Adam Mickiewicz O POEZJI ROMANTYCZNEJ

• rozprawa stanowiła przedmowę do tomu Ballady i romanse wydanego w 1822 r. w Wilnie

• Mickiewicz wyjaśnia czym jest poezja romantyczna, z czego się wywodzi oraz jak przebiegał jej rozwój na przestrzeni wieków w Europie

• w dalszej części mówi o tym, czym powinien kierować się krytyk poezji zanim wyda swoją ocenę

• w zakończeniu mówi o genezie powstania oraz rozwoju ballady oraz romansu

• rozprawa zaczyna się od spostrzeżenia, że jeśli artysta tworzy dzieło, o którym wie, że będzie poddane krytyce, to zamiast zaniechać zamiaru wydania, powinien wyjaśnić, dlaczego zdecydował się na stworzenie takiego, a nie innego utworu/cyklu → z tego powodu Mickiewicz pisze przedmowę

• postanowił pokazać gdzie i w jaki sposób zaczęła kształtować się poezja romantyczna, a to zmusza go do zaprezentowania historii powszechnej poezji; skupia się na poezji romantycznej

• przyglądając się etapom rozwoju poezji romantycznej, powinniśmy zacząć od Starożytnej Grecji

• Grecy byli narodem o żywej i płodnej imaginacji, a młoda, ognista imaginacja, to istota tworzenia świata bajecznego ← świat bajeczny to próba wyjaśnienia praw rządzących światem (siły natury etc.)

• ten świat stał się wzorem do naśladowania dla twórców sztuk plastycznych i muzyki → delikatność, subtelność, foremność, harmonia

• Grecy ponad to uchodzą za naród cnotliwy o nieskażonej moralności, a także poszukujący prawdy budząc tym samym ducha filozoficznego → Grecja = kolebka filozofii

• żywa imaginacja stopniowo była formowana, oswajana, Grecy ze świata bajecznego odrzucili wszystko, co odrażające i potworne; złożyli w całość, uporządkowali wyobrażenia → tak powstała mitologia → wyobrażenia te były wyrażane pod postacią rzeczy zmysłowych, były tak idealne, jak tylko możemy sobie wyobrazić

• świat mitologiczny nie został stworzony bez celu i przeznaczenia → pokazując i mówiąc o świecie mitologicznym artyści chcieli doskonalić oraz kształtować w odbiorcy te siły i zdolności umysłowe, które tworzyły ten świat

• talent twórczy = równowaga rozsądku, imaginacji i uczucia → powstały dzieła należące do tzw. sztuki klasycznej, charakteryzujące się foremnością, harmonią, umiarkowaniem → to Grecy wykształcili kanon piękna, obowiązujący do dziś

• skoro mieli tak doskonałe wyczucie w sztukach plastycznych - oczywiste jest, że dotyczy to również poezji

• poeta ma większą swobodę w wyrażaniu myśli, niż inni artyści → może oddziaływać na większą liczbę odbiorców

• ważne: poeci greccy w swym najświetniejszym okresie twórczości zawsze śpiewali dla gminu „pienia ich były składem uczuć, mniemań, pamiątek narodowych ozdobionych zmyśleniem i wydaniem przyjemnym” → pieśni gminne pomagały wzmacniać i kształtować charakter narodowy

• kiedy z biegiem czasu do Grecji zaczęli przybywać obcokrajowcy uczucia, charakter i energia zaczęły słabnąć → klęski publiczne → utrata znaczenia i swobód → talent poetycki przestaje być wielki

• poezja traci swoje wysokie przeznaczenie i charakter

• poeci już nic nie znaczyli dla ludu, dlatego zaczęli pisać dla władców (samowładców) → poezja straciła swój charakter, stała się środkiem do składania pochlebstw, a przez to nie była już tchnieniem imaginacji, uczucia i rozsądku

• drugim ważnym starożytnym narodem, o którym należy mówić rozważając o dziejach poezji są Rzymianie

• Italia / ludy latyńskie nie miały poezji takiej, jaką stworzyli Grecy → jeśli już była, to gruba, prosta i nie oddziaływała na lud

• dzięki utworzeniu związków Grecją poeci rzymscy zaczęli czerpać z tamtejszych wzorów, które przemawiały do uczucia rzymskiego → jednak ta literatura i sztuka były skierowane do elity znającej grekę → prosty lud nie mógł z niej (poezji) czerpać → tylko dla możnych

• znajomość greckiej literatury i kultury była wyznacznikiem „elitarności”

• utalentowani Rzymianie najczęściej naśladowali lub tłumaczyli Greków → w ten sposób powstała mitologia oraz tzw. poezja grecka po łacinie

