ZAGADNIENIA:

13. Dziura ozonowa.

14. Antropogeniczne podłoże efektu cieplarnianego.

15. Alternatywne źródła energii.

16. Różnorodność biologiczna - poziomy różnorodności, zagrożenia, ochrona.

Ad. 13 DZIURA OZONOWA

Dziura ozonowa - zjawisko zmniejszonego stężenia ozonu (O₃) w stratosferze atmosfery ziemskiej (na wysokości od 10 do 50 km) , występujące głównie w obszarach podbiegunowych. Tworzenie się i rozpad O₃ zachodzi pod wpływem światła, którego natężenie różni się dla danego obszaru w poszczególnych porach roku. Naturalna zawartość ozonu zmienia się wraz z szerokością geograficzną. Powstawanie dziury wiązane jest zazwyczaj z antropogeniczną emisją freonów. Masy powietrza, które gromadzą się podczas nocy polarnej, nie mogą zostać wywiane. Na wiosnę ze zgromadzonych mas uwalnia się Cl. W przypadku Antarktyki graniczna wartość stężenia O₃ określająca naturalny stan ozonosfery i dziurę ozonową wynosi 220 DU.

Przyczyny tworzenia się dziury ozonowej:

Przyczyną tworzenia się dziury ozonowej jest niszczenie ozonu w atmosferze przez freony. Są to związki chemiczne, które w wyniku promieniowania ultrafioletowego rozkładają się na węgiel, fluor i chlor. Chlor wchodzi następnie w reakcję z ozonem prowadząc do tworzenia się tlenków i zwykłego tlenu. Tlenki chloru łączą się z kolei w dwutlenki chloru i uwalniają pojedyncze atomy chloru, które rozbijają cząsteczki ozonu. Owe reakcje zachodzą, aż do zupełnego wyczerpania się cząstek ozonu albo do usunięcia chloru w wyniku innych reakcji chemicznych. Szacuje się, iż rocznie zawartość ozonu spada od ok. 0,2% nad równikiem do ok. 0,4 - 0,8 w szerokościach umiarkowanych. Jednak najszybciej ilość ozonu maleje nad biegunem południowym. Od czasu odkrycia dziury ozonowej w 1985 r. jej powierzchnia nad Antarktydą powiększyła się o 15%.

Przyczyny w skrócie:
-emitowanie gazów do atmosfery
-emisja freonu, metanu, tlenków azotu
-pochodne metanu i etanu uwalniane do atmosfery
-chlor wchodzący w reakcje z ozonem

Skutki tworzenia się dziury ozonowej:

Zmniejszenie się ilości ozonu w atmosferze może mieć poważne konsekwencje dla życia na Ziemi. Jest on odpowiedzialny za pochłanianie promieniowania ultrafioletowego docierającego do naszego globu ze Słońca. Promieniowanie to jest bardzo szkodliwe dla wszelkich organizmów żywych. Prowadzi do uszkodzeń komórek, poprzez oparzenia skóry. Może powodować zmiany w ich materiale genetycznym i wywoływać tym samym choroby nowotworowe (m. in. czerniak). Nadmiar promieniowania UV przyczynia się także do osłabienia odporności organizmów, a w konsekwencji zwiększenia ryzyka zarażenia chorobami wirusowymi i pasożytniczymi. Przyspiesza także procesy starzenia się skóry. Jest również niebezpieczny dla oczu - może być przyczyną m. in. zaćmy.

Wzrost promieniowania UV niekorzystnie wpływa także na rośliny. Może prowadzić do uszkodzeń wielu gatunków roślin żywieniowych, co z kolei może wpłynąć na zmniejszenie produkcji i pogorszenie jakości żywności. Zanik ozonu w atmosferze prowadzi także do zmian klimatycznych na Ziemi.

Skutki w skrócie:
-szkodliwe promieniowanie UV na organizmy żywe
-duża porcja promieni UV docierających do ziemi
-zmiany nowotworowe u ludzi i zwierząt
-zakłócenie równowagi całych ekosystemów
- przyspieszenie procesów starzenia się skóry
- zwiększenie ryzyka zarażenia chorobami wirusowymi i pasożytniczymi

Z WYKŁADU:

Potencjał usuwania ozonu:

Półkula północna – najwięcej freonów się wytwarza, ale one gromadzą się nad Antarktydą

Statywny układ ciśnień – jak zanieczyszczenia się tam zgromadzą, to nie wydostaną się

Istnienie dnia i nocy polarnej.

