Człowiek w środowisku pracy
Problem człowieka w środowisku pracy jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, takich jak ekonomia, socjologia, psychologia, pedagogika, filozofia, czy prawo.
Problem człowieka w środowisku pracy jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, takich jak ekonomia, socjologia, psychologia, pedagogika, filozofia, czy prawo. Każda z tych dyscyplin zajmuje się analizą innego fragmentu , aspektu relacji człowieka z środowiskiem pracy, w zależności od czego inaczej definiuje pojęcia pracy i środowiska, a także posługuje się innymi metodami służącymi do realizacji celu swych dociekań.
Środowisko pracy - jego elementy i znaczenie
Analizując człowieka, jego potrzeby, zachowanie nie możemy rozpatrywać go jako zawieszonego w próżni, niezależnego od otoczenia, w którym funkcjonuje i którego jest elementem. On sam natomiast (świadomie bądź nie) wpływa i zmienia swoje środowisko, dostosowując poszczególne jego elementy do własnych potrzeb. Tak, jak mówi Pani Zofia Ratajczak („Elementy psychologii pracy”) „Elementami środowiska człowieka są rzeczy i ludzie pozostający ze sobą w różnorodnych stosunkach, przy czym każdy człowiek jest również elementem swojego środowiska”.
Stosunki łączące człowieka z środowiskiem mogą mieć charakter przyczynowo-skutkowy - są to „stosunki wzajemnego oddziaływania” zwane również interakcjami lub też charakter funkcjonalny - są to „stosunki wzajemnej zależności”.
Związki tego typu mają swój szczególny wyraz w środowisku pracy, gdzie wpływają zarówno pozytywnie jak i negatywnie na wydajność działalności zawodowej człowieka. Dla przykładu - możliwość wyjścia na lunch podczas pracy może wpłynąć regenerująco, zaś np. brak klimatyzacji w upalne lato może spowodować poczucie dyskomfortu pracy i kłopoty w koncentracji.
Środowisko, w odróżnieniu od szerzej rozumianego pojęcia - otoczenie, bezpośrednio wpływa na aktywność życiową jak i zawodową człowieka. Ma ono charakter stymulujący, ukierunkowujący i organizujący jego działalność. Ma ono znaczenie relatywne, gdyż odnosi się do konkretnego podmiotu. Oznacza to, że np. w tym samym zakładzie pracy elementy środowiska kierownika będą różne od elementów środowiska podwładnego. Środowisko pracy nie stanowi odizolowanego od rzeczywistości obszaru lecz jest częścią otoczenia człowieka. Każdy zakład pracy znajduje się w pewnym otoczeniu, np. w centrum miasta czy też na jego obrzeżach, na terenie równinnym, czy nizinnym, o klimacie suchym czy umiarkowanym, o określonej lokalnej kulturze itp. Jego funkcjonowanie jest możliwe dzięki kontaktom jakie nawiązuje z tym otoczeniem. Otoczenie i środowisko pracy mają na siebie wzajemny wpływ, który może mieć znaczenie pozytywne jak i negatywne. Ponieważ wyraźny jest wzajemny związek środowiska pracy z jego otoczeniem w literaturze często oba te pojęcia traktowane są jako składowe środowiska pracy. Autorzy E.MC Kenna, N.Beech (Zarządzanie zasobami ludzkimi) rozróżniają przy tym środowisko wewnętrzne (środowisko pracy) i środowisko zewnętrzne (otoczenie).
Środowisko zewnętrzne, czyli otoczenie wpływające na funkcjonowanie człowieka w wewnętrznym środowisku pracy to np.:
Środowisko rodzinne
Lokalne władze samorządowe
Różne grupy nacisku
Opinia publiczne
Środowisko rodzinne jest znaczącym elementem życia każdego człowieka. Pozytywne relacje z członkami rodziny, zaspokajanie potrzeb fizjologicznych, społecznych, potrzeby bliskości, bezpieczeństwa i innych ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania człowieka w pracy. Miejsce zamieszkania także odgrywa ważną rolę, np. dogodna komunikacja, czy też zamieszkiwanie w pobliżu instytucji zatrudniającej pozwala z łatwością dotrzeć do zakładu pracy, być może oszczędzając przy tym pracownikowi wielu sytuacji stresogennych związanych np. z utrudnieniami komunikacyjnymi, powodującymi np. zły nastrój lub zmęczenie.
