Trudności w adaptacji dziecka siedmioletniego do szkoły i sposoby ich przezwyciężania

1. Uczestnictwo dziecka w szkolnym systemie edukacyjnym.

Zmiana środowiska jest dla każdego dziecka sytuacją nową, często trudną. Dotąd kontakt z nową osobą dorosłą, czy dzieckiem odbywał się w obecności rodziców. Pójście do szkoły jest sytuacją, w której dziecko zostaje "samo" z wieloma nowymi dla siebie osobami: dorosłymi i dziećmi. Reaguje wtedy z rezerwą, nieufnością do tego, co się dzieje wokół niego, uważnie wszystkiemu się przypatruje, jest ostrożne w nawiązywaniu kontaktów z innymi dziećmi i z nauczycielem. Ten stosunek do otaczającego go nowego środowiska, ta rezerwa skończy się wtedy, gdy dziecko odzyska poczucie bezpieczeństwa. Może to nastąpić zaraz na początku roku szkolnego. Może też ten okres adaptacji trwać dłużej. Dotyczy to tych dzieci, które przychodzą do szkoły z już ukształtowanymi pewnymi postawami niechęci, braku zaufania czy wręcz wrogości wobec każdej nowo poznanej osoby. Takie dzieci znacznie gorzej czują się w początkowym okresie pobytu w klasie I, sprawiają nauczycielowi znacznie więcej kłopotów, znacznie trudniej nawiązują kontakty z innymi dziećmi, a przede wszystkim znacznie dłużej trwa w nich proces adaptowania się do nowego środowiska i do obowiązujących wymagań. 
Adaptacja dziecka do szkoły jest to proces trwający w czasie, którego przebieg zależy od wielu czynników. 
Dziecko wchodzi do szkoły z całą swoją historią, ze wszystkimi doświadczeniami - pozytywnymi i negatywnymi. Ma już ukształtowany jakiś obraz ludzi dorosłych: są życzliwi, pomagają, rozumieją lub też karzą, są niesprawiedliwi, nie mają czasu i cierpliwości. Podobnie, dziecko ma pewien obraz innych dzieci. 
Te spostrzeżenia ukształtowane są już we wcześniejszych okresach życia dziecka, i to one właśnie w głównej mierze wpływają na jego zachowania w różnych sytuacjach. Dopiero pod wpływem podejmowanych przez nauczyciela oraz inne dzieci działań, zaczną ulegać zmianie. Dlatego też nauczyciel dopiero po pewnym czasie może wpływać na proces adaptowania się dziecka do szkoły. 
Dzieci, które mają negatywne doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, potrzebują znacznie dłuższego czasu na "oswojenie się" z nową sytuacją. Natomiast dzieci o dużym poczuciu bezpieczeństwa, ufające dorosłym, potrzebują tego czasu niewiele. Znacznie szybciej przestają zachowywać się z rezerwą, szybciej nawiązują kontakt z otoczeniem. W związku z tym nauczyciel ma większe możliwości oddziaływania na nie, stymulowania ich rozwoju. Rola nauczyciela - wychowawcy jest tu więc bardzo duża. Rozporządza on bowiem bogatym zespołem środków wychowawczych, którymi jednak nie może posługiwać się automatycznie, nieświadomie, lecz musi dokonywać wśród nich wyboru w zależności od bardzo wielu różnorakich czynników. Pełne poznanie i zrozumienie dziecka, którego rozwojem chce się kierować jest więc nieodłącznym elementem skutecznego oddziaływania pedagogicznego. Mówiąc najkrócej, adaptowanie się dziecka do szkoły jest poszukiwaniem przez nie, przy dużym udziale nauczyciela, właściwego dla siebie miejsca i to zarówno w relacjach z dorosłymi, jak i w relacjach z dziećmi. Owo przystosowanie się może przebiegać w różny sposób.

Dostosowanie się ucznia do nowych warunków.

