Podstawy osadnictwa - laboratorium

1. Podział uwarunkowań osadnictwa

   • Zewnętrzne – przyrodnicze, mało zmienne, człowiek nie ma na nie wpływu

   • Wewnętrzne – zmienne

     • Społeczno gospodarcze

     • Historyczno-polityczno-administracyjne

2. Miary dostępności terenu

   • Wysokość npm

   • Ukształtowanie powierzchni

   • Dostęp do wody (transport, obrona, nawadniania, handel, spożycie)

   • Oddalenie od wybrzeży morskich i oceanów (ludzie od wieków dążyli do osiedlania się przy morzach i oceanach)

   • Klimat

3. Wskaźnik marynizacji – odsetek ludności, która mieszka w określonej odległości od wybrzeży

   • Do 200 km – 65%

   • Do 100 km – 50%

   • Do 50 km – 30%

     • Afryka – 18-20%

     • Australia

4. Podział cywilizacji w zależności od lokalizacji w stosunku do zbiorników/cieków wodnych

   • Cywilizacje potamiczne – powstałe przy rzekach, np. Mezopotamia, Egipt

   • Cywilizacje tolasoiczne – powstałe przy morzach (Grecja), oceanach (Wyspy Wielkanocne), jeziorach (Texaco, Meksyk, Aztekowie)

5. Najwyżej położone miasta świata

   • Meksyk

   • Quito

   • Bogata

   • La Paz

6. Determinizm środowiskowy (geograficzny) – przekonanie, gdzie kluczową rolę przy rozwoju osadnictwa, przypisuje się uwarunkowaniom przyrodniczym.

7. Rozwój osadnictwa w zależności od faz społeczno-gospodarczych

   • Agrarna – do XVII wieku; koczowniczy tryb życia > osadnictwo stałe (rzemiosło, rolnictwo) > podział na osady rolnicze i nierolnicze

   • Industrialna – XVIII-XIX wiek

   • Postindustrialna – od drugiej połowy XX wieku

8. Opole – wspólnota terytorialna; osady współpracują ze sobą, powstaje więź sąsiedzka

9. Przykłady uwarunkowań historyczno-polityczno-administracyjnych

   • Afryka – niewolnictwo

   • Australia – wywóz kolonizatorów w formie skazańców, sierot

   • Syberia - zesłańcy

Temperatura – wpływ na rośliny, wegetację; ludzi, ich samopoczucie i funkcjonowanie

Nasłonecznienie – samopoczucie ludzi

Na mało przyjaznych terenach lokalizuje się często osady w celach strategicznych np. ze względu na surowce.

Kryteria określania rodzaju wsi:

• Funkcjonalne

• Statystyczne (liczba ludności, gęstość zaludnienia)

• Cechy fizyczne

• Sposób użytkowania gruntu

Ekistyka – nauka o osiedlach ludzkich, obejmująca planowanie na poziomie regionalnym, miejskim i gminnym, jak również projektowanie budowli mieszkalnych w taki sposób, aby osiągnąć harmonię pomiędzy mieszkańcami osiedla a ich środowiskiem fizycznym i społeczno-kulturowym. Ekistyka jest nauką transdysyplinarną: obejmuje nie tylko planowanie architektoniczne i urbanistykę, ale także geografię człowieka oraz psychologię społeczną, m.in. badanie interakcji zachodzących w obrębie współzamieszkujących osiedle grup społecznych oraz interakcji między różnymi grupami, jak również wieloaspektowe badanie relacji pomiędzy osiedlem, a jego otoczeniem, jak również wpływu formy osiedla na kształtowanie tych relacji.

Miejscowość – w świetle ustawy z dnia 29 sierpnia 2003 r. (O urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych) oznacza jednostkę osadniczą lub inny obszar zabudowany odróżniający się od innych miejscowości odrębną nazwą, a przy jednakowej nazwie – odmiennym określeniem ich rodzaju.

Siedlisko – miejsce stałego czyjegoś zamieszkania, przebywania, czyli miejsce zamieszkania ludności wiejskiej (środowisko mieszkalne). W znaczeniu osadniczym siedlisko oznacza dom mieszkalny (lub więcej wspólnych budynków mieszkalnych, np. wielopokoleniowej rodziny) łącznie z przyległymi budynkami i parcelą, na której stoją.

Rozłóg – rozległy obszar. W rozumieniu osadniczym jest to określona przestrzennie (pod względem kształtu, zasięgu granic, wielkości) ziemia gospodarstw rolnych (pola, pastwiska, lasy, łąki, nieużytki, itp.).

Zagroda – podwórko, obejście, budynki. Zagroda może obejmować kilka parceli użytkowych lub katastralnych: teren zabudowany, podwórze, ogród użytkowy, pastwisko nocne.

