Naturalizm i realizm w literaturze XIX wieku: charakterystyka, przedstawiciele, najwybitniejsze dzieła
A Realizm: próba definicji
Realizm nie jest w gruncie rzeczy ani ruchem literackim, ani szkołą literacką w zwyczajowym rozumieniu tego słowa. Pod tą nazwą kryje się raczej zespół ogólnych tendencji rozwijających się w Europie w drugiej połowie XIX wieku i przejawiających się głównie w formach narracyjnych, powieściowych, ale istniejących również w teatrze i poezji. Nowożytny realizm zaczyna się we Francji.
Literatura i rzeczywistość
Courbet zgromadził wokół siebie grupę artystów oraz ludzi pióra, dla których realizm nie oznaczał wcale jakiejś nowej szkoły, lecz był jedynie reakcją na romantyzm. Zwolennicy nowej estetyki z lat pięćdziesiątych XIX wieku uważali, że pisarstwo realistyczne zasadza się w gruncie rzeczy na wyłuskiwaniu z rzeczywistości wyrazistych zdarzeń, które należy następnie umiejętnie powiązać ze sobą i wpisać w odpowiedni kontekst, dostosowując do sytuacji język, czyli nie wahając się odrzucić jego wyrafinowanych i eleganckich form, nie odpowiednich do przedstawianych tematów.
Dwaj wybitni pisarze tego okresy, Baudelaire i Flaubert, sprzeciwiali się natomiast takiej uproszczonej wizji rzeczywistości oraz proponowanym sposobom jej utworzenia w utworach literackich.
Tematyka i zasady pisarstwa realistycznego
Pisarz realista czerpie inspiracje z różnych przejawów rzeczywistości, zależnych od warunków historycznych, w jakich żyje dane społeczeństwo.
Spośród wielu aspektów otaczającego świata realiści ze szczególnym upodobaniem przywołują jego wymiar społeczny, którego wyznacznikiem są relacje pomiędzy jednostką i środowiskiem. Bohaterowie utworów realistycznych nie przejawiają żadnych cech typowych dla prawdziwych bohaterów, wręcz przeciwnie, są to osoby całkiem pospolite, uwikłane w tryby szarej codzienności z tym wszystkim, co w niej banalne i jednocześnie tragiczne, postaci, o których po raz pierwszy mówi się tutaj tonem poważnym.
W świecie fikcji literackiej pisarz realista poczyna sobie z czasem, z przestrzenią i bohaterami opowieści w taki sposób, ażeby skomponowana z tego całość znajdowała odbicie w świecie rzeczywistości. Chodzi też jednak o to, ażeby jednocześnie była to za każdym razem opowieść wewnętrznie spójna i skonstruowana w duchy poszanowania dla czasoprzestrzennych wyznaczników świata przedstawionego oraz psychologicznego wizerunku żyjących w tym świecie bohaterów. W taki ujęciu dzieło realistyczne jest wewnętrznie spójne i samowystarczalne bez potrzeby weryfikowania przez odniesienia do świata zewnętrznego. Niekiedy nawet zdarza się, że przez bogactwo i siłę obrazowania potrafi ono skutecznie zmienić lub wzbogacić rzeczywistość, z której się wywodzi.
B Powieść: gatunek realistyczny par excellence
Żywiołem realizmu jest oczywiście proza, ponieważ w naturalny sposób nadaje się ona do przedstawiania codziennej rzeczywistości i stanowi przeciwwagę dla romantycznej poezji lirycznej, statycznej i subiektywnej; powieść staje się więc gatunkiem dominującym.
Realizm estetyczny
Korzenie realizmu francuskiego tkwią w twórczości Stendhala, a zwłaszcza Balzaka, których troska o odmalowanie „współczesnych obyczajów” stanowi zapowiedź realizmu jeszcze w okresie pełnego rozkwitu romantyzmu.
Gustave Flaubert, podobnie jak parnasiści, wyznaje prawdziwy kult piękna, ale różni go od nich chęć dokładnego, bacznego i obiektywnego przyjrzenia się otaczającej rzeczywistości. Temat swojej pierwszej powieści, Pani Bovary (Madome Bovary, 1857), zaczerpnął właśnie ze współczesnego mu życia francuskiej prowincji.
Realistyczny obiektywizm tej powieści przejawia się w sposobie, jakim Flaubert odmalowuje pospolitość życia i charakteru prowincjonalnego społeczeństwa przy jednoczesnym dążeniu do nieujawniania własnych, subiektywnych odczuć; można by za tym określić realizm mianem realizmu estetycznego, ponieważ w istocie na każdym kroku daje się wyraźnie zauważyć obecność autora jako twórcy dzieła.