Jednym ze sposobów przystosowania się ucznia do nowych warunków jest jego dostosowanie się do wymagań obowiązujących w nowym środowisku, postępowanie zgodne z nimi, podporządkowywanie się oczekiwaniom innych ludzi, a w istocie - uleganie presji środowiska. Dziecko, które ulega regułom obowiązującym w szkole, jest bardzo często oceniane przez nauczycieli i rodziców jako: grzeczne, posłuszne, nie sprawiające żadnych kłopotów, zdyscyplinowane. Lecz jest to na ogół dziecko zupełnie bezwolne, całkowicie podporządkowujące się poleceniom nauczyciela, łatwe do kierowania. Często jednak zupełnie inaczej zachowuje się w domu, czy w innym dobrze sobie znanym środowisku. 
Te dzieci "ulegające", które chcą jak najszybciej usunąć się w cień, zniknąć z pola uwagi nauczyciela - to dzieci bardzo często przeżywające silny, dotkliwy lęk. Może to być lęk przed rozstaniem z rodzicami, ale w bardzo wielu przypadkach jest to także lęk przed tym, jak się zachować w danej sytuacji, co zrobić w odpowiedzi na jakieś pytanie, czy pani będzie zadowolona, czy dzieci nie będą się śmiały. Zachowują się więc w taki sposób, jak się im wydaje, że tego oczekują od nich inni ludzie, szczególnie nauczyciel. Dzieci te żyją w niepewności i obawie przed uzyskaniem negatywnej oceny czy dezaprobaty , są nieszczęśliwe, żyjące w ciągłym napięciu. W konsekwencji stają się zamknięte, nie wierzą we własne siły. W istocie mamy do czynienia z procesem nieprawidłowego przystosowania się do nowego środowiska i w rezultacie - z nieprawidłowym przystosowaniem się. Nieprawidłowość polega na tym, iż dziecko przestaje być sobą, nie realizuje "własnej linii działania".

Przystosowanie się bierne.

Dziecko wchodzi w nowe środowisko z pewną rezerwą, ale bez lęków. Początkowo występująca niepewność, zachwianie poczucia bezpieczeństwa - wpływają hamująco na zachowanie się dziecka, jednakże w miarę jak dziecko oswaja się z nowym środowiskiem, to zachowanie zanika. Przystosowanie się u takiego dziecka polega więc na odzyskiwaniu zachwianego poczucia bezpieczeństwa na skutek lepszego poznania owego nowego dlań środowiska.

REKLAMA

Przystosowanie się aktywne.

Pojawia się najczęściej jako faza następna po okresie przystosowania się biernego. Jest to ujawnianie siebie, odkrywanie siebie, bycie sobą. Aktywne przystosowanie się dziecka polega na tym, iż próbuje ono aktywnie oddziaływać na sytuację, próbuje zmienić pewne rzeczy, chce w wielu sprawach decydować i w wielu sytuacjach działać całkowicie samodzielnie bez czyjejkolwiek pomocy, a nierzadko - bez liczenia się z kimkolwiek. Zaczyna więc przeciwstawiać się nauczycielowi, ma sporo pytań, dąży do indywidualnego kontaktu z nauczycielem, domaga się przydzielenia mu do wykonania pewnych zadań. W wielu sytuacjach przewodzi, ma dużo pomysłów, potrafi wciągać do wymyślonych przez siebie zabaw inne dzieci.
