Rodzina jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę najdłużej, niekiedy przez całe życie. Wpływ wychowawczy jest jednak najsilniejszy we wczesnych stadiach rozwoju, w okresie dzieciństwa, gdy jednostka nie podlega jeszcze lub podlega w ograniczonej mierze oddziaływaniom innych instytucji, a za opiekę nad nią i jej wychowanie odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice.
Rodzina jest dla jednostki grupą podstawową, w której członkowie pozostają ze sobą w bliskim kontakcie i wzajemnie ze sobą współdziałają.
Rodzina stanowi w życiu dziecka pierwsze i naturalne środowisko wychowawcze. Jest podstawową formą opieki nad dzieckiem od jego urodzenia aż do uzyskania przez nie samodzielności. To właśnie tudziecko zdobywa swoje pierwsze doświadczenia społeczne, uczy się określonych zachowań, norm postępowania, poznaje różnorodne formy, wzorce i nakazy. Rozwija swoją indywidualność, osobowość i psychikę. Rodzice są pierwszymi opiekunami i wychowawcami, stąd ich tak ogromny wpływ na późniejsze zachowanie potomka. To oni ponoszą odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb dziecka, dotyczy to przede wszystkim potrzeb emocjonalnych i materialnych.
Rodzina to przede wszystkim rodzice i ich dzieci. Każda rodzina ma swój indywidualny, swoisty dla siebie styl, sposób życia wewnątrzrodzinnego, sposób wyrażania uczuć, wyobrażeń, okazywanie sobie wzajemnego zrozumienia i stosunku do innych osób z zewnątrz.
Rodzice są pierwszymi nauczycielami dziecka, uczą je zasad postępowania w życiu, wskazują różnice między dobrem a złem, wpajają normy etyczne i moralne, które uznają za właściwe. Dziecko w bezpośrednich kontaktach przyswaja wartości, normy i zwyczaje panujące w domu, uczy się współżycia z innymi i realizowania własnych potrzeb.
Rodzina przede wszystkim kształtuje osobowość swych członków, dąży do tego, aby każdy z nich wypełniał określone role: np. role męża, żony, matki, ojca, syna, córki, brata czy siostry.
W rodzinie dokonuje się ciągły przepływ uczuć, co tworzy tzw. atmosferę rodzinną. Ta atmosfera ma ogromny wpływ na rozwój osobowości dziecka. Rodzina powinna w pełni zaspokajać potrzeby jej członków zarówno fizyczne, jak i psychiczne, w szczególności zaś potrzebę miłości, przynależności i bezpieczeństwa. Rodzina jako grupa wychowawcza oddziałuje na dzieci przez sam fakt bycia jej członkiem. Proces wychowawczy dokonuje się w toku codziennych zmagań, podczas pracy, zabawy, odpoczynku, rekreacji oraz podczas udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Rodzice przygotowują swoje dziecko do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu.
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna wypełnia szereg funkcji, zaspokajając w ten sposób potrzeby psychiczne, emocjonalne i społeczne swoich członków.
Funkcje wychowawcze spełniane przez rodzinę zostają realizowane w rozmaity sposób, każdą rodzinę cechuje też określony styl wychowania, decydujący o ilości i jakości oddziaływań na psychikę dziecka.
Używa się terminu „styl”, nie zaś – jak często spotyka się w literaturze przedmiotu – „system” lub „metody” wychowania. W procesie wychowania naturalnego, jakie zachodzi w rodzinie, nie można często odnaleźć cech, które pozwoliłyby ująć oddziaływanie wychowawcze w jakiś system.
Styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny jest jakby wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. W rodzinach małych, dwupokoleniowych, o stylu tym decydują przede wszystkim rodzice, gdyż oni właśnie sprawują funkcje wychowawcze. Na styl wychowania wpływają wówczas poglądy rodziców na to, jak dziecko powinno być wychowywane, jak należy wpływać na nie w różnych okresach jego życia oraz do czego zmierzają różne formy i środki kierowania jego postępowaniem. Poglądy te bywają mniej lub bardziej skrystalizowane i opierają się przeważnie na własnych doświadczeniach rodziców, wyniesionych z ich rodzin macierzystych, oraz na obserwacjach różnych sposobów rozwiązywania problemów wychowawczych w życiu codziennym przez innych ludzi.