• w narodzie rzymskim nie było poezji narodowej, która mogłaby kształtować naród

• wpływ kultury greckiej przerwał naturalny bieg rozwoju poezji rzymskiej, która może wykształciłaby się ze wspomnianej wcześniej „grubej poezji” ludów latyńskich → przez to Rzymianie nie stworzyli oryginalnej poezji narodowej

• po upadku państwa rzymskiego, na jego terenach osiadły ludy barbarzyńskie, które miały wśród siebie przedstawicieli o takim talencie, by mogli stworzyć własną mitologię na wzór greckiej

• jednak mitologia północy nigdy się nie ustaliła - brak jej harmonii, jedności - było to zapewne wynikiem tego, że ludy tułały się i mieszały wzajemnie od siebie czerpiąc → to nie pozwoliło na ustalenie jednolitego obrazu czasów bajecznych

• z biegiem czasu stan ludów zaczął się ustalać, a dzięki temu poezja nabierała coraz pewniejszej postaci i charakteru

• uczucia barbarzyńców kształtowane przez ducha rycerskiego → szacunek i miłość dla kobiety ← to było obce antycznym; pamiętali także o przestrzeganiu sprawy honoru

• duch rycerski = uniesienie religijne, honor, podania mityczne, wyobrażenie ludów barbarzyńskich, pogan i chrześcijan ← świat romantyczny, którego poezja zowie się romantyczną

• język romancki = język romański = zlepek języków ludów, które zajęły tereny państwa rzymskiego → stąd nazwa czasów [epoki] oraz rodzaju poezji

• po ostatecznym zlaniu się ludów germańskich i skandynawskich oraz dawnego plemienia Rzymian nowy charakter poezji kształtował się poprzez trzy główne szkoły

1. Gian Giorgio Trissino - poeta włoskiego odrodzenia, autor komedii i tragedii wzorowanych na greckich → naśladowanie bez pełnej świadomości

2. Ludovico Ariosto - autor Orlanda szalonego, najsłynniejszy poeta włoskiego odrodzenia → próbował czerpać tematy ze świata romantycznego, we fragmentach wykorzystując antyczne środki

3. Torquato Tasso - autor Jerozolimy wyzwolonej → jego pełne dramatyzmu życie + pobyt w szpitalu dla obłąkanych = legenda kontynuowana przez romantyków → droga średnia polegająca na wykorzystaniu antycznych środków do wyrażenia romantycznych treści

• jednak żaden z poetów, którzy wybierali powyższe „sposoby” nie mógł być doceniony wśród ludu, bo ludowi brakowało wiedzy o antyku

• dlatego wśród gminu największą popularnością cieszyły się opowieści o charakterze narodowym, opierające się na zmyśleniach i fantastyce → twórcy takiego rodzaju poezji torowali drogę dla romantyków, którzy tę poezję usystematyzowali i uporządkowali

• w ten sposób powstały nowe rodzaje poezji, które najwcześniej rozwinęły się we Włoszech, gdzie równolegle zajmowano się naukami starożytnymi → Włochy stanowiły swego rodzaju wzór dla innych, a skoro tak - w Europie stopniowo odchodzono od pień wiejskich i prostych

• we Francji trubadurzy prowansalscy przenosili się na dwory możnych, gdzie oczekiwano od nich poezji wzorowanej na antyku

• w chwili, gdy cały interes narodowy przeniesiony został na dwór króla oraz możnych twórczość dla ludu całkowicie straciła swoje znaczenie → etykieta, udawanie, dyplomatyczna grzeczność, ceremonialność i wyrachowanie ← to składa się na oświecenie - różne od poezji romantycznej / średniowiecznej

• Francja / Włochy → fascynacja antykiem = zamiast naśladować moralność i prawo - bezmyślnie naśladowano ich poezję → Francuzi uznali, że naśladowanie polega na przybieraniu powierzchowności i tonu starożytnego

• Francja jako europejskie mocarstwo stała się wzorem dla innych państw → indywidualny charakter własnej poezji należało wyeliminować na rzecz mody paryskiej; inaczej było się uważanym za dziwaka

• należało panować nad imaginacją, ograniczać udział uczuć - wyeliminować gwałtowność i uniesienie, bo to obrażało przyzwoitość dworską → trzeba było naśladować Greków i Rzymian

• wówczas zaczęły pojawiać się utwory satyryczne i dydaktyczne, wyśmiewające nie konkretne osoby, ale obyczaje społeczeństwa - szydzono z uchybień przeciwko modzie, przyzwoitości i obyczajowi

• w rzeczywistości kultura francuska bardzo różniła się od antycznej, bo co innego ja kształtowało