Realizm moralistyczny.
W odróżnieniu od romantyzmu francuskiego czy niemieckiego romantyzm angielski przejawiał już wcześniej pewne cechy realizmu (Wordsworth, Scott, Dickens), dlatego też nie przybrał w Anglii tak gwałtownych i skrajnych form, jak to było w innych krajach.
Większość znaczących pisarzy tego okresu skupia się na realistycznym charakterze proponowanych wyjątków powieści. Na przykład Elizabeth Gaskell (1810-1865), która wiele lat przeżyła w Manchesterze, wybiera na miejsce akcji nowych utworów (północ i południe) silnie uprzemysłowione regiony północne. Ironiczne studium środowiska arystokratycznego przedstawił George Meredith (Ogniowa próba Ryszarda Reverela)
Innym ulubionym tematem angielskiej powieści realistycznej jest prostota życia codziennego na wsi. George Eliot wprowadziła do swoich utworów całą plejadę drobnych właścicieli ziemskich, chłopów i osób duchownych pochodzących z jej rodzinnych stron.
Realizm filantropijny
Realizm rosyjski podobny jest pod wieloma względami do realizmu ogólnoeuropejskiego z wyjątkiem jednej, szczególnej dla niego cechy, dzięki której nadaje on całemu kierunkowi nowy wymiar. Charakteryzuje go mianowicie myśl filantropijna, wywodząca się bezpośrednio z tradycji ortodoksyjnej, wedle której każda jednostka ludzka reprezentuje w oczach Boga jedyną w sobie wartość.
Duch chrześcijańskiej miłości i cierpienia przenika także twórczość Fiodora Michałowicza Dostojewskiego, oraz Lew Tołstoja.
Realizm regionalny
W okresie rozkwitu realizmu życie toczyło się zwykłą koleją na prowincji, która stanowiła jeden z przejawów ówczesnej rzeczywistości, nic zatem dziwnego, że wiejskie i regionalne obrazy zajmują sporo miejsca w europejskim piśmiennictwie tamtych czasów.
Wilhelm Raabe na przykład opisuje ciepło i z sympatią życie prowincji niemieckiem w Kronice Wróblego Zaułka.
W noweli Paweł Kukiełarz i Der Schimmelreiter Theodora Storma problemy życia rodzinnego toczącego się w idyllicznym miasteczku na prowincji przedstawione są na tle szczegółowych opisów typowych północnoniemieckich krajobrazów, wzbogaconych o idee szlacheckiego patriotyzmu i elegijną tonacją.
D Naturalizm - kontynuacją realizmu
Nie ulega wątpliwości, że niekwestionowanym twórcą naturalizmu jest Emil Zola. Kierunek ten pojawił się we Francji w latach siedemdziesiątych XIX wieku przy czym następnych dwudziestu latach rozprzestrzenił się w Europie, przyczynia się do rozwoju podobnych tendencji, które pojawiły się już wcześniej. Według niektórych opinii naturalizm stanowi jedynie kolejny etap rozwoju realizmu, bardzie wyrazisty, lecz niewymagający osobnego myślenia.
Pierwsza powieść
Z pierwszą powieść naturalistyczną można uznać Teresę Raquin E. Zoli, gdzie sformułował teorię powieści nazwanej przez siebie eksperymentalną. W przedmowie postawił sobie za punkt honoru nadanie naturalizmowi statusu doktryny naukowej oraz wyposażenie pisarzy w niezawodną metodę działania. Wzorem do realizacji tego zamierzenia stała się dla Zoli - praca doktora Claude'a Bernarda La Medecine experimentale (Medycyna eksperymentalna). Naśladując dokładnie jego metodę, Zola uznaje w swojej teorii, że „pisarz składa się z obserwatora i eksperymentatora”. Jako obserwator wybiera jakiś temat (np. alkoholizm) i stawia hipotezę (alkoholizm jest dziedziczny lub wynika z wpływu środowiska). Dzięki metodzie eksperymentalnej powieściopisarz „ingeruje (…) bezpośrednio, umieszczając swojego bohatera” w warunkach, które pozwolą wydobyć na światło dzienne mechanizm rządzących nim instynktów i potwierdzić wyjściową hipotezę.