Duży wpływ na motywację pracownika, a w konsekwencji na efektywność jego pracy ma prestiż, nadawany przez lokalne władze samorządowe lub, który wyznaczany jest miedzy innymi poprzez pracę w zakładzie cieszącym się dobrą opinią społeczną. Środki masowego przekazu, takie jak prasa, telewizja czy radio (szczególnie lokalne) wpływają na wytworzenie się określonej opinii (negatywnej lub pozytywnej) na temat zakładu pracy.
Różnego rodzaju grupy nacisku, np. klienci, organizacje społeczne, ekologiczne itp. Mogą wpływać na działalność danego przedsiębiorstwa podejmując próby ograniczania lub poszerzania jego działalności. Tak więc wpływ otoczenia na funkcjonowanie przedsiębiorstwa i pracującego w nim człowieka jest nieunikniony.
Równie ważny a może nawet ważniejszy jest wpływ wewnętrznego środowiska pracy, które rozpatrywać można w dwóch aspektach: społecznego i fizycznego środowiska pracy.
Człowiek już od momentu swoich narodzin nie jest odosobniony lecz żyje i działa w warunkach życia społecznego, stając się istotą społeczną. Przebywa wśród innych ludzi, wchodzi z nimi w różnego rodzaju układy, stosunki, zawiązuje różnego rodzaju więzi, np. emocjonalne. Tak tez dzieje się w środowisku pracy, która stanowi najważniejszy rodzaj aktywności człowieka od momentu, gdy osiąga on dojrzałość i podejmuje się próby zdobycia środków materialnych zapewniających mu byt i egzystencję w założonej przez siebie rodzinie.
Praca, oprócz jej ekonomicznych wartości, stanowi źródło zaspokojenia wielu innych potrzeb, np. społecznych, takich jak: potrzeba uznania, szacunku, przyjaźni i wielu innych. W środowisku pracy powstaje specyficzny układ stosunków ludzi współdziałających ze sobą w realizacji określonych zadań zawodowych. Praca zawodowa, w każdym swoim znaczeniu, rzadko może być wykonywana indywidualnie, a najczęściej jest jedną z najbardziej zorganizowanych form działania zbiorowego, wskutek którego zawiązują się więzi społeczne pomiędzy współpracownikami. Więzi te są szczególnie wyraźne w grupie ludzi pracujących nad realizacją wspólnego celu. W takich sytuacjach często pojawia się wzajemne zaufanie i przywiązanie, które mogą przeobrazić się w przyjaźń podtrzymywaną również poza zakładem pracy.
Stosunki miedzy pracownikami nie zawsze mają charakter pozytywnych więzi emocjonalnych. Napięta sytuacja, która często towarzyszy pracownikom, może dostarczać im negatywnych wzmocnień, wywołujących nieprzyjemne doznania. Ludzie obcujący ze sobą w środowisku pracy stale dokonują wzajemnych ocen. Uczą się także oceniać samych siebie, swoje kompetencje, swój wkład pracy. Czynią to najczęściej przez porównywanie siebie z innymi pracownikami. Percepcja niesprawiedliwych zasad przydziału zadań, niejasność kryteriów, czy poczucie niesprawiedliwego wynagradzania, często jest przyczyną wystąpienia u pracownika negatywnych emocji, które z kolei wpływają niekorzystnie na dalsze jego funkcjonowanie w tym środowisku.
Zdecydowanie negatywny wpływ na efektywność współdziałania ma brak umiejętności komunikowania się w toku pracy. Prawidłowo przebiegający proces porozumiewania się, wymiany informacji pomiędzy pracownikami, niezależnie od jego charakteru (werbalnego bądź niewerbalnego; bezpośredniego bądź pośredniego) jest warunkiem koniecznym do współdziałania w realizacji każdego celu, a także do efektywnej pracy każdego człowieka w organizacji.
Charakterystyczną cechą każdej organizacji jest hierarchiczny układ stosunków jej pracowników. Stosunki te mogą przyjmować formę asymetryczną, charakterystyczną dla relacji przełożony - podwładny; lub formę partnerską, w przypadku pracowników znajdujących się na tej samej pozycji w hierarchii organizacji. W każdym z tych stosunków tworzą się pomiędzy pracownikami różnego rodzaju więzi oparte na różnych zasadach.
Podstawą układu asymetrycznego w firmie jest formalna umowa, zawierająca zarówno zakres obowiązków i rodzaj wykonywanych zadań, jak i opisująca wzajemne stosunki i położenie pracownika w strukturze organizacyjnej z określeniem powiązań z innymi współpracownikami. Tak szczegółowe powiązania zawierane są najczęściej w formie umowy ustnej.