Grecja: harmonia

Romantyzm: przemagają się władze niższe

Francja: świat stosunków towarzyskich, rozsądek, dowcip, formalność

• brak miejsca na imaginację i zmyślenia

• najważniejsze stały się fakty historyczne - jeśli nie pasowały do „modelu francuskiego”, to były naginane wedle potrzeb

• imaginacja francuska powołana od rozumu zajmowała się dydaktyką i historią, nie dawała od siebie nic nierealnego, a jeśli już to tylko w celu stworzenia alegorii lub „zimnego dowcipu”

• poza imaginacją poezja francuska krepowała uczucie

• poeci pisząc o moralności i obywatelstwie stale powtarzali te same frazesy zaczerpnięte z antyku, czasem pojawiał się delikatny akcent romantycznej sentymentalności, ale wyrafinowany, z dowcipem ujętym w antytezy i maksymy

tragedia francuska a antyczna: w antyku właściwie prosta akcja zasadzała się na mocnym wystawieniu charakterów, Francuzi próbowali to samo oddać poprzez mocno uwikłaną intrygę dramatyczną

• Mickiewicz charakter poezji na przestrzeni wieków stara się pokazać poprzez porównanie do strojów, jakie noszono w określonym okresie

Grecja: lekkość i wdzięk, widać każdy ruch ciała, nic nie jest ukryte

Wieki średnie: mniej gustowne, ale charakterystyczne i śmiałe - uderzały swoim wyglądem, poezja romantyczna nie odznaczała się giętkością, ale brak ten wypełniała swoista śmiałość

Francja: strój prosty i jednostajny z drobnymi ozdóbkami, wszystkie ruchy muszą być umiarkowane (ogranicza); poezja francuska - wszelka piękność jest ukryta pod takim strojem: sztucznym, modnym, idealnie dopracowanym, brak jej spontaniczności

• Grecy: duch polityczny, przemawiali do oświeconych - doskonała mowa poetycka

• Średniowiecze: duch rycerski, przemawiali do ludu - język nieokrzesany, śmiała imaginacja

• Oświecenie: duch dworski: zabawa - zewnętrzna ozdoba pozbawiła język stylu

• następnie Mickiewicz mówi o poezji Wielkiej Brytanii - wyróżniającej się ze względu na to, że wyspa jest odcięta od reszty kontynentu → nie była narażona na obce wpływy, poezja mogła właściwie się kształtować i rozwijać zgodnie z naturalnym biegiem

• żywe uczucie i imaginacja Szkotów i Saksonów na swój sposób zmuszały do uprawiania poezji

• mitologia tworzona przez bardów i druidów była dobrze zharmonizowana etc.

• dorobek Anglików został zniszczony przez próby wprowadzenia tam chrześcijaństwa, nie przeszczepiono jednak antycznej poezji - ta kształtowała się we własnym rytmie

• największym szacunkiem darzono poetów narodowych

• lud miał duży udział w życiu politycznym → pienia towarzyszyły więc ich życiu w każdej sytuacji → wojny, pieśni wojenne

• książęta i możni szukali swoich przodków wśród poetów - to mówi o pozycji poety

• poeci brytyjscy byli świadomi potrzeby - tworzyli poezję w duchu narodowym

• szkoła Geoffrey'a Chaucer'a (najwybitniejszy poeta angielski średniowiecza)

• Szekspir: nie wzorował się na sztuce antyku, bo jej nie znał

• do Londynu zaczęły docierać mody z Francji → szkoły Chaucer'a i Szekspira ustępują szkołom Pope'a (rozumujący), Addisona (wymuskany), Swifta (dowcipny)

• naśladowanie tych poetów popchnęło poezję angielską do upadku, z którego dźwignęła się dzięki Wolterowi Scottowi i Byronowi

• Scott: poświęcił talent dziejom narodowym, wydając pieśni gminne świata romantycznego w klasycznej oprawie

• Byron: ożywił obrazy czuciem, a tym samym stworzył nowy gatunek poezji - powieść poetycką - gdzie „duch namiętny przebija się w zmysłowych rysach imaginacji

• Byron był dla powieści tym, czym Szekspir dla dramatu

• najpóźniej poezja przechodziła swój rozwój w Niemczech → od połowy XVIII w. w Niemczech zaczęli pojawiać się geniusze poetyccy

• ułatwieniem był rozwój nauki i kultury

• upowszechniła się znajomość języków starożytnych i nowożytnych, dzięki czemu można było czerpać z poetyckiego dorobku ludzkości bez względu na czas i miejsce powstawania → poeci niemieccy mogli więc stworzyć swoistą hybrydę