Ze względu na to, kto kieruje czynnościami rodziny, M. Przetacznikowa wyodrębnia cztery typy rodzin:
najwyższym autorytetem w rodzinie jest ojciec i on sprawuje przede wszystkim funkcje kontroli;
funkcje te przypadają matce, obdarzonej z tej racji wysokim autorytetem;
zachodzi równowaga między mężem, a żoną w zakresie władzy i kontroli w rodzinie;
rodzina wybiera drogę pośrednią między równowagą a dominacją męża lub żony.
Zdarza się, że małżonkowie nie dochodzą do porozumienia w sprawach wychowania dzieci. Prowadzi to do stylu wychowania niejednolitego: rodzice stawiają dzieciom różne, niekiedy przeciwstawne wymagania, inaczej je oceniają, za to samo zachowanie stosują odmienny układ kar i nagród. Takie postępowanie ma ujemne konsekwencje dla rozwoju osobowości dziecka: brak jednolitego stylu wychowania w rodzinie może wywołać u niego zachwianie równowagi emocjonalnej, objawy nadpobudliwości lub zahamowania psychoruchowego, poczucie zagrożenia i lęki. Aby przystosować się do trudnej sytuacji, dziecko ucieka się też często do kłamstwa lub pochlebstwa albo uczy się wykorzystywać różnice zdań między rodzicami na swoją korzyść.
Niejednolitość wymagań oraz sposobów oceny i kontroli zachowania się dziecka może cechować postępowanie każdego z rodziców albo jednego z nich: ojca lub matki. Styl wychowania w rodzinie jest wówczas niekonsekwentny – charakteryzuje go zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko. Wychowanie niekonsekwentne wiąże się z brakiem sprecyzowanych zasad postępowania wobec dziecka i swoistą biernością pedagogiczną matki i ojca. Wychowanie doraźne, wyłącznie od okazji do okazji i to za pomocą przypadkowych, często niewłaściwych metod, prowadzi do tego iż dziecko traci szacunek dla rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem, lecz także czuje się osamotnione i bezradne nie znajdując stałego oparcia, życzliwej pomocy u najbliższych osób. U niektórych dzieci doprowadza to do poczucia niepewności siebie maskowanej agresywnymi formami zachowania się.
Najlepiej poznana i dokładnie opisane w literaturze psychologicznej i pedagogicznej są style wychowania: autokratyczny, zwany autorytatywnym i demokratyczny. Autokratyczny styl wychowania przeważał w rodzinach patriarchalnych, ma on więc charakter, ma on więc charakter konserwatywny i jest oparty na tym rodzaju autorytetu, który został nazwany autorytetem przemocy lub pedantyzmu. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszelkim poleceniom i nakazom rodziców a zwłaszcza ojca. Decyzje w sprawach rodziny i dzieci podejmują rodzice lub jedno z nich, będące nosicielem autorytetu – bez porozumienia z innymi członkami rodziny, nie pytając ich o zgodę ani nie uzasadniając swych poczynań i postępowania. Wyjaśnień udzielają rodzice dzieciom wówczas, gdy uważają to za stosowne. W rodzinie autokratycznej dziecko zna jednak swe prawa i obowiązki, wie dobrze, czego mu nie wolno czynić a na co może sobie pozwolić. Kary, nagrody i inne stopnie wychowawcze stosuje się konsekwentnie i dziecko zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich żadnego odwołania. Wie też, że rodzice kontrolują jego postępowanie i żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze.
Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych środków represji i stawiania wymagań przekraczających nieraz możliwości dziecka, do racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed dzieckiem zadań i wymagań dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych.
Autokratyczny styl wychowania, zwłaszcza w jego postaci skrajnej, nie sprzyja na ogół osiąganiu pozytywnych efektów w dziedzinie kształtowania osobowości dziecka.
Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa, a darzące rodziców uczuciem przejmują często ich wzorce postępowania, zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych lub słabszych kolegów, na których mogą wywierać presję. Inne są zastraszone i uległe, niezdolne do samodzielnego działania i myślenia, przywykłe tylko do wykonywania rozkazów i poleceń z zewnątrz. Jeszcze inne buntują się przeciw ustawicznemu przymusowi i stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty, bądź też stawiają bierny opór otoczeniu, przyswajają normy zachowania w sposób powierzchowny, bez zrozumienia, co utrudnia ich internalizację i przekształcenie wewnętrzne zasady i wzorce postępowania.
Za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka uważa się zwykle demokratyczny styl wychowania. Istotną jego cechą jest dopuszczanie dziecka do współudziału w życiu rodziny. Dziecko wraz z rodzicami i innymi członkami rodziny omawia i dyskutuje rozmaite sprawy codzienne, planuje i organizuje sposób spędzania wolnego czasu, rozrywki czy wakacje, zastanawia się, jak rozwiązać kłopotliwe problemy, wypowiada swoje zdanie i przyczynia się do podjęcia określonej decyzji, uczy się także liczyć ze zdaniem innych i ich interesami oraz współdziałać z rodzicami czy rodzeństwem przy każdej okazji i udzielać im pomocy w razie potrzeby. Daje to pole do rozwijania własnej inicjatywy oraz kształci postawy pro społeczne. Dziecko zna zakres swoich obowiązków i zadań, nie zostały mu one jednak narzucone, lecz dobrowolnie je przyjęło, czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniono mu sens i konieczność podjęcia się ich dla dobra całej rodziny. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przeważają zdecydowanie uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość. Od autentycznie demokratycznego stylu wychowania, stymulującego rozwój społeczno – moralny i uczuciowy dziecka, trzeba odróżnić pozory demokracji we wzajemnym układzie stosunków rodzinnych. Formalno- demokratyczne kierowanie sprawami rodziny polega na tym, że dziecko zostaje wprawdzie dopuszczone do udziału w nich, lecz rodzice nie liczą się faktycznie z jego zdaniem i sami o wszystkim decydują, pozostawiając mu swobodę jedynie w drobiazgach. Tego rodzaju taktyka prowadzi dość szybko do wytworzenia się atmosfery zakłamania i nieszczerości. Zdarza się też, że dziecko buntuje się przeciw pozornej swobodzie, domagając się faktycznych praw, jakie mu w rodzinie przyrzeczono. Dochodzi wówczas do zachowań opornych i agresywnych i do zerwania pozytywnej więzi emocjonalnej z rodzicami.
Oprócz opisanych stylów wychowania w rodzinie, z których dwa – autokratyczny i demokratyczny – wydają się najważniejsze i najbardziej typowe, należy wspomnieć jeszcze o stylu liberalnym, również dość często obserwowanych we współczesnych rodzinach małych. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Różni się jednak zasadniczo tym, że takie postępowanie z dzieckiem jest w pełni świadome i zamierzone, rodzice przyjmują słuszne w ich mniemaniu założenie, że dziecku należy pozostawić całkowitą swobodę, nie trzeba hamować jego aktywności i spontanicznego rozwoju, wystarczy stworzyć mu odpowiednie warunki do zabawy, a potem do nauki, zaspokoić potrzeby materialne i uczuciowe, tj. otoczyć dziecko czułością i miłością a zainteresowanie jego sprawami okazywać wtedy, gdy samo tego zażąda.
Interwencja w zachowanie się dziecka przy przyjęciu przez rodziców liberalnego stylu wychowania następuje tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszania norm społecznych. Nawet wtedy restrykcje są słabe i łagodne, a rodzice usprawiedliwiają przed otoczeniem postępowanie dziecka tym, że nie dorosło ono jeszcze do zrozumienia istoty swego czynu i jego konsekwencji. Wpajanie norm i zasad moralnych zaczyna się w tym stylu wychowania późno, opóźniony jest także proces socjalizacji dziecka. Przywykłe do tego, że rodzice zaspokajają niemal wszystkie jego zachcianki i niczego mu nie zabraniają, dziecko niełatwo wyzbywa się swego egocentryzmu i z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej.