Osiedle

Osada

Kolonia

Przysiółek – tworzy go kilka skupionych zagród.

W Polsce mamy ok. 100 tys. miejscowości, w tym:

• 42 tys. wsi

  • + 10 tys. kolonii, przysiółków

• 900 miast

Rodzaje wsi:

• Okrągła – najstarsza, najprostsza, forma obronna, budynki po obu stronach okrężnej drogi, mała, nieregularna, jedno wejście do wsi, okres przedfeudalny.

• Okolnica – skupiona wokół okrągłego lub nieregularnego placu, jedno lub dwa wejścia, kształt dostosowany do warunków obronnych, na placu postoje zwierząt, okres prasłowiański.

• Ulicówka – zabudowania wzdłuż dwóch stron szerokiej drogi, wydłużony kształt, do 2km długości, budynki przy drodze, budynki gospodarcze i ogrody za nimi, pola rozrzucone nieregularnie, przypomina wyglądem ulicę w mieście.

• Owalnica – skoncentrowana wzdłuż wydłużonego placu, na którym często znajdował się staw (a także kuźnia, kościół, karczma itp.), długość od 0,5 do 2km, forma przejściowa między okolnicą a przydrożnicą (ulicówką).

• Wielodrożnica – inaczej wieś Kupowa, wieś o zwartej, ale chaotyczniej zabudowie i nieregularnym przebiegu dróg, skomplikowany podział pól, wiele dróg.

• Widlica – wieś powstała na rozwidleniu dróg, kształt litery „Y”, forma pośrednia między ulicówką a wielodrożnicą.

• Łańcuchówka – powstała w wyniku planowo prowadzonej akcji osadniczej. Chłop otrzymywał łan do zagospodarowania, luźna zabudowa, skupiona wzdłuż drogi lub potoku (po obu jego stronach). Zagrody na początku łanu, duża ilość polnych dróg oddzielających łany. Powstała przy karczowaniu lasu.

• Wieś folwarczna (folwarczno-kmieca; kmieca) – ściśle związana z folwarkiem. Folwarczna, czyli bez łanów chłopskich, przy majątkach ziemskich. Folwarczno-kmieca – grunty folwarczne i łany kmiece. Kmieca – wieś, w której mieszkali chłopi obrabiający pańszczyznę na folwarkach.

• Rzędówka – zabudowania po jednej stronie drogi. Budowana na wydmach, sandrach, często zakładane przez manoitów. Wydłużony kształt, do kilku kilometrów długości, pola prostopadłe do drogi, zabudowania chłopskie przy drodze.

• Szeregówka – wieś skupiona po obu stronach wąskiej (nie głównej) drogi, silnie rozdrobniona, skoncentrowana wokół mniejszych dróg.

Przemiany społeczno-gospodarcze na wsi

• Przemiany demograficzne

  • Suburbanizacja; napływ ludności miejskiej do wsi

  • Napływ osób w wieku produkcyjnym + dzieci

  • Odmłodzenie mieszkańców wsi

• Przemiany społeczne

  • Poprawa poziomu wykształcenia ludności

  • Upodobnianie się do mieszkańców miast

  • Urbanizacja

• Przemiany ekonomiczne

  • Wzrost przedsiębiorczości

• Przemiany infrastrukturalne

  • Wodociągi, kanalizacja – większa dostępność

  • Więcej powierzchni przypadającej na jedną osobę

  • Poprawa warunków życia

  • Dobre wyposażenie w elementy infrastruktury

Koncepcje rozwojowe

• Rozwój zależny

  • Obszary centralne (miasta)

  • Półperyferia (przedmieścia)

  • Peryferia (wsie)

• Koncepcja polaryzacji (bieguny wzrostu) ???

• Koncepcja rozwoju zrównoważonego – troska o środowisko, wyrównane warunki życia

• Rozwój wielofunkcyjny (poza rolnictwem) – turystyka, rekreacja, mieszkanie

• Rozwój oddalony ???

• Kontinuum miejsko-wiejskie ???

Miasto – jednostka osadnicza powyżej 100 tys mieszkańców; ma prawa miejskie, nie ma pól uprawnych, inny rodzaj działalności niż wieś, duży stopień koncentracji ludności i budynków.