Skutki:

• Ekosystemy wodne – zanikanie planktonu

• Uszkodzenie roślin

• Zanikanie sinic (zmniejszenie produkcji ryżu)

• Zdrowie człowieka:

  • UVB powoduje nowotwory skóry: rak łuskowo komórkowy. Ubytek ozonu o 1% powoduje wzrost o 2% nowotworów skóry

  • Wpływ zwiększonego promieniowania UV na czerniaka. 10% wzrost UVB -> 19% wzrost przypadków czerniaka u mężczyzn i 16% u kobiet

Ochrona warstwy ozonowej:

• Protokół Montrealski – podpisany w ’87 z inicjatywy UNEP (Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych) przez 31 państw w tym Polskę.

• 50% ograniczeni produkcji freonów do 2000 r. w stosunku do wartości z ’86

• Do ’90 zmniejszenie tempa wzrostu freonów

Obecne trendy:

Do 2015 dziura zmniejszy się o 1 milion km² (z 25). Dziura ozonowa nie zniknie do 2050. Warstwa ozonowa nie powróci do stanu sprzed ’80 do 2068.

Protokół z Kioto:

Uzupełnienie Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie klimatu. Redukcja do 2012 o co najmniej 5% emisji CO₂, CH₄, tlenku azotu, HFC, PFC.

Smog – utrzymuje się nad terenami wielkich miast i okręgów przemysłowych. Jest spowodowany przez zanieczyszczenia atmosfery.

Typ londyński: Pyły CO2 I SO2 Grudzień – styczeń Brak wiatru Niska temperatura Duża wilgotność	Typ LA: O3, NO, NO2, CO Sierpień – wrzesień Lekki wiatr Wysoka temperatura Niższa wilgotność Godziny południowe i popołudniowe

Smog fotochemiczny (utleniający, LA) – silne nasłonecznienie, powstają bardzo reaktywne rodniki, które tworzą toksyczne związki

85-104 ppbv O₃ szkodliwy dla osób wrażliwych

105-124 ppbv szkodliwy

124-404 ppbv bardzo szkodliwy

Emisja NO_X ze statków na morzach UE w 2000 była większa niż samolotów. W 2020 będzie większa niż cokolwiek innego razem wzięte.

Skala porostowa monitoringu powietrza (skala Hawkswortha i Rosa)

I – bezwzględna pustynia porostowa

II – względna pustynia porostowa (skorupiaste)

III – wewnętrzna strefa (listkowe)

Wieczna zmarzlina powoli się roztapia.

Ad. 14 ANTROPOGENICZNE PODŁOŻE EFEKTU CIEPLARNIANEGO

Człowiek i atmosfera:

Globalne ocieplenie powoduje zmiany klimatu, podniesienie poziomu wód, zmniejszenie grubości lodowców (A. Północna i Południowa, Islandia, Alpy), wzrost liczy huraganów i ich siły. Efekt cieplarniany jest wywołany zatrzymywaniem ciepła na Ziemi poprzez zatrzymywanie promieniowania przez gazy cieplarniane.

Gaz cieplarniany jest to gazowy składnik atmosfery będący przyczyną efektu cieplarnianego. Gazy cieplarniane zapobiegają wydostawaniu się promieniowania podczerwonego z Ziemi, pochłaniając je i oddając do atmosfery, w wyniku czego następuje zwiększenie temperatury powierzchni Ziemi. W atmosferze występują zarówno w wyniku naturalnych procesów, jak i na skutek działalności człowieka.

Do gazów cieplarnianych zaliczane są:

• dwutlenek węgla (ze spalania paliw kopalnych, zmian użytkowania ziemi, odlesiania),

• ozon,

• freony (chloro- i fluorowcopochodne węglowodorów alifatycznych),

• metan (z bagien, oceanów, wód śródlądowych, fermentacji jelitowej zwierząt, wydobycia surowców en., pól ryżowych, ścieków, odpadów, hodowli zwierząt. Hydraty metanu – np. Trójkąt Bermudzki) ,

• podtlenek azotu (nawozy azotowe, procesy przem., spalanie paliw kopalnych, wypalanie lasów, uprawa roli, wypas bydła),

• halony (fluorowcopochodne metanu i etanu, w których cząsteczkach wszystkie atomy wodoru są zastąpione atomami fluoru, chloru lub/i bromu),

• para wodna (najpowszechniejszy z gazów cieplarnianych w atmosferze).