Scharakteryzowane główne style wychowania w rodzinie przeważnie nie występują w rzeczywistości w postaci czystej, jeden z nich jednak zwykle dominuje, wpływając na swoistą atmosferę życia rodzinnego. Ponadto trzeba pamiętać o tym, że jakkolwiek styl wychowania w rodzinie jest ważnym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka, nie jest to czynnik jedyny. Dopiero w powiązaniu z postawami rodziców wobec dzieci, z emocjonalną więzią łączącą członków rodziny i z ogólną atmosferą w niej panującą, czynnik ten nabiera właściwego znaczenia.
Bibliografia
Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza.
Środowisko wychowawcze – to szkoła, rodzina, środowisko. Podstawą wychowania wg Kowalskiego (zajmujący się socjologią wychowania) to społecznie kontrolowany i nastawiony na realizację celów wychowawczych, system bodźców społecznych, kulturowych, przyrodniczych.
Środowisko wychowawcze wg Pietera – złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym zarysie swojego życia.
2. Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina jest to podstawowa komórka społeczeństwa. To mała grupa społeczna składająca się z rodziców ich dzieci i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dzieci więź rodzicielska stanowiąca podstawę w wychowaniu rodzinnym jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie
Wg Słownika pedagogicznego Wincentego Okonia
Rodzina jako środowisko wychowawcze jest to miejsce rozwoju dziecka i wszystkich jej członków. Dziecko uczestnicząc w naturalnych sytuacjach życia rodzinnego poznaje wzory zachowań związane z pełnieniem roli ojca, matki, przyswaja elementarną wiedę o otaczającym świecie.
3. Szkoła jako środowisko wychowawcze- następuje rozwój ucznia, wspomaganie ucznia, proces uczenia się. Szkolne środowisko ma szeroki zakres, to środki będą tworzyć warunki materialne czyli baza (budynki, pomoce dydaktyczne), czyli nauczyciele, uczniowie, administracji. W szkole bezpośrednim jest klasa szkolna, na kształtowanie i formowanie ucznia będą miały wpływ relacje z nauczycielami jak i z rówieśnikami, a także wpływy.
4. Modele współczesnej szkoły.
Bogusław Gołębniak wyodrębnia modele tj.:
· Szkolę tradycyjną – szkoła herbartowska, konserwatywna, charakteryzują ją autokrytyczne stosunki nauczyciel – uczniowie, gdzie zaznaczona jest dominacja nauczyciela. Surowa dyscyplina, nauczyciel steruje uczniami poprzez system karania i nagradzania, przede wszystkim najistotniejsze jest nauczanie i kształcenie mniej wychowawcze (dyscyplina), wszystkie czynności ucznia są kierowane przez nauczyciela – brak samodzielności. Wszelkie osiągnięcia uczniów są klasyfikowane, uczniowie motywowani są poprzez rywalizację, rankingi klas, szkół.
· Szkoła romantyczna – jest miejscem w pełni zindywidualizowanego nauczania. Uczniowie uczą się wg indywidualnych planów dziennych, zaocznych, semestrowych, wg zadań nauczyciel rezygnuje z autorytetu opartego na władzy na rzecz pobłażliwości w wychowaniu, wychodzi naprzeciw oczekiwaniu uczniów, klasa traktowana jest jako zbiór indywidualności, uczniowie zachęcani są do odkrywania wiedzy, mają dużą swobodę w tym czego i jak chcą się uczyć. Sposób nauczania sprzyja indywidualności uczenia, biorą odpowiedzialność za siebie, szkoły takie muszą być bardzo dobrze przygotowane.
