczek.

4. W zakładach, o których mowa w ust. 1, liczba wychowanków w grupie wychowawczej i oddziale szkolnym powinna wynosić 8.

§ 7. 1. Zakłady resocjalizacyjne o wzmożonym nadzorze wychowawczym są przeznaczone dla nieletnich, wobec których sąd orzekł umieszczenie w tego rodzaju zakładzie.

2. W zakładach, o których mowa w ust. 1, mogą być umieszczeni dezorganizujący pracę w innych zakładach wychowankowie, którzy ukończyli lat 16, a w wyjątkowych przypadkach - lat 15.

3. W zakładach, o których mowa w ust. 1, praca resocjalizacyjna w warunkach wzmożonego nadzoru wychowawczego polega w szczególności na:

  1)   zaplanowaniu indywidualnych oddziaływań wychowawczych, w tym zajęć edukacyjnych, korekcyjnych i terapeutycznych w warunkach czasowego ograniczenia kontaktów z grupą wychowawczą,

  2)   określeniu porządku dla poszczególnych grup wychowawczych, oddziałów szkolnych, grup warsztatowych oraz warunków czasowego ograniczenia kontaktów z innymi wychowankami.

4. W zakładach, o których mowa w ust. 1, kształcenie ogólne, zawodowe i zatrudnianie oraz zajęcia w czasie wolnym od nauki i pracy prowadzi się na terenie zakładu.

5. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dla wychowanków wykazujących poprawę w zachowaniu mogą być organizowane zajęcia poza zakładem pod bezpośrednim i stałym nadzorem pracowników zakładu.

6. W zakładach, o których mowa w ust. 1, liczba wychowanków w grupie wychowawczej i oddziale szkolnym powinna wynosić 4.

§ 8. 1. Zakłady resocjalizacyjno-rewalidacyjne są przeznaczone dla nieletnich upośledzonych umysłowo.

2. W zakładach, o których mowa w ust. 1, pracę resocjalizacyjną prowadzi się na terenie zakładu lub poza zakładem, z zastosowaniem środków, form, metod wychowania i nauczania przewidzianych dla młodzieży upośledzonej umysłowo.

3. W zakładach, o których mowa w ust. 1, liczba wychowanków w grupie wychowawczej i oddziale szkolnym powinna wynosić 8.

§ 9. 1. Zakłady resocjalizacyjno-terapeutyczne są przeznaczone dla nieletnich:

  1)   z zaburzeniami rozwoju osobowości na tle organicznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego,

  2)   uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych,

  3)   nosicieli wirusa HIV.

2. W zakładach, o których mowa w ust. 1, pracę resocjalizacyjną prowadzi się z uwzględnieniem zajęć terapeutyczno-korekcyjnych.

3. Kształcenie ogólne oraz zawodowe prowadzi się na terenie zakładu, a zajęcia w czasie wolnym od nauki i pracy mogą odbywać się na terenie zakładu lub poza zakładem.

4. W zakładach, o których mowa w ust. 1, liczba wychowanków w grupie wychowawczej i oddziale szkolnym powinna wynosić 6.

Schroniska dzielą się na:

  1)   zwykłe,

  2)   interwencyjne.

Środki wychowawcze i dysyplinarne stosowane wobec nieletnich – patrz ustawa.