Procentowy udział poszczególnych gazów w efekcie cieplarnianym:

• para wodna: 36–70% ,

• dwutlenek węgla: 9–26% ,

• metan: 4–9% ,

• ozon: 3–7% .

Z WYKŁADU:

4% emitowanego CO₂ pochodzi ze źródeł antropogenicznych (spalanie paliw kopalnych 1,5 * 10⁹ t_c/rok i zmiany użytkowania ziemi, np. deforestacja 2,5 * 10⁹ t_c/rok). [t_c - ton węgla]

Deforestacja: Dziennie wycina się 30km²/dzień. Do 2050 roku lasy tropikalne przestaną istnieć, pozostaną jedynie w Amazonii i Zairze.

CO₂ pochłaniane jest przez ocean, biosferę i atmosferę. Wchłanianie przez ocean zależy od jego temperatury, możliwość ochładzania.

Stężenie CO₂ to ok. 40 ppm

Metan uwalnia się do atmosfery w wyniku procesów bagiennych, fermentacji jelitowej, udziału termitów, wulkanów metanowych na dnie mórz i oceanów oraz antropogeniczne wydobywanie surowców energetycznych, oczyszczanie ścieków beztlenowo, ścieki, hodowla zwierząt.

Hydraty metanu – struktury z cząstek wody, które zamykają w sobie cząsteczkę metanu . Szacuje się, że jest go znacznie więcej niż we wszystkich innych paliwach kopalnych, minerałach.

Złoża hydratów znajdują się przy wybrzeżach oraz w wiecznej zmarzlinie. W Azji sięga aż do Bajkału.

Metan może przereagować z –OH w reakcjach fotochemicznych w stratosferze lub jako substrat przy procesach mikrobiologicznych w glebie.

Tlenki azotu pochodzą z procesów przemysłowych, wypalania lasów, wypasu bydła, nawożenie azotanami, spalania paliw kopalnych.

Freony:

• Fluor, chlor, brom

• Trichlorofluorometan

• Dichlorodifluorometan

Źródło freonów = 18% naturalne + 82% antropogeniczne

Warstwa ozonowa znajduje się na wysokości 15-35 km.

Halony (związki bromu) – atom bromu 30-120 x bardziej reaktywny niż chlor.

C_NCl_XF_Y -> C_NF_Y + xCl

Cl + O₃ -> ClO + O₂

2ClO -> ClO₂ +Cl

ClO₂ -> Cl + O₂

Przyczyny:

Główną przyczyną efektu cieplarnianego są gazy cieplarniane wytwarzane podczas:

• wycinania lasów deszczowych, co powoduje zmniejszenie się ilości pochłanianego dwutlenku węgla, przez co zalega on w atmosferze i powstrzymuje promieniowanie podczerwone przed swobodnym ujściem do przestrzeni kosmicznej.

• spalania paliw kopalnych w elektrociepłowniach, elektrowniach i coraz to nowych fabrykach, zwiększając ilość produkowanego dwutlenku węgla, przez co rośliny nie nadążają z jego pochłanianiem

• transportu towarów i przewozu ludzi oraz zwiększenia się liczby pojazdów - wraz z nimi zwiększa się emisja metanu, dwutlenku węgla i ołowiu ( nie jest on gazem cieplarnianym, lecz bardzo szkodzi zdrowiu ).

• Nadmiernej eksploatacja pól uprawnych z mokrych upraw ryżu i pastwisk pod hodowlę uwalniających metan podczas fermentacji.

• Rosnące masy odpadów organicznych z wielkich miast składowane na wysypiskach śmieci, które gnijąc emitują metan i dwutlenek węgla.

• Coraz powszechniejsze stosowanie sztucznych nawozów wspomagających procesy nitryfikacji oraz denitryfikacji, uwalniające tlenki azotu.

• Reakcje fotochemiczne spalin przemysłowych i komunikacyjnych, uwalniające niski ozon z promieniami słońca.