· Szkoła nowoczesna, w której jest miejsce na elastyczne uczenie się w małych grupach roboczych, uczniowie angażowani są w realizowanie projektów edukacyjnych, często wykraczających poza program szkoły. Styl pracy w szkole można określić stylem demokratycznym, ważnym procesem jest proces uczenia się, wyzwalanie umiejętności kreatywnych, samodzielności pracy, dużą uwagę przywiązuje się do pomocy naukowych i podręczników, czasopism, a także nowych technologii. Wiedza traktowana jest przez ucznia jako ważna i istotna, która podlega weryfikacji i modyfikacji. Zadaniem szkoły jest ukształtowanie postawy ucznia jako przyjaciela wiedzy.
W szkole tej Gołębniak wyodrębnia jeszcze 3 typy/modele:
- model terapeutyczny (w programie szkół ważniejszy jest model emocjonalny – przeżycia dziecka, a nie wiedza. Opiera się na psychologii rozwoju dziecka, ważniejsze są potrzeby psychiczne dziecka niż wiedza. Najważniejsza potrzeba dziecka to bezpieczeństwo.
- model refleksyjny oparty jest na szeroko rozumianych podstawowych progresywistycznych i humanistycznych, przywiązuje dużą wagę do rozwoju poznawczego, wspieranego czynnikami społecznymi. Uczenie ma charakter funkcjonalny, opiera się na aktywności dzieci i odbywa się w pewnych ramach, blokach tematycznych, ścieżek, ważne jest to co wie i co przyda mu się w praktyce.
- Model emancypacyjny, jest to model, który jest złożony bardzo zewnętrznie, składa się z teorii takich jak neoprogresywizmu, rejkonstrukcjonalizmu. Jest to taka radykalna krytyka szkoły. Związany jest z pełnymi prawami ucznia. Opiera się na dużej samodzielności ucznia jak i nauczyciela. Rola nauczyciela pojmowana w charakterze myśli-nauczyciele mieliby stać się autorami nowego ładu społecznego, dokonać kulturalnej odnowy świata. Maja kształtować inny model. Ma kształtować wychowanka, jest to cel postulatywny.
5. Kunowski dzieli definicje wychowania na 4 grupy:
· definicje prakseologiczne – związane z oddziaływaniem wychowawców na wychowanka (przedstawiciele szkoły tradycyjnej), autorytet rodzica i nauczyciela,
· definicje ewolucyjne – związane z procesem rozwoju jednostki jako proces samoistnego rozwoju (swobodny rozwój dziecka), na drodze wychowania rozwija się indywidualność dziecka,
· definicje sytuacyjne – odnoszą się do bodźców płynących ze środowiska zewnętrznego, wychowawczego, społecznego (dziecko rozwija się przez uczestniczenie w życiu społecznym poprzez przeżywanie, doświadczenia własne),
· definicje adaptacyjne – dotyczą skutków i wytworów wychowania (mógł funkcjonować w społeczeństwie proces adaptacyjny) polega na kształtowaniu osobowości wychowanka charakteru zgodne z potrzebami społecznymi.
6. Socjalizacja – to wpływy środowiskowe. Jest to wszechstronne i zwarte wprowadzenie jednostki w obiektywny świat społeczeństwa albo jakiś jego sektor.
Socjalizacja pierwotna – jest pierwszą socjalizacją, którą jednostka przechodzi w dzieciństwie i za pomocą której staje się członkiem społeczeństwa.
Socjalizacja wtórna – jest to każdy następujący proces, który wprowadza jednostkę mającą już za sobą socjalizację pierwotną w nowy sektor obiektywnego świata.
Dla herbartystów najważniejsze było wychowanie jako proces jednolity. Opracowali jednolitą budowę lekcji, jednakowy porządek szkoły, który obowiązywał na każdym poziomie.
Wg herbartystów najważniejsze w nauczaniu jest cel i środki, które są umiejscowione poza psychiką dziecka. Przez cel rozumieją ideał, wzór, do którego trzeba dążyć. Psychikę wychowanka należy kształtować.