W większości przypadków praca zawodowa wiąże się z pracą w grupie, w której każda osoba odgrywa swoją rolę. W środowisku pracy charakterystyczna jest obecność grup formalnych, o strukturze utworzonej przez organizację , zorientowanych zadaniowo, bezpośrednio powiązanych swoim działaniem ze zbiorowym celem organizacji. Zdecydowanie inny charakter maja grupy nieformalne, tworzone spontanicznie wskutek pojawiających się wśród pracowników potrzeb i możliwości wzajemnego ich zaspokajania.
Jak powiedzieliśmy sobie w początkowej części artykułu, środowisko pracy oprócz najważniejszego kontekstu - społecznego, ma jeszcze kontekst uwarunkowań fizycznych.
Fizyczne środowisko pracy, jak twierdzi X. Gliszczyńska (Psychologiczny model efektywności pracy) powstaje pod wpływem działania określonego zestawu czynników obiektywnych.
Do czynników tych zaliczyć można:
warunki techniczne - zależne od technologii wykorzystywane w zakładzie pracy, majątku jakim dana organizacja dysponuje itp.
warunki organizacyjne - stanowisko pracy, miejsce, czas, tryb, tempo itp.
Środowisko fizyczne odgrywa również ważna rolę i wpływa silnie na efektywność działań zawodowych człowieka. Dlatego również w tym przypadku, dla prawidłowego funkcjonowania pracownika niezbędna jest adekwatność jego możliwości i warunków środowiska. Tak więc powiedzieć można, że obiektywnie te same warunki fizyczne pracy, mogą Stanowic zasadniczo odmienną sytuację dla różnych osób.
Wpływ środowiska na człowieka może polegać na bezpośrednim oddziaływaniu bodźców na organy zmysłów i procesy metaboliczne organizmu, w efekcie czego występuje reakcja organizmu przejawiająca się w procesach metabolicznych i percepcyjnych. Wówczas mówimy za Zofią Ratajczak (Elementy psychologii pracy) o wpływie specyficznym. Wpływ niespecyficzny, jak to określiła autorka, wiąże się z oddziaływaniem bodźców na strukturę psychiczną człowieka, wywołując przede wszystkim reakcje emocjonalne, odczucia estetyczne, a także podniesienie ogólnego poziomu aktywacji.
Sytuacja człowieka w środowisku pracy tworzonym przez obiektywne czynniki fizyczne może być pod pewnymi względami odpowiednia, jeżeli pracownik zaakceptuje pewne, zawsze nieuniknione wartości negatywne, np. będzie pracował przy zamkniętym oknie w celu stłumienia hałasu.
Istnieje jednak możliwość, że specyficzne warunki fizyczne, wpływając na organizm człowieka, mimo jego największych chęci, pozbawiają go zdolności do dalszej pracy obniżając sprawność funkcjonowania organizmu i jakość wykonywanego zadania.
Takie ekstremalne warunki pracy wywołane są przez czynniki fizyczne przekraczające dopuszczalne normy. Oczywiście granica ekstremalności warunków zależy także od indywidualnych cech pracownika. Są ludzie bardziej i mniej odporni na różnego typu czynniki, skąd wynika, że warunki ekstremalne można rozpatrywać w kategorii względnej, subiektywnej, zależnej od konkretnego człowieka.
Nie zapominajmy jednak, że najważniejszym elementem środowiska pracy jest sam człowiek - pracownik - osoba. To przede wszystkim dzięki niemu funkcjonuje instytucja pracy. Postarajmy się zawsze pod jego kątem dobierać inne elementy i dopasowywać do niego środowisko w taki sposób, aby jak najefektywniej wypełniał swoją zawodową rolę.
Warunki pracy ogół czynników występujących w organizacji, które związane są z charakterem pracy i otoczeniem, w którym jest ona wykonywana. Swoim zakresem obejmują one m.in.: lokalizację firmy, treść pracy, materialne środowisko pracy, czas pracy, urządzenia socjalne. Inny pogląd na tą kwestię przedstawia S. Borkowska. Według niej warunki pracy obejmują:
higienę pracy (środki czystości, urządzenia sanitarne itp.);
eliminowanie warunków szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia i życia:
kształtowanie środowiska pracy,
zapobieganie wypadkom przy pracy, w tym środki ochrony, szkolenia itp.,
działalność bytową lub socjalno-bytową(dopłaty do obiadów, posiłki regeneracyjne itd.) (S. Borkowska 1997, s.102)
Powyższe typologie warunków pracy pozwalają wyróżnić podstawowe elementy składające się na to pojęcie:
treść pracy,
materialne środowisko pracy,
czas pracy,
działalność socjalno-bytowa przedsiębiorstwa,
stosunki pracy