Wdrażanie nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego rozpoczęło się w roku szkolnym 2009/2010 od klas pierwszych szkoły podstawowej i gimnazjum.
Nowa podstawa programowa określa, czego szkoła jest zobowiązana nauczyć ucznia o przeciętnych uzdolnieniach na każdym etapie kształcenia. Nie wyklucza to poszerzania zakresu nauczanych treści - podstawa zobowiązuje nauczyciela do wzbogacania i pogłębiania treści nauczania stosownie do uzdolnień jego uczniów.
Stara podstawa programowa koncentrowała się na opisie procesu kształcenia, nowa formułuje treści nauczania w języku efektów kształcenia, są to cele szczegółowe, którym powinien sprostać nauczyciel i uczeń. Jest to jednoznaczne wskazanie umiejętności, które uczeń ma posiąść, a także treści nauczania, które powinien opanować na zakończenie danego etapu kształcenia. Wymagania te stanowią: podstawę oceniania wewnątrzszkolnego, jedyną podstawę oceniania na egzaminach zewnętrznych (standardy wymagań egzaminacyjnych znikają).
Stara podstawa programowa języka polskiego rozbita była na cele edukacyjne (ogólne), zadania szkoły, treści nauczania i osiągnięcia (tutaj podział na: mówienie, słuchanie, czytanie, pisanie, odbiór tekstów kultury) oraz lektury.
W nowej podstawie programowej zadania szkoły zostały zastąpione przez zadania nauczyciela i są one ujęte w zalecanych warunkach i sposobach realizacji.
Nowa podstawa programowa języka polskiego podaje: cele kształcenia - wymagania ogólne, treści nauczania jako wymagania szczegółowe oraz zalecane warunki i sposoby realizacji.
Proces nauczania w NPP (nowej podstawie programowej) jest traktowany całościowo. W procesie dydaktycznym należy odwoływać się do osiągnięć już zdobytych przez ucznia (w młodszych klasach) i je utrwalać oraz rozwijać. Treści nauczania na II i IV etapie kształcenia nie powtarzają się, lecz tworzą jedną całość.
Za proces kształcenia odpowiedzialny jest nauczyciel, gdyż ma obowiązek napisania programu nauczania na bazie nowej podstawy programowej. W przypadku starej podstawy programowej istniała lista programów zatwierdzonych przez ministerstwo.
Uczeń w NPP traktowany jest jako uczestnik procesów komunikacyjnych oraz świadomy odbiorca kultury.
Na wszystkich etapach kształcenia j. polskiego NPP podaje trzy zasadnicze wymagania ogólne: odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji; analiza i interpretacja tekstów kultury; tworzenie wypowiedzi.
Treści nauczania, czyli wymagania szczegółowe są uszczegółowieniem podanych wyżej wymagań ogólnych. Stąd odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji podzielony jest na trzy aspekty: czytanie i słuchanie, samokształcenie i docieranie do informacji oraz świadomość językową. Analiza i interpretacja tekstów kultury na: wstępne rozpoznanie, analizę, interpretację, wartości i wartościowanie. Natomiast tworzenie wypowiedzi podzielono na: mówienie i pisanie oraz świadomość językową.
Stara podstawa programowa osiągnięcia w szkole podstawowej rozbijała na 4 grupy: mówienie, słuchanie, czytanie, pisanie, odbiór tekstów kultury. Na III etapie kształcenia dochodzi samokształcenie. Natomiast w IV etapie kształcenia podzielono osiągnięcia na: słuchanie i mówienie, pisanie i redagowanie tekstów, czytanie, odbior dzieł sztuki oraz samokształcenie.
Lektury w NPP to teksty kultury: utwór literacki, publicystyczny, medialny, dzieło sztuki malarskiej, spektakl teatralny, film, a także wszelkie działania artystyczne realizujące jakiś utrwalony wzorzec kulturowy. Nauczyciel powinien dostosować wybór tekstów kultury do możliwości ucznia. Konieczne jest uczenie świadomego dialogu z dziełem literackim (i innymi tekstami kultury) jako źródłem zdobywania informacji, które przydadzą się w dalszym życiu, i zarazem jako przedmiotem estetycznych i emocjonalnych doznań. Współczesna szkoła powinna kształcić aktywność w dokonywaniu wyborów kulturowych, świadomość takich możliwości, elastyczność w odbiorze. W spisie tekstów kultury zamieszczone są także takie, których nauczyciel nie może pominąć (oznaczone *), czyli został wyznaczony obowiązkowy kanon lektur szkolnych.