7. Geneza pedagogiki jako nauki.
Pedagogika jako nauka powstałą w XIX wieku za sprawą „ojca pedagogiki”- Johanna Fredricha Herbarta, który unaukowił pedagogikę. Był pierwszym dr hab. pedagogiki, oderwał pedagogikę od filozofii. Pojęcie pedagogika pochodzi z języka greckiego i oznacza „prowadzenie chłopca”. Herbart oparł pedagogikę na dwóch naukach: etyka filozoficzna i psychologia. Etyka filozoficzna wyznaczała cele wychowania. Psychologia wyznaczała środki do osiągnięcia tych celów.
8. Herbart poglądy i znaczenie dla pedagogiki.
Przedstawił system pedagogiczny na etyce i psychologii, za główny cel wychowania i kształcenia uważał ukształtowanie moralnego charakteru, a za prowadzące do tego główne środki – kierowanie dziećmi, karność, nauczanie wychowujące.
9. Pogląd na wychowanie.
Uważał, że wychowania nie należy, a nawet nie można oddzielać od nauczania, że wola i charakter rozwijają się równocześnie z rozumem. Karność i dyscyplina miały stanowić główny czynnik w wychowaniu. Kara powinna być dostosowana do rodzaju przewinienia. Nie powinna być odkładana.
10. Pedagogika – nauka o wychowaniu, teoria działalności wychowawczej. Na jej gruncie
formułuje się cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesu wychowawczego. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym.
11. Szkoła Herbartowska – założenia i idee moralne.
Dla herbartystów najważniejsze było wychowanie jako proces jednolity. Opracowali jednolita budowę lekcji, jednakowy porządek szkoły, który obowiązywał na każdym poziomie. Uważali, że najważniejszy w nauczaniu jest cel i środki, które są umiejscowione poza psychiką dziecka. Przez cel rozumieją ideał, wzór do którego trzeba dążyć, psychikę wychowanka należy kształtować.
Główne cechy szkoły Herbartowskiej (szkoły tradycyjnej)
System ten jest związany z filozofią idealizmu niemieckiego. Jest systemem inteaktualistycznym. W szkole tradycyjnej treść nauczania miała duże znaczenie dla rozwoju umysłu i charakteru, kładła nacisk na dużą liczbę i różnorodność nauczania. Wiedza w szkole tradycyjnej miała charakter statyczny, uczyła o tym co jest znane-zbadane. Charakter treści nauczania prowadzi do konserwatyzmu. Autorytet podręcznika i nauczyciela był bezwzględny, odstępstwo od sformułowanych treści było niedozwolone. Szkoła dbała głownie o naukę i wiedzę, była elitarna, przeznaczona dla sfer wyższych, nie uwzględniała indywidualności ucznia, mało zajmowała się wychowaniem społecznym.
Ideał wychowania Herbarta składa się z 5 idei moralnych:
I. IDEA WEWNĘTRZNEJ WOLNOŚCI – zawsze uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami i przeżywamy tę zgodność pozytywnie.
II. IDEA MORALNA – za cechę pozytywną uznajemy silną wolę w odróżnieniu od słabej, chwiejnej, jest treścią idei doskonałości.
III. IDEA ŻYCZLIWOŚCI – uznajemy zgodność woli własnej z wolą innych.
IV. IDEA PRAWA – niezgodność woli, która rodzi walkę, spory, może być usunięta na zasadzie uznawania praw.
V. IDEA SŁUSZNOŚCI – łamanie prawa prowadzącego do przykrości i krzywdy innych
Idea wewnętrznej i idea doskonałości odnosi się do własnego ja, a pozostałe idee do moich relacji z innymi.
12. 5 stopni formatyk w szkole tradycyjnej.
I. PRZYGOTOWANIE – polega na tym, że w umyśle ucznia mają znaleźć się te treści, które są ważne i stanowią podstawę dla nowych wiadomości stanowiących przedmiot lekcji.
II. PRZEDSTAWIENIE – okazanie uczniowi przedmiotu, faktu, zdarzenia możliwie jasno wyobrażonego, jednostkowego i kontrolnego, który ma służyć jako materiał ogólnego pojęcia prawa.
III. POLĄCZENIE – przeprowadzenie myślenia ucznia od jednostkowego przedmiotu do uogólnienia przy pomocy innych podobnych przedmiotów i faktów.