• Poszukiwanie nowych technologii np. nowe "lepsze" gazy syntetyczne CFC, HFC, PFC, których właściwości obserwujemy dopiero po latach działalności w atmosferze.

Skutki:

Efekt cieplarniany to oczywiście podniesienie temperatury na Ziemi, co wywoła trudne do przewidzenia lawinowe reakcje:

• Topnienie lodowców i zalewania przez ich wody obszarów nadmorskich, co zaskutkuje utratą miejsc życia i pracy dla ludzi (np. gęsto zaludnione żyzne obszary w ujściach rzek, w tym Wisły) i może spowodować duże konflikty społeczne.

• Wzrost temperatur spowoduje najprawdopodobniej przesunięcie stref klimatycznych o 150-500 km ku biegunom do końca XXI wieku. W gorących obszarach plony zmniejszą się, w nowych cieplejszych zwiększą się, ale intensywnej uprawy nie wytrzymają gleby z deficytem wód i nowymi ciepłolubnymi szkodnikami.

• Szybkie zmiany klimaty zaburzą równowagę w ekosystemach i ginięcie wielu gatunków o małych zdolnościach adaptacyjnych.

• Zmiany klimatyczne zwiększą częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych i katastrof klimatycznych jak fale upałów, powodzie, huragany, które w bezpośredni sposób zagrażają zdrowiu i życiu.

• Ocieplenie klimatu spowoduje przyspieszenie parowania wody i opadanie jej w nowych rejonach, co spowoduje zmniejszenie zasobów wody pitnej, wody- źródła życia.

Ad. 15 ALTERNATYWNE ŹRÓDŁA ENERGII

Większość energii produkowana jest przez Słońce. Powoduje ono ruch wiatrów, mórz, tworzenie biomasy.

Promienie słoneczne mogą być pobierane i używane lub odbijane/wypromieniowane. Głównym procesem obligatoryjnie potrzebującym słońca jest fotosynteza.

Podział źródłem energii:

• Nieodnawialne: paliwa kopalne (węgiel kamienny, ropa)

• Energia jądrowa i termojądrowe

• Odnawialne (OZE): pierwotne źródła energii (woda, wiatr)

• Konwencjonalne

• Niekonwencjonalne (alternatywne)

Alternatywne źródło energii - rodzaj pozyskiwania energii niezależny od dużych, instytucjonalnych dostawców. Energia ta wykorzystywana jest do zasilania zakładów, miast, często wytwarzana przez gospodarstwa domowe, będące jej konsumentami.

Są to przede wszystkim:

• Mała elektrownia wodna

• wiatrak / turbina wiatrowa

• koło wodne / Energia prądów morskich, pływów i falowania

• kolektor słoneczny / ogniwa fotowoltaiczne

• biogaz

• biomasa

• energia geotermiczna

• energia słoneczna

• energia powietrzna / energia wiatru

• energia wodna

Ad. 16 RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA - POZIOMY RÓŻNORODNOŚCI, ZAGROŻENIA, OCHRONA.

Pojęcie różnorodność biologiczna oznacza bogactwo (liczbę różnych) elementów na poszczególnych poziomach organizacji przyrody oraz częstość ich występowania.

Różnorodność biologiczna dzieli się na :

* różnorodność gatunkowa- bogactwa roślin i zwierząt wystepujących na Ziemi
* różnorodność genetyczna (wewnątrzgatunkowa)- zróżnicowanie genów zawartych w pulach genowych poszczególnych gatunków
* różnorodność ekosystemów - bogactwo siedlisk warunkujacych bogactwo ekosystemow.

Ochrona:

Dla zachowania i wzbogacania różnorodności biologicznej duże znaczenie ma zróżnicowanie siedlisk i oddziaływania człowieka, w szczególności ochrona siedlisk słabo lub wcale nieprzekształconych (naturalnych).

Kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej mają:

• zadrzewienia śródpolne,

• oczka wodne i torfowiska,

• miedze,

• ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska.

Na terenach leśnych kluczowe znaczenie dla utrzymania różnorodności biologicznej mają:

• spróchniałe drzewa i powalone pnie (martwe drewno),

• starodrzewy,

• torfowiska i polany śródleśne.