W procesie przystosowania się do nowego środowiska - niezależnie od tego, czy przybiera on postać nieprawidłową, czy też przebiega prawidłowo - mamy do czynienia ze ścieraniem się trzech elementów. 
- Wymagania stawiane przed dzieckiem przez innych ludzi. Jest to społeczny wymiar tego procesu. 
- Wszystkie właściwości wynikające z natury dziecka. Będą to zarówno te właściwości, które wynikają z praw danego wieku, jak i właściwości wynikające z faktu, że dziecko jest osobą o specyficznych, niepowtarzalnych cechach. Ten wymiar można nazwać biologicznym. 
- Wymiar trzeci procesu przystosowania się to wymiar psychologiczny - wszystko, co wiąże się z wolą dziecka, z tym co ono lubi, a czego nie lubi, co umie, co wie, z czego zdaje sobie sprawę, co chce, a czego unika, do czego dąży, co jest dla niego ważne, o czym marzy, co sobie planuje. Zatem zachowanie dziecka wyznaczone jest zawsze przez to, czego oczekują inni ludzie, czego domaga się jego natura, czego chce samo dziecko. 
Te trzy elementy nieustannie się ścierają. Zależnie od sytuacji jeden z nich może dominować nad innymi. Sytuacja, w której wygrywają zewnętrzne wymagania, czyli dominuje czynnik społeczny, jest sytuacją, która bardzo często prowadzi do wymuszania określonych zachowań. W dziecku zaś zaczynają się lęki i inne negatywne emocje. W efekcie jest to sytuacja, która wymusza na dziecku uleganie. W sytuacji, gdy do głosu dochodzi natura dziecka i tylko ona dominuje, mamy do czynienia z zaburzeniem całego procesu socjalizowania dziecka. Czynnik trzeci - wola dziecka, jego własna aktywność nabiera większego znaczenia w procesie jego rozwoju. Ale im dziecko młodsze, tym ważniejsze jest to, co czyni jego otoczenie - czy pobudza tę jego własną aktywność, czy też ją tłumi i blokuje i w efekcie przyczynia się do zakłócenia rozwoju dziecka? 
Zatem proces przystosowywania się rozumiany jako proces poszukiwania swojego miejsca w każdym nowym środowisku, także w szkole, zależy od tego, na ile zachowana jest równowaga pomiędzy społecznymi oczekiwaniami i naciskami, możliwościami dziecka oraz jego dążeniami. Im większa jest to równowaga, im bardziej wymagania zewnętrzne respektują naturę dziecka i są zgodne z jego własnymi dążeniami - tym szybciej następuje proces przystosowywania się, tym łagodniej przebiega, i tym lepszymi kończy się rezultatami.