IV. ZEBRANIE – ma za zadanie włączyć tak uzyskane uogólnienie w jedną całość wiedzy ucznia przy czym ważne jest nadanie mu nazw lub właściwego sformułowania, które pozwoli mu odróżnić od innych podobnych uogólnień.
V. ZASTOSOWANIE – powinno wdrążyć ucznia do stosowania pozyskanej wiedzy.
13. Socjologizm pedagogiczny – w odmienny sposób traktuje wychowanie. Jest to
socjologiczne ujęcie wychowania, powstało w połowie XIX wieku. Proces
wychowawczy w socjologizmie pedagogicznym jest to proces urabiania adaptacji do
warunków środowiskowych. Wychowanie odbywa się przez grupę i na potrzeby grupy.
14. Poglądy E. Durckheima
Twórca socjologii francuskiej. Głosił, że człowiek (jednostka) jest urabiany przez społeczeństwo. Głosił idee solidaryzmu, ale zwalczał socjalizm, ideę świeckiej moralności
Zwalczał klerykalizm – wpływy kościoła). Głosił teorię, że wychowanie jest przygotowaniem jednostki do życia w istniejącym społeczeństwie. Uważał, że religia jest pierwotnym faktem życia społecznego, czyli w religii tkwią siły skupiające społeczeństwo. Religia wyznacza normy i zasady w naturze społecznej, uzależnione jest to jaka będzie jednostka. Determinizm społeczny wyznacza fakty społeczne, które określają jak postępować, jak się zachować, jakie normy i zasady.
Najważniejsze fakty życia społecznego:
- religia
- moralność
- prawo.
Każde społeczeństwo będzie tworzyło ideał człowieczeństwa. Ideał człowieczeństwa będzie ukształtowany, wspólny, jeden dla całego społeczeństwa, ale może być wieloraki.
Wychowanie wg Durckheima
Wychowanie jest działaniem wywieranym przez pokolenia dorosłe na te, które nie są do życia społecznego dojrzałe. Zadaniem wychowania jest rozbudzić i rozwinąć w dziecku pewną sumę stanów fizycznych, intelektualnych i moralnych, których wymaga od niego społeczeństwo jako całość i środowisko.
15. Poglądy F. Znanieckiego.
Florian Znaniecki przedstawiciel socjologii, wykładowca na uniwersytecie w Chicago, w Poznaniu. Jest twórcą socjologii humanistycznej i opartej na niej socjologii teorii wychowania. Oparł swoją teorię wychowania na dwóch zasadach funkcjonowania zjawisk społecznych. Znaniecki powiedział, że nie ma teorii wychowania a jest tylko socjologia wychowania.
1. Zjawiska naturalne (niezależne od człowieka)
2. Zjawiska kulturowe (są czyjeś, należą do kogoś, tworzone przez kogoś układy społeczne, w których każdy funkcjonuje)
Cztery układy społeczne wg Znanieckiego
1. Czyny społeczne dążą do zmian zachodzących w drugiej osobie (mogą być podejmowane pod wpływem prośby, groźby)
2. Stosunki społeczne- relacja, układy występują miedzy grupami albo osobami (przyjaźń, małżeństwo)
3. Osobowość społeczna (indywidualna)- osoba w grupie społecznej na wysoką rangę (np. prezydent, ojciec w rodzinie)
4. Grupy społeczne – rodzina, grupa rówieśnicza, pracownicza, wyznaniowa.
Uważał, że nie ma teorii wychowania, ale jest socjologia wychowania.
Wychowanie wg Znanieckiego jest działalnością społeczną, składającą się na nie czynności, w których podmiotem jest wychowawca, a podmiotem jest wychowanek jako kandydat na członka grupy. Jeżeli wychowanie jest zjawiskiem społecznym to teoria wychowania należy do socjologii.
