STRUKTURALIZM (I)

• Umowna data początku str. To data wydania Kursu językoznawstwa ogólnego F. de Soussur'a 1916 r.

• Jego moment szczytowy to faza powojenna inspirowana myślą Claude'a Levi - Straussa.

• Rozwinął się z inspiracji językoznawstwa strukturalnego i antropologii strukturalnej.

• W I fazie (do II wojny światowej) dominują wpływy językoznawstwa strukturalnego, w II fazie (po II wojnie światowej) antropologii strukturalnej.

• Zjawiska objęte strukturalizmem:

• Językoznawstwo: główne szkoły:

• Szkoła Genewska (F. de Soussure, Charles Bally)

• Szkoła Praska (Roman Jacobson, Nikołaj Trubiecki)

• Szkoła Kopenhaska (Louis Hjelmslev)

• Szkoła Amerykańska (Franz Boas, Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf, Leonard Bloomfield)

• Antropologia strukturalna:

- teoria C. Levi - Straussa

• Literaturoznawstwo:

- Praska Szkoła Strukturalna (R. Jacobson, Jan Makarowski, Felix Vodiczka, Boguslav Hawranek,, Wilhelm Mathesius)

- poetyka lingwistyczna (późny Jacobson)

- poetyka generatywna (francuska szkoła narratologiczna)

- poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej)

- poetyki strukturalne lat 60-80 (Todorov, Gerard Genette, Roland Barthes)

- poetyki intertekstualne lat 80 (G. Genette, Michael Riffaterre)

• Mamy 2 nurty problemowe:

• Poetyki lingwistyczne: najsilniejsza inspiracja jest językoznawstwo strukturalne zwłaszcza teoria języka de Soussur'a i fonologia N. Trubieckiego. Umowny początek nurtu 1916r. na pierwszy plan wysunęła się teoria języka poetyckiego. Najważniejsze zadanie - określenie relacji języka poetyckiego do języka ogólnego. Wysiłki podjęte przez badaczy PSzS 1926-1948.

• Gramatyki literatury: najważniejsze stały się wpływy antropologiczne Levi - Straussa. Za początek nurtu uważa się publikacje Antropologii strukturalnej L.S. 1958r. znaczenia nabrała tu też szkoła narratologiczna (działająca oficjalnie od 1966r.). Istotne były tu też inspiracje analizami morfologicznymi bajek magicznych W. Proppa i gramatyką generatywną N. Chomsky'ego.

De Soussure i wczesny strukturalizm

• Przedmiotem językoznawstwa ogólnego stał się system językowy (langue), a nie mowa (langage) czy wypowiedź jednostkowa (parole).

• Język jest autonomiczny, niezależny od rzeczywistości zewnętrznej.

• Język to spójny całościowy system wzajemnych powiązań i relacji wszystkich poszczególnych elementów.

• Najmniejsze niepodzielne cząstki językowe istniejące na poziomie dźwiękowym to fonemy.

• Znak językowy jako połączenie pojęcia z obrazem akustycznym.

• Język miał być ujmowany z synchronicznego punktu widzenia.

• Literaturoznawcy adoptują tezy de Soussur'a na grunt literatury. Chcą stworzyć autonomiczną wiedzę o literaturze opartą na mocnych podstawach naukowych.

• W centrum zainteresowań znalazł się język, a nie mowa; system języka literackiego, a nie konkretne wypowiedzi literackie.

Praska Szkoła Strukturalna (PSzS)

• W 1920r. Jacobson opuszcza Moskwę i jedzie do Pragi, gdzie jest jednym z inicjatorów Praskiego Koła Lingwistycznego (1926-48).

• Dużo zawdzięczali formalistom rosyjskim.

• Kategorią nadrzędną stał się system języka literackiego, a zadaniem - analiza funkcjonalności jego elementów.

• Postulowano (Jacobson i Trubiecki) konieczność podjęcia badań między wzajemnymi relacjami jednostkowych wypowiedzi literackich.

• Chciano przede wszystkim rozwinąć i uzupełnić w sposób twórczy koncepcje de Soussur'a na gruncie językoznawstwa oraz zaadoptować jego ideę języka do opisu języka poetyckiego.

• Podstawowe pytanie to: czym jest poetyckość?, ale podkreślali też podobieństwo języka poetyckiego do języka ogólnego, ale i różnice dzielące te języki.

• Jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej.

• Wyróżnienie takich poziomów języka, które w języku ogólnym mogą w ogóle nie być zauważone np.: poziom fonologiczny w przypadku środków dźwiękonaśladowczych, na które na ogół nie zwracamy uwagi w zwykłej komunikacji językowej.

• Teoretycy prascy uważali wypowiedź poetycką za całość funkcjonalną - stąd chcieli badać każdy ze składników wypowiedzi w związku z całością.

• Analizę strukturalną należało poszerzyć o badanie współzależności miedzy nauką o literaturze, a innymi dyscyplinami.

• Zaproponowali program badan nad poszczególnymi poziomami języka poetyckiego - nad jego stroną brzmieniową (rym, rytm, zjawiska eufonii, intonacja itp.) jak i nad materiałem leksykalnym i składnią.