2. Trudności w przystosowywaniu się dzieci siedmioletnich do szkoły.

"Przystosowanie" to pojęcie szerokie, używane w wielu dyscyplinach wiedzy, dla określenia specyficznej relacji między jednostką a środowiskiem. Polega ona na spełnianiu przez jednostkę wymogów środowiska, w którym żyje. Dziecko siedmioletnie rozpoczynające naukę w kl. I musi przystosować się do wymogów stawianych przez szkołę. 
Adaptacja dziecka do nowych warunków społecznych, doskonalenie i kształtowanie różnych sposobów komunikowania się z ludźmi, są dla dziecka trudnymi zadaniami. Rozpoczynając naukę szkolną, dziecko wchodzi w nową dla siebie i dotąd nieznaną rolę ucznia. Już samo wstąpienie do szkoły i w związku z tym zmiana środowiska może stanowić dla niego silne przeżycie i mieć zasadnicze znaczenie dla społecznego przystosowania się do środowiska szkolnego. Do tej zmiany, która sama w sobie jest trudna dochodzą wymagania szkoły określone regulaminem oraz nowe środowisko społeczne - klasa szkolna. Wszystko to razem może wywołać u dziecka wstępującego do szkoły poczucie niepewności. 
Okres między 6-tym a 8-mym rokiem życia traktujemy jako niezwykle ważny w życiu człowieka. 
W tym czasie dokonują się ważne ze względu na swe konsekwencje zmiany z wewnętrznym, psychicznym życiu dziecka. Dokonują się zmiany jakościowe w obrębie psychiki, dziecko osiąga przeciętny dla wieku poziom gotowości do szkoły, rozpoczyna naukę szkolną i mogą powstać pewne trudności szkolne i wychowawcze. Bywają one początkowo określane jako trudności w adaptacji do nowego środowiska, jednakże bardzo szybko zaczynają być określane jako trudności wychowawcze. Okazuje się, że dziecko nie może przystosować się do nowego środowiska społecznego, jakim jest szkoła, trudno mu porozumieć się z nauczycielem, z kolegami, łamie wiele panujących tu norm i zwyczajów albo też zupełnie nie może się zorientować w ich zawiłościach. 
Po rozpatrzeniu normalnych warunków dziecka, które rozpoczyna pełnić rolę ucznia zadajemy sobie pytanie: dlaczego te warunki nie są spełnione? Jakie jest pochodzenie tych trudności, które hamują naturalny rozwój i przeszkadzają w przystosowaniu dziecka do nowego środowiska? Czy te trudności tkwią w samym dziecku, czy też są spowodowane przez otoczenie i inne warunki? Prawdopodobnie istnieją skłonności wrodzone do takiej lub innej reakcji na pobudzenia wewnętrzne; ale przede wszystkim zdaje się, że to bodźce zewnętrzne ostatecznie wywołują zaburzenia. 
Zasadniczym miernikiem przystosowania społecznego są stosunki z kolegami. Mogą one przybierać różne formy. 
Uczeń osamotniony wśród kolegów w swojej klasie - to często dziecko nieśmiałe. To jego odosobnienie może być obroną przed innymi, ale też często przed samym sobą, przed własną napastliwością, której się boi. Nieraz również dzieje się tak dlatego, że zbyt mocno pragnie być kochanym i podziwianym, jednak nie wierzy w to, że jego postępowanie zasługuje na pochwałę. Brak wiary w siebie jest istotną przyczyną trudności w przystosowaniu się dziecka do życia w szkole. Objawia się to szczególnie w ćwiczeniach fizycznych u chłopców, których rodzice mają nadopiekuńczą postawę wobec dzieci. Uważają się oni za słabszych od innych uczniów, obawiają się, że zostaną wciągnięci w bójkę, przekonani z góry o swojej klęsce. 
Równolegle z typem nieśmiałego dziecka, bez przyjaciół, spotykamy typ wymagający "wyłączności uczuć". Na ogół jest on "przyjacielem tylko jednego dziecka" i cierpi, jeżeli jego partner ma innych przyjaciół. Ta wyłączność może być częstsza u dziewczynek. 
"Poszukiwacz rozmów na uboczu" nie musi być koniecznie przyjacielem jednego, ale to co ma do powiedzenia i do usłyszenia nie może być przekazane dorosłym, przejawia on skłonności do zwierzeń i nieraz pragnie się dowiedzieć o rzeczach zakazanych. 
Inny sposób zachowania w społeczności szkolnej - to udawanie "gbura". Na ogół jest to "popędliwy złośnik". W innym przypadku bywa to dość często uczeń mało inteligentny, który może zaznaczyć swoją wyższość jedynie w zakresie siły fizycznej lub dziecko żywiołowe nie zdające sobie sprawy ze swoich popędów. Nieraz ta brutalność jest oznaką nadmiernego napięcia wewnętrznego. Zdarza się również, że postawa dziecka zrodziła się jedynie wskutek naśladowania tego, co obserwuje ono w rodzinie. 
Są również dzieci "donosiciele", zwani też "lizusami". Ich postępowanie może być sposobem zaspokajania pewnej potrzeby agresji wobec kolegów. 
Stosunki z kolegami nabierają szczególnego charakteru w zabawie. Nieprzystosowanie ucznia wyraża się wtedy w skłonności do "oszukiwania". 
Trudności uczniów w dostosowaniu do wymagań szkoły spowodowane są często ich słabą sprawnością manualną i motoryczną. Dzieci te są nieporadne, niezręczne. Taki brak sprawności zdarza się często u dzieci nie uczęszczających do przedszkola, u dzieci z rodzin pozostających w dobrej sytuacji materialnej.

Rodzaje zaburzeń u dzieci rozpoczynających naukę w kl. I i ich objawy.

