Narracja jako monolog wypowiedziany

Z racji, że monolog może być pojęciem szeroko rozumianym, skoncentrujmy się na wyróżnieniu jego trzech podstawowych odmian (w obrębie monologu – opowiadania). Pierwszy, monolog odwołujący się do form języka pisanego, w nim zostały wykorzystane formy takie jak pamiętnik, list, dziennik; relacjonuje zdarzenia, sugeruje autentyczność przekazu i czyni z narratora postać, która jest wszystkim. Dominował on w okresie początków powieści psychologicznej, w przeciwieństwie do monologu wewnętrznego, ukształtowanego przez twórczość dwudziestowieczną. Jest on w porządku poezji wypowiedzią bez słuchacza, nie ma wzoru w jakiejkolwiek wypowiedzi pozaliterackiej. Trzeci, monolog odwołujący się do wypowiedzi ustnych, który rozpada się na skaz – narracja wypowiadawcza, czyli wplatanie w opowiadanie języka potocznego, powstaje jakby od razu w kontakcie z odbiorcą. Jego celem jest także odpowiednie przekazanie problematyki, wprowadzenie tym samym elementów retoryki. Jeszcze w XIX wieku monolog wypowiedziany był jedynie indywidualnym przedsięwzięciem przez nikogo nie kontynuowanym. Dopiero niedawno stał się szerszą formą wypowiedzi, np. w prozie polskiej – tu wymienione liczne utwory… W Polsce „Upadek” Alberta Camusa pośredniczy i jest punktem wyjściowym jeśli chodzi o monolog wypowiedziany. Podobieństwa między tą lekturą, a utworami polskimi są tak oczywiste, że pozostaje jedynie wspomnieć o formie i przyczynach jej powodzenia. Głównym przeznaczeniem słowa jest nawiązanie kontaktu. Funkcja fatyczna, która w dalszym etapie przechodzi w funkcję konatywną (to ta, nastawiona na odbiorcę) i one obie stają się pierwszym istotnym faktem kompozycyjnym, już w momencie nawiązania kontaktu wprowadzony jest i słuchający i mówiący. Rozwija się napięcie między nimi i owo napięcie decyduje o charakterze narracji. Nadawca jest funkcją odbiorcy, odbiorca funkcją nadawcy i ten nieustanny kontakt między nimi decyduje użycie monologu jako zasadniczej formy narracji.

W „zwykłej” narracji powieściowej występują dwie osoby, „ja” i „on”, między którymi rodzi się napięcie, mówiąc skrótowo i wprost. Natomiast w monologu wypowiedzianym sprawa kształtuje się inaczej: w zasadzie „on” nie wstępuje, gdyż bohater najczęściej równa się narratorowi. Z drugiej strony wzrasta rola odbiorcy, rola „ty”. Można zatem powiedzieć, że narrację określa krążenie pomiędzy „ja” narratora, a „ty” słuchacza, ale niezbędna do tego jest sytuacja wypowiedziana na tyle wyraziście, by było możliwe przechodzenie z jednej formy do drugiej.

„Dialogizacja monologu”. O dialogowym charakterze monologu wypowiedzianego świadczą stosunki pomiędzy mówiącym, a drugim aktorem, jak ukształtowały się i utrwaliły związki pomiędzy nimi. Znaczenie czynników dialogowych może wyrażać się również w innych sytuacjach, pokażmy to na przykładzie: „Wódka wypita w pańskim towarzystwie będzie miała zupełnie inny smak. Kiedy pana poznałem był pan morowy gość; sądzę, że podróże, wielki świat, stolica, nie zmieniły pana”. Monolog ten jest tak silnie nastawiony na odbiorcę, na „ty”, nasuwa istotny problem egzystencji owego „ty” i spokojnie można mu nadać miano elementu świata przedstawionego. Ale nie tylko! Przecież także czytelnik jest zaangażowany. Ciągle obecny „ty” prowokuje do ciągłego uściślania w trakcie kontaktu czytelniczego, a czytelnik wchodzi w bezpośredni kontakt z narratorem, staje się owym „ty”, do którego narrator się zwraca. Można nawet powiedzieć, że monolog wypowiedziany stanowi fromę bezpośredniej rozmowy z czytelnikiem.

Język monologu kształtuje się w zależności od charakteru i zachowania odbiorcy. Większość monologów wypowiedzianych charakteryzuje się tym , iż język ma bezpośrednio przylegać do narratora, być ekspresją jego umysłowości i doświadczeń, a z drugiej strony, ma wyrażać te treści, z jakich narrator nie zdaje sobie sprawy (np. dyskusje filozoficzne). Obecność skazu w tekście (czyli nadawanie monologowi charakteru bezpośredniego) umożliwia swobodne przechodzenie od tematu do tematu, jest on aktualizacją żywiołu rozmowy, bo przecież cały monolog ma być gawędzeniem z cierpliwym i milczącym słuchaczem. Skaz jednocześnie współistnieje z retoryką w narracji wypowiedzianej. Może być ona zarówno czynnikiem organizującym poszczególne fragmenty opowieści oraz określać kompozycję całego monologu.

Czas opowiadania, to czas teraźniejszy; punkt inicjujący stanowi początek rozmowy narratora z milczącym rozmówcą, punkt finalny zaś zakończenie tej rozmowy. Czas narracji równa się więc czasowi wypowiadania.

Kolejną charakterystyczną formą dla monologów wypowiedzianych jest autobiograficzność. W niej człowiek przedstawia i analizuje własną przeszłość ze względu na swoja sytuację teraźniejszą. Stanowi ona także sąd nad własnym życiem, jego interpretację.

A jakie jest miejsce monologu wypowiedzianego wśród nowych form opowiadania? Jako przedmiot powszechnego użytku literackiego monolog bez wątpienia jest nowym zjawiskiem. Świat monologów wypowiedzianych, nawet gdyby był kierowany przez narratora, który nie panuje nad swoja sytuacją, w ostateczności i tak podlega racjonalizacji, uporządkowaniu. Ów monolog zawsze jest zamkniętą propozycją myślową, nawet jeśli zaczyna i kończy się w połowie zdania; zawsze interpretuje to, co jest jego przedmiotem.