Jednym z głównych założeń reformy programowej było zbliżenie dwóch etapów edukacyjnych: gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego. Przyszły egzamin gimnazjalny i maturalny będzie odwoływał się do wiedzy polonistycznej opanowanej przez ucznia w dziewięcioletnim (w pierwszym wypadku) i dwunastoletnim (w drugim) procesie nauczania, a nie tylko z trzech ostatnich lat
Najważniejsza zmiana dydaktyczna zawarta w nowej podstawie programowej dotyczy paradygmatu nauczania, zarówno na poziomie szkoły podstawowej, jak i średniej (gimnazjum i liceum traktowane łącznie), i przejścia z chronologiczno-kulturowego na komunikacyjno-tekstowy. Akcent położony jest na nauczanie kompetencji komunikacyjnych, związanych ze sprawnymi operacjami w obrębie tekstu (mówionego i pisanego).
W I etapie nauczania wg NPP nauczyciel musi wprowadzić wszystkie litery alfabetu oraz kształtować umiejętność nauki czytania w połączeniu z nauką pisania liter (w starej podstawie początek w klasie zerowej). Duży nacisk położono na umiejętność słuchania wypowiedzi oraz rozumienia i budowania własnych wypowiedzi z uwzględnieniem kultury języka. Zaakcentowano umiejętności wypowiadania się w tzw. małych formach teatralnych. Dziecko po klasie I nie musi umieć pisać ze słuchu, natomiast powinno przestrzegać zasad kaligrafii i poprawność graficzną pisma. Dziecko powinno wykazywać zainteresowanie czytaniem.
Po klasie III uczeń powinien już pisać ze słuchu, dodatkowo wymaga się od niego nie tylko przestrzegania zasad kaligrafii, poprawności gramatycznej, ortograficznej i interpunkcyjnej.
Stara podstawa zakładała, że uczeń II etapu kształcenia interpretuje tekst kultury z dążeniem do odkrywania dosłownego, symbolicznego i przenośnego sensu, wskazania różnych elementów świata przedstawionego, z uwzględnieniem odrębności regionalnej i etnicznej. Autor programu decyduje jaką wprowadzić terminologię. Uczeń powinien też umieć rozróżnić fikcję od faktów. Natomiast nowa podstawa dokładnie określa dokładnie, co uczeń powinien umieć zrobić z tekstem. Postawiono tu nacisk na wartościowanie.
Nowa podstawa dla II etapu kształcenia określa wiedzę o polskiej ortografii. Jest to: wymiana głosek w wyrazach pokrewnych oraz w tematach fleksyjnych wyrazów odmiennych, różnice w wymowie i pisowni samogłosek ustnych i nosowych, spółgłosek twardych i miękkich, dźwięcznych i bezdźwięcznych, zapis „nie” z rzeczownikami, przymiotnikami i czasownikami, sposób pisania nazw własnych i nazw pospolitych. Stara podstawa nie precyzuje jakie zasady ortograficzne powinien znać i stosować uczeń na konkretnym etapie kształcenia.
NPP szczególną uwagę zwraca na kształcenie umiejętności głośnego i cichego czytania oraz znajomość testów literackich wskazanych przez nauczyciela.
Wg NPP uczeń szkoły podstawowej powinien w ciągu jednego roku przeczytać nie mniej niż 4 pozycje książkowe (stara podstawa: klasa IV - 2 pozycje, V i VI - po 3 pozycje). Na tym etapie nie ma pozycji obowiązkowych, wybór należy do nauczyciela..
Na etapie gimnazjalnym uczeń powinien nauczyć się samodzielnego docierania do informacji, przyswajania komunikatów o coraz bardziej skomplikowanej organizacji (werbalnych i niewerbalnych), a także krytycznego oceniania ich zawartości. Wszystkim tym czynnościom winna towarzyszyć refleksja nad znaczeniami słów a w tym nauka odróżniania w informacji fakty od opinii, rozpoznawać wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym (w tym uodpornić się nawet na ewentualne przejawy agresji), mieć świadomość zawartej w każdym komunikacie intencji (aprobaty, dezaprobaty, negacji, prowokacji).
W NPP wskazano konkretne leksykony i słowniki (w formie książkowej i elektronicznej), z których uczeń powinien nauczyć się korzystać.
Gimnazjalista powinien zyskiwać coraz wyraźniejszą świadomość funkcji środków językowych, służącą ich formułowaniu, zdobywać wiedzę o różnych odmianach polszczyzny i kształcić umiejętność poprawnego wykorzystywania ich w różnych sytuacjach komunikacyjnych, pogłębiać znajomość etyki mowy i etykiety języka - szczególnie podczas dyskusji, a także, gdy używa elektronicznych środków przekazywania informacji.