Rozpoczęcie nauki w kl. I przez dziecko siedmioletnie narusza niekiedy równowagę jego procesu rozwojowego. Ujawniają się zaburzenia w zachowaniu, które są przyczyną powstawania trudności w adaptowaniu takiego dziecka do szkoły. Dzieci z zaburzeniami mają trudności w nawiązywaniu bliskich kontaktów z rówieśnikami z zawieraniem przyjaźni. Są często nie lubiane, niekiedy nawet wręcz odtrącane przez innych uczniów tej samej klasy. 
Do najczęściej spotykanych zaburzeń, których rodzaj i poziom w żadnym wypadku nie dyskwalifikuje dziecka jako ucznia normalnej szkoły należą: dysharmonie rozwoju, niedojrzałość emocjonalna, nadpobudliwość lub zahamowanie aktywności oraz różne rodzaje zachowań agresywnych. Dysharmonie rozwoju polegają na niejednakowym tempie przebiegu w różnych zakresach. Mogą one dotyczyć funkcji wzrokowej, słuchowej, ruchowej oraz orientacji czasowo przestrzennej. Objawy dysharmonii rozwoju stają się pierwotną przyczyną słabych osiągnięć szkolnych dziecka, a przez to wywołują negatywny stosunek do szkoły, nauczyciela, rówieśników. 
Jeśli dziecko już w przedszkolu miało trudności z nauką, nie nadążało za rówieśnikami, nie osiągało sukcesów, wówczas już w klasie I nie ma motywacji do nauki. W rezultacie zaczyna stronić od szkoły, z której wymaganiami nie może sobie poradzić. 
Innym objawem zaburzeń w zachowaniu jest niedojrzałość emocjonalna, przejawiająca się jako: 
- dystans wobec ludzi polegający na trudnościach w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów z innymi, 
- uczuciowy infantylizm wyrażający się tym, że dziecko swym zachowaniem sprawia wrażenie młodszego niż jest w istocie. Mimo dobrego rozwoju sfery intelektualnej i ruchowej mówi się o takich dzieciach, że są "dziecinne". Dzieci te z błahych powodów wybuchają płaczem, często się złoszczą, obrażają. Ich stany emocjonalne trwają krótko - łatwo je zasmucić i łatwo pocieszyć. 
Innym zaburzeniem emocjonalnym występującym również już w okresie wczesnoszkolnym jest nerwica. Pojęciem tym określa się zaburzenia emocjonalne, przejawiające się w trudnościach radzenia sobie z samym sobą i w kontaktach z innymi. Trudności te polegają na odczuwaniu przez dziecko napięcia psychicznego, niepokoju a nawet lęku. Skutkiem tych stanów jest smutek, niemożność skupienia się, niezadowolenie występujące bez uchwytnych przyczyn. 
Zaburzenia w zachowaniu się dzieci mogą także być skutkiem nadmiernego pobudzania lub hamowania przebiegu procesów nerwowych. Jeśli pobudzanie znacznie dominuje nad hamowaniem, to mamy do czynienia z nadpobudliwością natomiast dominacja hamowania nad pobudzaniem prowadzi do zahamowania aktywności dziecka. 
Szczegółowe badania nad dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo w wieku szkolnym prowadziła H. Nartowska. Podkreślała ona, że na początku kl. I nadmierną ruchliwość, trudności w skupieniu uwagi, brak podporządkowania się rygorom szkolnym należy traktować tolerancyjnie, gdyż jest to okres adaptacji do nowych warunków i nowych wymagań. 
Przeciwieństwem zachowania nadpobudliwego jest zahamowanie aktywności. Dzieci o takim zaburzeniu są nadmiernie spokojne, nieśmiałe, lękliwe, unikają silnych bodźców, wykazują brak zaradności, samodzielności. O dzieciach tych mówi się, że na terenie szkoły funkcjonują gorzej niż ich rówieśnicy, gorzej się uczą, źle przystosowują się do życia w zespole szkolnym. 
Najdotkliwszym i sprawiającym najwięcej kłopotów zaburzeniem w zachowaniu dzieci jest ich agresja, której przejawy w okresie wczesnoszkolnym są do siebie podobne, jednak podłoże jej jest znacznie zróżnicowane. S. Górski wyróżnia następujące rodzaje agresji: 
- agresję instrumentalną, która stanowi wyuczony przez dziecko sposób osiągania korzyści (podporządkowywanie sobie kolegów, decydowanie o udziale w zabawie, dyktowanie warunków gry), 
- agresja naśladowana, która jest wynikiem naśladowania zachowań agresywnych kolegów lub bohaterów filmów, książek, 
- agresja frustracyjna - umożliwiająca zaspokojenie potrzeb dziecka, wywołująca gniew, złość rozładowującą się w działaniach agresywnych. 
Zaburzenia w zachowaniu są poważnym problemem adaptacji dziecka do szkoły.