• Pytali o specyfikę literatury, która przejawiała się w języku (podobnie jak formaliści).

• Główne terminy w pSS to struktura, znak, funkcja (estetyczna lub poetycka), a najważniejsze pytanie to: czym właściwie jest poetyckość?

Czym jest poetyckość? Mukarovsky, Jacobson

• Mukarovsky zaczął od analizy czeskiego wiersza i próbował połączyć fonologię z wersologią i stylistyką literacką, ale najbardziej interesowało go to, co wyróżnia literaturę spośród innych użyć języka i co można uznać za specyficzne cechy języka poetyckiego?

• Jacobson również pytał w czym przejawia się poetyckość? Treść pojęcia `poezja' może się zmieniać, ale funkcja poetycka jest zawsze ta sama.

• Wg niego poetyckość jest tylko częścią struktury dzieła literackiego, ale to ona organizuje dzieło poetyckie, a nawet rządzi nim.

• By poetyckość istniała w całej pełni słowo powinno prezentować jedynie samo siebie. Język poetycki miał skupiać uwagę wyłącznie na sobie, a nie na przekazywanej informacji.

• Mukarovsky w O języku poetyckim uznał j.p. za część systemu językowego i za jeden z systemów funkcjonalnych.

• Poszukiwał sposobu określenia specyfiki tego języka, który będzie miał charakter absolutnie uniwersalny, niezależny od różnych tradycji i konwencji literackich.

• Wg niego celem wypowiedzi poetyckiej jest oddziaływanie estetyczne.

• Sformułował jednocześnie definicję funkcji estetycznej, która w języku poetyckim kierowała uwagę odbiorcy na sam znak językowy.

• Przypisywał wypowiedzi poetyckiej autoteliczność, ale i cele praktyczne inaczej niż formaliści rosyjscy, którzy odrzucali język ogólny, praktyczny.

• Dzieło literackie jest komunikatem, który jakiś nadawca kieruje do jakiegoś odbiorcy.

Struktura artystyczna

• Mukarovsky mówił, że struktura to funkcjonalność poszczególnych elementów składowych w relacji do całości strukturalnej.

• Struktura jest zdolna do ciągłych przekształceń.

• Struktura jako całość znajduje się w nieustannym ruchu, ale ruch ten jest tylko w jej wnętrzu.

W stronę semantyki

• Najmniejsza dynamiczną jednostką znaczeniową było zdanie. Podstawowe zasady jego budowy znaczeniowej to (wyróżnione przez Mukarovsky'ego):

• Zasada jedności sensu - wszystkie jednostki semantyczne zdania biorą udział w tworzeniu sensu całościowego.

• Zasada akumulacji znaczeniowej - następstwo jednostek semantycznych i ich kontekstowych modyfikacji. Funkcja poznawcza, ekspresywna i impresywna. Jacobson dodał metajęzykową i fatyczną.

• Dopiero na tle tych elementów można rozpatrywać f. poetycką, która powodowała nastawienie na sam komunikat.

• Jacobsona (w 1960 r. wydał Poezja gramatyki i gramatyka poezji) najistotniejsze stało się określenie relacji między gramatyką, a poezją.

• Gramatyka spełniała podobną funkcję w poezji co kompozycja w malarstwie.

• Chodziło mu o zbadanie relacji między poziomem gramatycznym a retorycznym utworu poetyckiego.

• W 1962 r. opublikowana została analiza sonetu Koty Baudelair'a jako przykład zastosowania metody strukturalnej do badania literatury. Ta analityczna praca obejmuje wszystkie poziomy gramatyczne wiersza (fonetyczny, morfologiczny, leksykalny, syntaktyczny) i opisywała ich związki z rozkładem rymów, budową wersów i strof, konstrukcją podmiotu i ze znaczeniem poszczególnych zdań utworu.

Strukturalizm i krytyka literacka (Genette, Todorov, Barthes)

• Krytyka literacka jest rodzajem działalności strukturalistycznej, bo krytyk tez rozbiera strukturę na elementy.

• Analiza strukturalna wg Genette przynosiła wiele korzyści krytyce literackiej (np.: można było określać relacje między kodem a przekazem literatury).

• Chciał spojrzeć na literaturę jak na kod bez przekazu.

• Nauka o literaturze ostatecznie miała budować podstawy dla krytyki.

• Wg Todorova (lata 60-te)poetyka miała zajmować się opisywaniem abstrakcyjnych struktur, których konkretne, pojedyncze teksty miały być jedynie realizacją.

• W tym ujęciu nie interesowały poetykę znaczenia dzieła literackiego, a tylko ogólne warunki powstania tych znaczeń.

• Poetyka zatem miała być abstrakcyjnym podejściem do literatury, nie zajmowałaby się utworami literackimi, lecz tylko abstrakcyjną strukturą (literaturą w sensie ogólnym).

• Na gruncie str. Francuskiego końca lat 60-tych i 70-tych znajdzie się nie sam znak, a system znaków.

Podsumowanie

• Str. Prascy uznali, że język poetycki skonstruowany jest analogicznie do języka ogólnego.

4