Uczeń w gimnazjum powinien także doskonalić sprawność analizy i interpretacji tekstów kultury. W ciągu całego cyklu gimnazjalnego uczeń ma poznać co najmniej 15 dużych pozycji książkowych. W starej podstawie podano konkretne tytuły do przerobienia.
W NPP określa się gatunki, które gimnazjalista powinien poznać: powieść przygodowa, młodzieżowa powieść obyczajowa, utwór fantasy i detektywistyczny.
Spis lektur z literatury klasycznej w gimnazjum stanowi spójną całość ze spisem dla szkoły ponadgimnazjalnej.
Uczeń w szkole ponadgimnazjalnej wg NPP powinien w zakresie odbioru wypowiedzi rozumieć teksty kultury o coraz bardziej skomplikowanej budowie i dostrzegać przy tym sensy ukryte, zawarte najczęściej w ich strukturze głębokiej, a także sprawnie rozpoznawać funkcje tekstu i środki językowe im służące oraz pogłębiać świadomość kryteriów poprawności językowej. Służy temu rozpoznawanie specyfiki różnych tekstów, relacji między nadawcą a adresatem tekstu, figur i chwytów retorycznych zastosowanych w tekście.
Stara podstawa programowa widziała odbiór dzieł sztuki przez ucznia szkoły ponadgimnazjalnej w trzech wymiarach: interpretacyjnym, historycznym i aksjologiczno-egzystencjalnym.
Wg. NPP uczeń IV etapu edukacyjnego powinien sprawnie poruszać w zasobach bibliotecznych, w tym wśród opracowań multimedialnych i elektronicznych,
Powinno ćwiczyć się z uczniem definiowanie znaczenia słów, podstawowych pojęć z zakresu semiotyki (znak, system znaków), komunikacji językowej (nadawca, odbiorca, kod, komunikat, kontekst), tekstologii (funkcje tekstu), stylizacji w aspekcie funkcjonalnym (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja), a także normy poprawnościowej (rodzaje błędów językowych). Na poziomie rozszerzonym dodatkowo powinien nauczyć się rozróżniać funkcje języka (poznawczą, komunikacyjną, społeczną), dostrzegać związki języka z obrazem świata, charakteryzować język polski w rodzinie języków słowiańskich, a także zdawać sobie sprawę ze znaczenia stylu potocznego dla rozwoju polszczyzny.
Uczeń powinien uczyć się takich wypowiedzi jak: rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego (lub jego fragmentu).
W zakresie analizy i interpretacji uczeń powinien jak najczęściej stosować podstawowe pojęcia z poetyki, wykorzystywać wiedzę o kontekstach. Historia literatury ma wspomagać proces czytelniczy.
Na poziomie wstępnego rozpoznania dzieła należy położyć szczególny nacisk na identyfikowanie przez ucznia zastosowanej w utworze konwencji literackiej, a w analizie właściwej konsekwentnie rozwijać uczniowski warsztat analityczny, tak by przyszły maturzysta nauczył się wskazywać coraz bardziej skomplikowane środki artystycznego wyrazu oraz wyznaczniki poetyki danego utworu, określając ich funkcje. W interpretacji wymagania dotyczą umiejętności wykorzystywania elementów znaczących dla odczytania sensu utworu (takich jak motywy, słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji) oraz kontekstów (także w aspekcie porównawczym). Na poziomie rozszerzonym ta ostatnia umiejętność winna być doskonalona, a do tego dochodzi konfrontowanie tekstu literackiego z innymi tekstami kultury, np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi. Podkreślono potrzebę dostrzegania związków języka z wartościami i tego, że język podlega wartościowaniu. Uczeń powinien nauczyć się dostrzegać i rozumieć istniejący w świecie konflikt aksjologiczny.
W trzyletnim cyklu kształcenia szkoły ponadgimnazjalnej ma to być co najmniej 13 dużych tekstów, z czego pięć zaznaczono gwiazdką (tworzą tożsamość narodową). Zdecydowana większość proponowanych utworów z literatury polskiej to teksty pochodzące z XIX i XX w. Do wyboru są także inne teksty kultury, istniejące w takich mediach jak kino, teatr, radio, telewizja, a także internet. Uczeń na poziomie rozszerzonym powinien też systematycznie czytać gazetę codzienną, tygodnik opinii, miesięcznik i kwartalnik. Tytuły lektur nie powielają się z gimnazjum, lecz jak wspomniano na początku, te dwa etapy kształcenia tworzą jedną całość
Zarówno stara jak i nowa podstawa programowa na IV etapie kształcenia uwzględniają kształcenie j. polskiego w zakresie rozszerzonym. W NPP łatwo porównać zakres podstawowy i rozszerzony ponieważ wymagania szczegółowe zostały ujęte w tabeli.