3. Sposoby przezwyciężania trudności w przystosowaniu się dzieci siedmioletnich do szkoły.

Zjawisko przystosowania dziecka do szkoły i środowiska uczniowskiego od dawna stanowi ważny problem wychowawczy i społeczny. Szczególnie wyraźnie występuje przy przejściu dziecka z jednego środowiska do drugiego, np. z przedszkola do szkoły. 
W dobrze zorganizowanej szkole takiemu procesowi przejścia towarzyszą świadome zabiegi wychowawcze ze strony nauczyciela. Szczególne oddziaływanie wychowawcze powinno iść w kierunku równoważenia procesów nerwowych u tych dzieci, które wykazały przewagę procesów pobudzania nad hamowaniem. Nieodłącznym elementem skutecznego oddziaływania pedagogicznego jest pełne poznanie i zrozumienie dziecka. Nabycie umiejętności poznawania dziecka jest warunkiem prawidłowej realizacji procesu wychowawczego. Zadaniem wychowawcy jest ustalić, jakie są możliwości dziecka, pod jakim względem jest ono niedojrzałe oraz opracować chociażby zarys programu działania, który pomógłby dziecku w rozwinięciu tych aspektów dojrzałości, bez których nie osiągnie ono postępów. 
Jednym z pierwszoplanowych zadań nauczyciela powinno być wpływanie na pozycję społeczną poszczególnych dzieci. Działanie to powinno zmierzać w kierunku wzmocnienia pozycji społecznej uczniów o konstruktywnej postawie oraz uczniów zajmujących niskie pozycje, a osłabiać pozycje jednostek wpływających destruktywnie. 
Na początku nauki w szkole każde dziecko jest niepewne, zachwiane jest jego poczucie bezpieczeństwa. W miarę upływu czasu jednak te odczucia dziecka zanikają. Nauczyciel może ten proces przyspieszyć poprzez zapoznanie dziecka z tym wszystkim, co różni środowisko szkolne od domowego, przyczyniając się w ten sposób do lepszej i szybszej adaptacji do nowych warunków szkolnych. Nie może jednak stosować w stosunku do dzieci nacisku, czy wymuszania ponieważ będzie się to często kończyło niepowodzeniem i może utrwalić różne formy zachowań nieprawidłowych. 
Mądry i wrażliwy nauczyciel potrafi wyłonić w klasie te dzieci, które wymagają dłuższego czasu na oswojenie się ze szkołą. Będzie wyrozumiały wobec tego, iż początkowo wolą one stać nieco z boku i przypatrywać się, niż aktywnie włączać we wspólne działanie. Będzie starał się unikać stosowania jakichkolwiek nacisków. 
Bardzo pomoże dziecku i przyspieszy jego dobre przystosowanie się kontakt nauczyciela z dzieckiem, wyrażający się przez mówienie do niego po imieniu, włączanie w różne czynności, korzystanie w wielu sytuacjach z jego pomocy. Im bardziej nauczyciel unika poganiania dziecka, poprawiania go, krytykowania oraz im częściej wciąga go w takie działanie, które przede wszystkim w jego oczach mają sens, tym łagodniej przebiega proces oswajania się dziecka ze szkoła i tym lepsze przynosi rezultaty. Natomiast im częściej nauczyciel robi wszystko sam, nie angażując w to dzieci lub tylko niewiele z nich - tym mniej pozostałe dzieci czują się potrzebne, pożyteczne. 
Nie może też sam nauczyciel tłumić czy hamować naturalnej aktywności dziecka. Może ją jedynie kontrolować poprzez właściwe ukierunkowanie. 
Dziecko aktywne musi być inaczej traktowane niż jego rówieśnicy, którzy są nieśmiali, zahamowani. Można częściej pozostawić takie dziecko samo przy wykonywaniu różnych zadań, można powierzyć mu trudniejsze zadania oraz takie, które wymagają pomagania innym dzieciom. Przede wszystkim jednak należy dbać o to, by nie niszczyć przez nadmiernie silną kontrolę tego, co stanowi atut dziecka, a co raz stłumione, może się już nie ujawnić. 
Szkoła jest miejscem bardzo wyraźnie ujawniających się zachowań społecznych dziecka ze względu na jego uczestnictwo w dużej grupie, a zarazem obszarem zorganizowanych oddziaływań wychowawczych, modyfikujących te zachowania. Zwłaszcza nauczyciele klas początkowych, a w szczególności klasy I, w której zaczynają kształtować się postawy i umiejętności społeczne uczniów mają przed sobą poważne zadania w zakresie przygotowania dzieci do współżycia i współdziałania. Pozytywne oddziaływanie nauczycieli na dzieci rozpoczynające naukę w kl. I może przyczynić się do ich szybszego przystosowania szkolnego. 