ZAGROŻENIA:

• deficyt wody,

• zanieczyszczenie wód,

• zanieczyszczenie atmosfery,

• nadmierną eksploatację zasobów,

• zagrożenie zasobów genowych populacji,

• urbanizację i komunikację,

• turystykę i rekreację,

• zmiany własnościowe i urynkowienie gospodarki.

• ubytki i rozdrobnienie biotopów,

• gatunki wprowadzone (obce),

• nadmierną eksploatację gatunków roślin i zwierząt,

• skażenia gleby, wód i atmosfery,

• globalne zmiany klimatu,

• intensywne rolnictwo i lesnictwo.

• wielkie pożary lasów,

• pożary szybów i pól naftowych,

• katastrofy napełnionych tankowców,

• awarie reaktorów atomowych,

• awarie w zakładach chemicznych,

• próby z bronią nuklearną.

Różnorodność gatunkowa Świata   Źródło: „Różnorodność biologiczna Polski”, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2003 r.
Kategorie
Mikroorganizmy prokariotyczne*
Grzyby
Porosty
Glony
Wątrobowce
Glewiki
Mchy
Rośliny naczyniowe i inne w tym :
Widłakowe
Skrzypowe
Paprociowe
Nagozalążkowe
Okrytozalążkowe
Pierwotniaki
Zwierzęta w tym między innymi:
Owady
Ryby kostnoszkieletowe
Płazy
Gady
Ptaki
Ssaki
Ogółem

Hot spots – Amazonia, południowa Azja, Afryka, basen Morza Śródziemnego, Kaukaz, Madagaskar, wyspy O. Indyjskiego, Kraj Przylądkowy, Malaje, Andy.

Katastrofy, które znacząco zmniejszyły liczbę gatunków na świecie :

1. późny ordowik – 445 mln lat temu – wyginęło 19% rodzin, 85% gatunków, np. trylobity.

2. dewon/karbon – 360 mln, 14% rodzin, 85% gat.

3. perm/trias – 250 mln, 52% rodzin, 96% gat.

4. kreda/trzeciorzęd – 65 mln, 11% rodzin, 76% gat.

Przyczyny wymierania – wulkanizm, meteoryty. Np. Krater Chicxulub - stary krater uderzeniowy o średnicy ponad , położony na Półwyspie Jukatan i częściowo pod wodami Zatoki Meksykańskiej. Krater powstał na skutek upadku meteorytu o średnicy . Upadek meteorytu wywołał falę tsunami, która zniszczyła wszystkie wybrzeża Morza Karaibskiego. Wyrzucony w powietrze materiał unosił się w powietrzu przez kilka lat, doprowadzając do zmian klimatycznych podobnych do zimy nuklearnej.

Gat., których wyginięcie spowodował człowiek – mamut, nosorożec włochaty, tygrys szablozębny.

Bezpośrednio zabite – tur, dront dodo, gołąb wędrowny, alka olbrzymia.

„Projekty faraońskie” (efekty bezpośrednie i pośrednie) – wylesianie, melioracje, intensyfikacja rolnictwa, budowa dróg (płazy!), ekspansja siedlisk ludzkich, wypas bydła.

Konwencje o różnorodności biologicznej:

- ochrona ex situ - ochrona gatunku chronionego realizowana przez przeniesienie go do ekosystemu zastępczego, gdzie może on dalej żyć samodzielnie w warunkach naturalnych, lub do środowiska sztucznie stworzonego, w którym musi być otoczony stałą opieką człowieka. Przenoszone mogą być całe osobniki roślin albo ich nasiona, bulwy i kłącza. Ochronę ex situ mogą podejmować jedynie instytucje naukowe, urzędy konserwatorskie i parki narodowe. W ten typ ochrony zaangażowane są głównie ogrody botaniczne, gdzie prowadzone są badania zagrożonych gatunków, ich rozmnażanie i wymiana.

- ochrona in situ – czynna ochrona gatunku chronionego, realizowana w jego naturalnym środowisku życia przez zachowanie niezmienionych warunków środowiskowych oraz zaniechanie pozyskiwania osobników tego gatunku lub dostosowanie rozmiarów i metod pozyskiwania do możliwości ich reprodukcji. Ochronie in situ służą przede wszystkim rezerwaty i parki narodowe.