Ewolucja naturalizmu w Europie
W Wiktoriańskiej Anglii podobnie jak chrześcijańskiej Rosji, naturalizm nie mógł się przyjąć z tych samych powodów, dla których realizm w tych krajach przybrał formę moralistyczną i filantropijną. Dlatego też samotne wysiłki Georga Moora starającego się przeszczepić idee Zoli na grunt angielski spełzły na niczym, zaś powieść Tołstoja „Potęga ciemnoty” pozostaje całkowitym wyjątkiem w literaturze rosyjskiej.
Najpełniejszą formę osiągnął Kamille Lemmonie, którego utwory są świadectwem zaangażowana autora w ważne debaty ideologiczne tamtego czasu. Jego dzieła to „Samiec”, „Histeryczka”, „Moloch”
E Anna Karenina Lwa Tołstoja jako przykład powieści realistycznej
„Anna Karenina” to jedna z najsłynniejszych powieści Lwa Tołstoja. Pisana i publikowana była w latach 1873-1877 i należy do gatunku powieści realistycznej i psychologicznej. Jest dziełem bardzo popularnym, często ekranizowanym i uznawanym za jedną z najważniejszych powieści kiedykolwiek powstałych. Tłem wydarzeń powieści, której bohaterami są przedstawiciele arystokracji, jest Rosja w latach 70-tych XIX wieku. Niektóre sytuacje, w jakich znajdują się bohaterowie, autor oparł na własnych doświadczeniach.
Ukazując dramat Anny Kareniny Tołstoj wiązał jej czyn z załamaniem się porządku moralnego, obyczajowego i społecznego w ówczesnej Rosji. Los Anny jest tragedią wyboru- autor każe wybierać jej między dwoma ludźmi, z których żaden nie może dać jej szczęścia. Nie może być szczęśliwa u boku dygnitarza Karenina, człowieka oschłego, który patrząc na żonę nie dostrzega w niej kobiety, ani u boku oficera gwardii Wrońskiego, który dostrzegając kobietę nie może zrozumieć matki. Pozostając przy pierwszym ocali macierzyństwo, lecz zrezygnuje z praw które natura dała młodej kobiecie, pozostając zaś przy drugim- zyskuje miłość, ale traci syna. Życie bohaterki upłynie w ciągłym szamotaniu się , w śmiałych decyzjach, by zakończyć się katastrofą, Anna popełnia samobójstwo rzucając się pod koła pociągu, w momencie gdy całkowicie straciła nadzieję na odzyskanie syna oraz miłość Wrońskiego, która według niej już wygasła.
Tej goryczy życie nie oszczędziło również innym bohaterom powieści. Konstantego Lewina określa się często jako „dzień wczorajszy” Tołstoja, gdyż tworząc tą postać autor sięgnął do swojej biografii. Życie Lewina miało ukazać dramat człowieka, którego egzystencja społeczna została zagrożona, sympatie ideologiczne zachwiane, a zasady etniczne zaburzone. Działania bohatera były jasno sprecyzowane- należało dokonać bezkrwawej rewolucji przez ułożenie stosunków pracy między ziemianinem i chłopem. Gdyby to się powiodło byłaby to szansa na ocalenie Rosji. Oczywiście była to utopia, choć działania bohatera cechowała śmiałość, a jego poglądy niezależność.
Anna Karenina jest powieścią jednolitą. Losy Anny i Lewina są ze sobą zespolone jednością zamysłu, motywacji artystycznej i nawet fabuły. Jej strukturę określają już na początku ścisłe związki psychologiczne, rodzinne i towarzyskie: Lewin kocha Kitty, Kitty kocha Wrońskiego, Wroński kocha Annę, Anna jest siostrą Sitwy Obłońskiego, a jego żona Dolly siostrą Kitty. Architektura powieści jest zwarta, po mistrzowsku pomyślana.
W powieści występują trzy rodziny: Anny, Stiwy Obłonskiego i Lewina, ale żadna nie jest szczęśliwa. Ta naczelna myśl spaja dwa wątki fabularne: Anny i Lewina. Wątek pierwszy odsłania krach pomyślności rodzinnej, przy czym wskazuje na przyczyny tkwiące w samej rodzinie, wątek drugi uzasadnia zjawisko to przyczynami zewnętrznymi. Tragizm życia człowieka uwikłanego w gordyjski węzeł konfliktów i sprzeczności uczynił „związkiem wewnętrznym” Anny Kareniny, jednej z najdoskonalszych w literaturze światowej realistycznych powieści psychologicznych.