Oddziaływanie nauczyciela może przebiegać w różny sposób, w zależności od tego z jakim dzieckiem ma on do czynienia. Inaczej będzie postępował z dzieckiem nadpobudliwym inaczej z nieśmiałym. Inne metody postępowania musi przyjąć w stosunku do dziecka agresywnego, czy takiego, które kłamie. 
W przypadku dziecka nadpobudliwego ważne jest dopilnowanie, by kończyło każdą zaczętą czynność, najczęściej bowiem zabiera się ono z zapałem do wszelkiego działania i z równą łatwością przerywa je. Wychowanie dziecka nadpobudliwego wymaga od dorosłych zwiększonego trudu, szczególnej cierpliwości i wytrwałości. Jeśli całe otoczenie, a zwłaszcza rodzina i szkoła podejmują ten trud, zapewnią dziecku optymalne warunki, będzie ono mogło lepiej wykorzystać swoje możliwości rozwojowe, a sprawiane przez nie kłopoty ulegną zmniejszeniu. 
Głównymi zasadami w postępowaniu z dziećmi nieśmiałymi, dziećmi przeżywającymi lęki w sytuacjach społecznych, dziećmi mającymi zbyt małą wiarę we własne możliwości są: 
1. Zwiększenie tej wiary poprzez stworzenie okazji do zdobywania pozytywnych doświadczeń, do osiągnięć jeśli nie w jednej dziedzinie to w innej. 
2. Dążenie do przerzucania punktu ciężkości zainteresowania dziecka z oceny za wykonanie na jakość wykonania, na treść zadania, na przemienność wykonania, na radość tworzenia. 
3. Umożliwianie zdobywania bogatych i pozytywnych doświadczeń społecznych poprzez kontakty z dorosłymi, a zwłaszcza z rówieśnikami - sprzyja tym pozytywnym doświadczeniom obcowanie z dziećmi w małych grupach, które bardziej odpowiadają dziecku nieśmiałemu. 
4. Stawianie wymagań "umiarkowanych, nigdy nie za wysokich, ponieważ każda sytuacja, w której nie czuje się na siłach, by im sprostać, obniża jego samoocenę. 
W postępowaniu z dziećmi nieśmiałymi należy pamiętać również o tym, że nie wolno przełamywać nieśmiałości "siłą", na przykład zmuszając je do publicznych wystąpień. 
Wiele problemów stwarzają dzieci agresywne, które swą agresję kierują na koleżanki i kolegów nie tylko z klasy, w której się uczą, ale również na inne dzieci. 
Kształtowaniu się postawy agresywnej zapobiegnie ukazywanie dziecku wzorów zgodnego współżycia między ludźmi, współdziałania, wzajemnej pomocy, kulturalnego odnoszenia się do siebie, respektowanie potrzeb innych. Ogromne znaczenie ma także wytwarzanie u dziecka poczucia godności osobistej, godności człowieka umiejącego panować nad prymitywnymi reakcjami, umiejącego pokonać brutalne odruchy. 
A jak należy postępować z dzieckiem które kłamie? Na to pytanie nie można dać uniwersalnej odpowiedzi. Sposób postępowania zależy m.in. od tego, jaką postawę pragnęliby rodzice ukształtować u swojego dziecka. Jeżeli stwierdzimy, że dziecko kłamie, trzeba najpierw zastanowić się, w jakich sytuacjach to czyni, jakie swoje potrzeby zaspokaja kłamiąc, co chce osiągnąć, czego uniknąć.Może konieczne jest wprowadzenie pewnych zmian w postępowaniu rodziców w stosunku do dziecka. Być może stawiane są dziecku zbyt wysokie wymagania, którym nie może sprostać. Czasem też dziecko kłamie, ponieważ przekonało się, że rodzice nadużywają jego zaufania. Jeżeli pragniemy, by dziecko nas nie okłamywało, co więcej, by nie zatajało przed nami swoich wykroczeń, negatywnie ocenianych zachowań, nie wolno nam nigdy zawieść jego zaufania. 
Zadania związane z przygotowywaniem dzieci do współżycia i współdziałania, może wychowawca realizować za pomocą metod wychowawczych opartych na następujących podstawach: 
- poznaniu wszystkich dzieci oraz wdrażaniu do prac społecznych i zespołowych także dzieci nie przystosowanych społecznie, w oparciu o uprzednio poznane dodatnie cechy ich osobowości; 
- rozwijaniu społecznej działalności przez wprowadzenie zaczątków samorządu uczniowskiego, stosowanie zabaw i prac w małych zespołach; 
- rozbudzaniu dodatniego emocjonalnego stosunku do szkoły i kolegów (organizowanie co pewien czas większych imprez, uroczystości, zabaw mobilizujących wszystkich uczniów i dostarczających im radosnych przeżyć, budzeniu uczuciowego przywiązania do celów realizowanych przez zespół); 
- kształtowaniu przekonań dzieci i zapoznawaniu ich z prawami i organizacją życia społecznego.