Żubr, konik polski – ochrona czynna.

Wybór gatunków : czerwone listy gat. i siedlisk, lista gat. specjalnej troski, lista gat. kluczowych ekosystemów.

Ogrody botaniczne – rola: tworzenie i utrzymywanie kolekcji roślin sprowadzanych z naturalnych środowisk, rozmnażanie roślin i przygotowywanie do reintrodukcji lub przeniesienia na stanowisko zastępcze, zbiór nasion i ich wymiana. 11 ogrodów w Polsce.

Ogrody zoologiczne – rola: ekspozycja gat., edukacja społeczna, ochrona i hodowla, przekazywanie do reintrodukcji, prace badawcze. 14 ogrodów w Polsce.

Programy zachowawcze: Europejski Program Zachowania Gat., Europejska Księga Rodowodowa.

Problemy małych populacji: ZWIERZĘTA: efekt założyciela (odmienna i zubożona pula genów w stos. do pop. wyjściowej), chów wsobny – kojarzenie krewniacze – nagromadzenie szkodliwych mutacji (np. żubr). ROŚLINY: utrata heterozygotyczności, chów wsobny – poliploidalność, asymetryczny przepływ genów.

Reintrodukcja - ponowne wprowadzenie na stare miejsca bytowania, rodzimych gatunków zwierząt i roślin, kiedyś tam żyjących, lecz wcześniej wytępionych. Reintrodukcja jest środkiem do restytucji gatunku, tj. odbudowania jego populacji. Udanym przykładem może być reintrodukcja żubra, który do roku 1925 został niemal wytępiony. Gatunek odratowano dzięki osobnikom zachowanym w ogrodach zoologicznych. Kolejnym przykładem reintrodukcji uwieńczonej sukcesem jest odtworzenie populacji sokoła wędrownego. Sokół wyginął w Polsce w latach sześćdziesiątych XX wieku. W ramach Programu Restytucji Populacji Sokoła Wędrownego w Polsce sokolnicy rozpoczęli jego reintrodukcję w 1990 roku, a w efekcie od 1998 roku sokoły gniazdują w Polsce ponownie. W ostatnich latach realizowany jest też program reintrodukcji susła moręgowanego (ze Szwajcarii i Węgier) na Opolszczyźnie.

Zabiegi czynnej ochrony:

• uprawy ex situ,

• in situ,

• wzbogacanie,

• metaplantacja,

• reintrodukcja populacji, gatunków i zachowawcza.

Kryteria oceny wartości obszaru:

-różnorodność gat. (bezp. pomiar, wybór taksonów, metoda koszyka na zakupy)

-ilość endemitów (stopień endemizmu), np. Prowincja Przylądkowa – 6000 endemitów.

-odrębność taksonomiczna

Wyznaczanie obszarów chronionych:

-analiza luk

-metoda reprezentacji (hotspots)

-metoda komplementarności

-met. Siedliskowe

Kategorie obszarów chronionych według IUCN:

• IA – obszar ścisłej ochrony, użytkowany gł. dla celów naukowych

• IB – obszar naturalny, dla ochrony nienaruszonej przyrody, np. Grąd w Białowieskim PN

• II – park narodowy, ochrona + rekreacja, np. Yellowstone i inne parki w USA

• III – pomnik przyrody, ochrona specyficznych walorów przyrody, np. Włochy

• IV – ochrona siedliskowa i gatunkowa, np. Pustynia Sonora, Saguaro National Park

• V – obszar chronionego krajobrazu, np. Węgry

• VI – obszar chroniony o użytkowanych zasobach, np. Jura Krak. – Częst.

Formy ochrony przyrody: park narodowy, rezerwaty przyrody, parki krajobr., obszar chronionego krajobr., obszary Natura 2000, pomniki przyr., stanowiska dokumentacyjne, użytki ekol., rezerwaty biosfery, ochrona gat. roślin, zwierząt, grzybów, obszary Ramsar, zespoły przyr-krajobraz.

Międzynarodowe porozumienia w sprawie zwierząt:

1. prawo miękkie – konwencje. Opiera się o zaufanie wszystkich stron, brak kontroli zewn.

2. prawo twarde – dyrektywy. Istnieje zewnętrzny organ kontrolny.