Cechy miasta

1. Fizjonomia (wygląd) i morfologia (rozplanowanie)

   • Gęsta zabudowa (zwartość, wysokość budynków)

   • Zróżnicowanie zabudowy

   • Większe wyposażenie infrastruktury technicznej

2. Ludność

   • Duża koncentracja ludności

   • Wzrost zróżnicowania i postępująca specjalizacja zawodowa (wielofunkcyjność miast), zawody pozarolnicze

   • Złożona struktura społeczna

   • Zazwyczaj wyższe wykształcenie

   • Duża anonimowość

   • Występowanie patologii społecznych

   • Dezintegracja, brak przynależności do grup społecznych, poczucie zagrożenia

3. Gospodarka miasta

   • Koncentracja różnych form działalności gospodarczej, pozarolniczej

   • Zróżnicowanie funkcji, wielofunkcyjność: : kulturowa, edukacyjna, religijna, przemysłowa, handlowa, turystyczna, administracyjna, uzdrowiskowa

Fizjonomia i morfologia – występowanie i rozmieszczenie przestrzenne obszarów pełniących różne funkcje oraz ich cechy (inne cechy ma obszar przemysłowy, mieszkaniowy czy centrum miasta).

Uwarunkowania powstania nowej formy osadniczej

• Opanowanie techniki uprawy roli

• Potrzeba handlu, wymiany towarowej

• ???

Cechy rozmieszczenia miast (w skali świata)

• Na nizinach

• Nad rzekami, przy morzach i oceanach

• Przy złożach surowców naturalnych

• W sprzyjających warunkach klimatycznych

Położenie miasta analizujemy:

• W makroskali – ujęcie ogólno geograficzne – lokalizacja generalna (na tle regionów geograficznych, administracyjnych, krain historycznych, sieci osadniczej i transportowej)

• W mikroskali – położenie topograficzne – lokalizacja szczegółowa

Położenie geograficzne decyduje o: warunkach fizyczno-geograficznych, o położeniu ekonomicznym, warunkuje rozwój określonych funkcji miasta.

Cechy położenia fizyczno-geograficznego i ich znaczenie:

• Rzeźba terenu

  • Dogodność, możliwość uprawy, sposób na łatwą obronę, bliskość zaplecza rolniczego

• Klimat

  • Wygoda, uprawy, korzystność do ogólnego życia

• Hydrologia

  • Konsumpcja, transport, handel, obronność, element chłodzący, niegdyś do spuszczania zanieczyszczeń z powodu braku kanalizacji

• Gleby

  • Ilość żywności jaką można wyprodukować, mogą ograniczać rozwój przestrzenny miasta z powodu terenów żywicielskich

• Fauna i flora

• Budowa geologiczna

  • Możliwość drążenia tuneli pod metro, możliwość budowy drapaczy chmur na specyficznej glebie

Cechy ekonomiczne

• Dostęp do morza

• Położenie nad rzeką

• Położenie w sieci osadniczej

• Położenie względem szlaków komunikacyjnych

• Występowanie surowców naturalnych

Znaczenie – możliwość rozwoju funkcji miejskich – gospodarki miasta

Funkcja – działalność miasta (która je wyróżnia i decyduje o jego bycie); rola jaką spełnia w systemie gospodarki narodowej i przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Działalność świadczona na rzecz mieszkańców miasta.

Funkcja to każda działalność społeczno-ekonomiczna wykonywana w mieście, niezależnie od jego rangi ekonomicznej i przestrzennej, rozpatrywana zarówno z punktu widzenia tego miasta jak i systemu osadniczego, w którego skład wchodzi. – A. Suliborski

Działalności miejskie

• Miastotwórcze (egzogeniczne)

• Wewnątrzmiejskie, uzupełniające (endogeniczne)

Różne działalności gospodarcze i społeczne pełnione przez miasto w gospodarce narodowej i społecznej

• Produkcyjne (przemysł, rzemiosło)

• Usługowe (handlowe, kulturowe, edukacyjne, finansowe, administracyjne, itp.)

Funkcje egzogeniczne – efekty działalności są „eksportowane” poza dane miasto; im bardziej wyspecjalizowane, tym ich zasięg jest większy, nawet globalny (np. produkcja sprzętu komputerowego, branże informatyczne, auta, itp.)

Funkcje endogeniczne – działalność społeczno-gospodarcza związana z obsługą ludności miasta (usługi bytowe, oświata, podstawowa służba zdrowia, handel, naprawy, komunikacja miejska, itp.)

Podstawowe funkcje miasta

• Handlowa

• Polityczna i administracyjna

• Militarna (obronna)

• Przemysłowa

• Komunikacyjna

• Usługowa

• Turystyczna, wypoczynkowa

• Religijna

Funkcja główna – najważniejsza, pełniąca podstawę życia miast

Sukcesja funkcji – zmiana funkcji według np. potrzeb; z powodu wyczerpanych zasobów surowca, zmian strukturalnych, globalizacji, itp.

Region – strefa korzystająca z funkcji miasta; kształtują się z powodu nierównomiernego rozłożenia się niektórych dóbr (szpitale, szkoły średnie, banki, itp.), dlatego też konieczna jest czasem podróż do miasta w celach handlowych, do serwisów samochodowych… ogólnie do wszystkiego, do czego dostęp jest jedynie w większym mieście.