Literatura: 
Berge A., Uczeń trudny. Szkoła i wady dziecka. Warszawa 1960 
Bieleń B., recenzja książki: Społeczna adaptacja dziecka w instytucjach przedszkolnych, red. R. Tonkowa, Badania Oświatowe, 1982 nr 3/27 
Brzezińska A., O dobrym i złym uczestnictwie dziecka w szkolnym systemie edukacyjnym, "Życie Szkoły"1991 nr1 Brzezińska A., Czub T., O zakłóceniach w ciągłości rozwoju dziecka. "Wychowanie w Przedszkolu" 1991 nr 7 
Brzezińska A., Czub T.,Trudności w adaptacji do nowego środowiska - trudności wychowawcze. "Wychowanie w Przedszkolu" 1991 nr 2 
Chłopkiewicz M., Zahamowanie psychoruchowe. "Psychologia wychowawcza" 1971 nr 2
Filipczuk H., Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1985 
Górski S., Niedostosowanie społeczne dzieci w wieku wczesnoszkolnym - resocjalizacja, profilaktyka. "Oświata i Wychowanie" 1984 nr 21 
Misiorana E., Wpływ oddziaływań dydaktyczno - wychowawczych nauczyciela na poziom aktywności prospołecznej uczniów w młodszym wieku szkolnym "Życie Szkoły" 1987 nr 2 
Nortowska H., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, Warszawa 1972 
Pelcowa , Uspołecznianie dzieci rozpoczynających naukę szkolną, Warszawa 1965 
Rembowski J., "Kwartalnik Pedagogiczny" 1972 nr 2 
Rembowski J., Przystosowanie się dziecka do zadań szkoły "Nauczyciel i Wychowanie" 1975 nr 3 
Shugar G. W., Małe dziecko w sytuacji dwupodmiotowej. Jak powstaje i na czym polega struktura >>Wspólne Działanie<< w: Wychowanek jako podmiot działań, red. M. Kofta, Warszawa 1985 
Słyszowa S., Poznanie dzieci rozpoczynających naukę i kierowanie ich rozwojem, Warszawa 1974 
Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970 
Szemińska A., Poznawanie ucznia i oddziaływanie pedagogiczne, Warszawa 1957 
Wall W. D., Twórcze wychowanie w okresie dzieciństwa, Warszawa 1986

Iwona Walas