Cyprian Norwid, Pisma wybrane,

wybór i obj. Juliusz W. Gomulicki,

t. 1 (Wiersze), wyd. 3 zm., Warszawa 1968.

(tylko wstęp)

WSTĘP. Uwagi o poezji Cypriana Norwida.

• wcielanie dobra charakter moralistyczny, rozjaśnianie prawd charakter intelektualny (filozofi-czny); funkcja krytyczno-demaskatorska.

• Norwid ubolewał, że wspaniałemu rozwojowi możliwości człowieka współczesnego nie odpowiada równoczesny rozwój jego moralności i jego cnót społecznych.

• swoista antypoetyczność i nowatorstwo margines życia literackiego, walczył z tym do końca ży-cia.

• tematyczna i rodzajowa odmienność od poezji jego poprzedników i rówieśników, jej nowatorstwo formalne.

• książką, na której Norwid uczył się czytać, był Don Kiszot* Cervantesa; Szekpir i Byron, polska nie-pisana poezja ludowa, Kochanowski, Górnicki i Opaliński, Malczewski, Olizarowski, jedyne dzieło Kraszewskiego, które Norwid cenił, Poeta i świat; Zaleski czarował lekkością i śpiewnością, brak walorów myślowych; Słowacki.

• dwie „współczesności”:

1. kalendarzowa - w której ludzie żyli (wegetowali), z dnia na dzień.

2. obywatelska - w której żyło się historycznie, pamiętają o dniu wczorajszym i pilnie przygotowują się na jutro.

• Norwid spiskował piórem - skomplikowany aparat rozmaitych niedopowiedzeń, aluzji, masek, sym-boli…

• pierwszy wiersz Norwida napisany za granicą Adam Krafft, „wrażenie” (Norwida) odebrane w no-rymberskim gmachu katedralnym.

• jeden z elementów literackiego programu Norwida: umyślne spychanie pod powierzchnię tekstu poetyckiego tego, co bardziej intymne; połowa 1846 - status emigranta, w wierszach (drukowanych od 1848) tematyka polityczna i społeczna.

• szczęśliwy debiut w dłuższej „powieści” poetyckiej Wesele.

• najważniejsze refleksje poświęcone wolności, niewoli, ustrojowi społecznemu przyszłej wolnej Pol-ski itd., w traktatach poetyckich: Niewola, Psalmów-psalm, Promethidion.

• sztuka poetycka: Białe kwiaty 1857, prelekcje o J. Słowackim 1860, Objaśnienia żądane 1841.

• Norwid przedstawicielem poezji człowieka, „rzeczy ludzkiej”; pieśń natury - poezja bezwiedna i samorodna; pieśń historii - świadoma siebie i zdyscyplinowana, związana z dziejami człowieka.

• krytyka „poezji pejzaży” (Pan Tadeusz, Balladyna).

• postulat poezji intelektualnej (potępiona przez ówczesną publiczność i krytykę polską).

• przedmiotem poezji - prawda filozoficzna, religijna, społeczna, psychologiczna, estetyczna i nauko-wa; postulat utylitaryzmu.

• dwa najważniejsze problemy, punkty Norwidowego programu społeczno-politycznego: niewola i praca: niewola - jedna z najstraszniejszych klęsk społecznych, wpływa paraliżująco na istotę i ja-kość pracy; wydajność pracy proporcjonalna do miary wolności pracujących; Norwid potępiał wie-lokrotnie pańszczyznę.

• obok pracy niewolniczej - pańszczyźnianej praca niewolnicza - mechaniczna, bezmyślna i niesa-modzielna, wykonywana ze wstrętem.

• samodzielność - praca rękodzielnicza.

• paraboliczny poemat Quidam; oryginalny utwór A Dorio ad Phrygium.

• genialny zbiór liryczny Norwida - Vade-mecum (1847-66).

• Norwid: prawdziwa poezja powinna mieć:

2. „architekturę rozsądku swego”.

3. „i rzeźbę profilu wiersza”.

4. „i malarstwo światłocienia”.

5. „i muzykę powoju słów”.

6. „i taniec powtarzanych i odbijanych strof”.

7. „i światło”.

8. „i ciepło wewnętrznego-sumienia-pieśni w czasie”.

9. „i ogień”.

- „i tu z kopułą obejmującą wszechstworzenie łączy się”.

• kondensacja: 3 wiersze składające „sztukę hermetyczną” z 1860: Waga, Sfinks, Wczora-i-ja.

• Czułość - 6 linijek, potępienie trywialnej i ostentacyjnej pseudoczułości, przeciwstawionej czułości prawdziwej (trzy nastroje i sytuacje), teza i antyteza.

• Pielgrzym - dyskusja poety z jego domyślnymi przeciwnikami (przedstawiciele stanu-panów).

• drugie dno dzięki kluczowi historycznemu lub biograficznemu - np. Noc, alegoryczny obraz tragicz-nego losu młodzieży warszawskiej w dobie paskiewiczowskiej, Marmur-biały, warstwa wierzchnia: obojętność starożytnej Grecji w stosunku do swoich najbardziej zasłużonych obywateli, spodnia: niewdzięczność „białej” i „marmurowej” Marii Kalergis w stosunku do swoich wielbicieli.

• opis „przez przybliżenie”, np. Jak… - opis pięknej kobiety.

• Norwid wymagał wysiłku od swoich czytelników.

• przekształcenie wielu wierszy na prozę dyskursywną, np. Fatum (Nieszczęście przyszło do człowie-ka…); żywioł poetycki wszechobecny w twórczości Norwida.

• nowator w zakresie wersyfikacji; upoetyczniony tok, zlekceważenie średniówki , rymu, tradycyjnych układów stroficznych; indywidualny system znaków i chwytów.

• język: bogaty i bardzo oryginalny, składnia.

• dzieła wieszczów nie stały się dla Norwida źródłem natchnienia lub wzorem do naśladowania.

• chociaż dzieło Norwida wyrosło i rozwinęło się na romantycznych pożywkach i aż do ostatnich kart (Stygmat) zawierało wiele pierwiastków dojrzałego romantyzmu, to jednak suma pierwiastków anty-romantycznych była w nim o wiele większa i o wiele bardziej istotna.

• Norwid bywał klasykiem, romantykiem, parnasistą, pozytywistą, symbolistą, ale żadnym z nich nie był; wielkie i niepowtarzalne zjawisko.

• dwie stracone szanse: 1862/63 Poezyje powstanie styczniowe; 1866 druk Vade-mecum woj-na prusko-austriacka (wydawca wycofał się z umowy).

2