• stałym i charakterystycznym elementem poezji niemieckiej jest jej sentymentalny charakter oraz rozważania moralne i społeczne → uczuciom nadawali formę ogólną, jakby oderwaną od konkretnej rzeczywistości → kosmopolityczny charakter poezji

• poeci niemieccy tworzyli świat idealny, umysłowy, najwybitniejszym reprezentantem był Schiller

• wywody te dowodzą, że rodzaj romantyczny nie jest nowym wymysłem, ale powstał w wiekach średnich ze szczególnego usposobienia ludów

• wiele utworów uznawanych za romantyczne w rzeczywistości nimi nie są → nie da się ustalić jednego i prawdziwego podziału

• próby podzielenia poezji na romantyczną i klasyczną prowadzą do nonsensownego grupowania utworów, stawiając obok siebie utwory zupełnie różne

• zły podział, to taki, który uwzględnia jedynie: czas, kraj lub przypisanie jednego rodzaju poezji danemu poecie

• błędne tworzenie podziałów jest wynikiem tego, że pojęcia klasyczność i romantyczność krytycy definiują wedle własnego wyobrażenia → do momentu, gdy ich twierdzenia nie staną się spójne i zrozumiałe - nie da się prawidłowo dokonać klasyfikacji poezji

• problem stanowi także mentalność całych narodów, które wracają do uczuć z czasów rycerskich, zamieszczając je w utworach nowożytnych, nadając im cechę romantyczności - przedmiotów tych nie da się natomiast pokazać przez uczycie technik poetyckich klasycyzmu

• trzeba pamiętać, że romantyzm nie zasadza się na łamaniu reguł dla samego ich łamania → najlepszą krytyką są więc nie tyle pochwały lub nagany dla całego rodzaju poezji, ale poddawanie ocenie konkretnego utworu lub twórcy, a przy tej ocenie należy kierować się zarówno pewnymi stałymi kryteriami, jak i gustem i moralnością

• taką krytykę Mickiewicz nazywa „estetyczną krytyką”, która jest wolna od stronniczej natarczywości w wytykaniu błędów sztuki jednego rodzaju

• dla krytyka, który pod ocenę bierze zarówno estetykę, historię, filozofię i moralność oczywiste jest, że poezja każdego rodzaju jest godna zainteresowania umysłu ludzkiego

• dlatego rodzaj romantyczny jest taki ważny - skupia się na człowieku i życiu ludu - to właśnie jest poezja gminna

• Mickiewicz pragnie rozwinąć to zagadnienie, rozjaśniając jego genezę i proces kształtowania

• w wiekach średnich między ludźmi krążyły powieści i śpiewy o dość jednostajnym charakterze - podejmowały tematykę rycerską, zawierały w sobie zmyślenia, wyrażane prostym językiem, opiewające piękno kobiece

• ten ogólny rodzaj zawierał w sobie różne gatunki: pieśni, sagi, lais, wirelais, sirvantois; najliczniejsze i najbardziej upowszechnione były ballady i romanse

• we Włoszech balladą nazywano wszelkie wesołe piosenki: ballare = tańczyć

• w Hiszpanii to samo było nazywanie romansem

• Francuzi wprowadzili podział, wyróżniając balladę ze względu na budowę strof i wiersza, mimo, że większość tak nazwanych utworów powinna być nazwana madrygałem lub romansem

• zupełnie inny charakter miała ballada w Wielkiej Brytanii - jest to powiastka o życiu codziennym lub dziejach rycerskich, ozdobiona dziwnością świata romantycznego → ton poważny, melancholijny, język prosty i naturalny

• taka ballada została upowszechniona przez wędrownych poetów; ze Szkocji i Irlandii na całą wyspę, dzięki czemu literatura angielska obfituje w zbiory tego typu utworów

• był wprawdzie okres, w którym balladami nazywano także utwory wesołe i żartobliwe, ale zostały one wyeliminowane dzięki twórczości Gay'a, Mallet'a, Persy'ego i przede wszystkim - Woltera Scotta, który przywrócił dawny rodzaj poważnych ballad szkockich

• podobna była historia ballady w Niemczech, mimo, że nie było tam wielu poetów uprawiających ten gatunek, poza tym - rozwój ballady nastąpił tam dopiero w drugiej połowie XVIII w. → Leona Burgera (1777), co obudziło naśladowców; najważniejsi przedstawiciele: Stolberg, Kosegartem, Holte, Geothe, Schiller (ten oddalił się od romantyczności i prostoty ballady szkockiej)

ballada	romans
zmyślenie prostota naiwność	czułość forma dramatyczna

Tym porównaniem Mickiewicz kończy swoją rozprawę O poezji romantycznej

1