16. Nowe wychowanie – założenia kierunku oraz przedstawiciele.
Zaczęto krytykować szkołę Herbarta. W opozycji i pod wpływem krytyki zaczął rozwijać się nowy nurt zwany „nowym wychowaniem”. Koncepcja pedagogiczna przeciwstawiała się tradycyjnym formą nauczania, wychowania.
Na nowe wychowanie składa się kilka koncepcji kształtowania wychowania:
- szkoła Montessori
- Celestyna Freueta
- Helos Porkhurst
- Owidiusz De elozy
Rodowód nowego wychowania sięga koncepcji progresywizmu w USA (praktyczny wymiar nauczania). Istotnym składnikiem nowego wychowania jest aktywizm.
John Dewey jako pierwszy sformułował i zdefiniował wychowanie jako proces aktywnego wzrastania jednostki w społeczną aktywność gatunku. Poznawanie świata jest procesem samodzielnej eksploracji świata, a nie przyswajaniem gotowych podanych treści.
Bogdan Nawroczyński mówiąc o nowym wychowaniu wymienił kilka lin rozwojowych:
- humanizacja pedagogiki, zwraca się większą uwagę na człowieka,
- przejście od analizy do syntezy, samodzielne analizowanie treści i wyciąganie wniosków,
- przejście od intelektualizmu do antyintelektualizmu,
- przejście od jaskrawych kontrastów do łagodniejszych przeciwieństw.
Podłożem nowego wychowania teoretycznego jest pajdocentryzm, który ma swoje korzenie w naturalizmie.
17. Różnica między socjalizacją a wychowaniem jest taka, że w socjalizacji występują
wpływy niezamierzone, a w wychowaniu wpływy zamierzone.
18. Podstawowe pojęcia pedagogiki:
aktywizm – zmiany zachodzące w wychowankach pod wpływem kształcenia, zależą
przede wszystkim od podmiotowej aktywności uczniów, skierowanej na przedmioty
otaczającego ich świata. W ten sposób zmiany jednostki są uzależnione od jej udziału w
zmienianiu obiektywnego świata. Brak tego udziału sprawia, że jednostka staje się
pasywna, nie nadąża za postępem.
progresywizm – nauka poprzez doświadczenie, aktywność, obserwację.
naturalizm – jest to wychowywanie, urabianie od wewnątrz.
socjologizm – urabianie na zewnątrz. Opiera się na determiniźmie społecznym,
środowiskowym, czyli każdy określany jest przez warunki panujące w środowisku.
pajdocentryzm – dziecko jest w centrum uwagi ze swoimi wadami.
wychowanie – to świadoma zorganizowana działalność społeczna, której celem jest
wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany związane są z
poznaniem rzeczywistości, umiejętnością oddziaływania na nią oraz kształtowaniem
stosunku do świata i ludzi, jego przekonań i postaw. Ze zorganizowaną działalnością
wychowawczą człowiek styka się przez całe życie. To szczególny rodzaj ludzkiej
działalności, który polega na zamierzonym wywołaniu zmian w osobowości człowieka.
Przez wychowanie należy rozumieć zamierzone kształtowanie u jednostki tego zespołu
cech, które składają się na uczuciowo – wolicjonalną (zależną od woli) stronę osobowości
a więc formułowanie postaw, przekonań, uznanych wartości, celów, ideałów.
kształcenie – samodzielne i kierowane czynności człowieka podejmowane dla
osiągnięcia określonego zasobu wiedzy o otaczającym go świecie, poznanie samego
siebie, zdobycia umiejętności potrzebnych mu do przeobrażania świata i do rozwoju jego
uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej. Rezultatem kształcenia jest
zdobycie wykształcenia
nauczanie – jest to kierowanie procesem uczenia się, planowa i systematyczna praca
nauczyciela z uczniami umożliwiająca im zdobywanie wiedzy, umiejętności, nawyków
oraz rozwijanie zdolności i zainteresowań.
osobowość – to zespół względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych, które
psychicznych. Osobowość kształtuje się w toku rozwoju społecznego jednostki
początkowo pod wpływem emocjonalnego oddziaływania najbliższego otoczenia, później
wychowanie w rodzinie, szkole, pod wpływem TV, radia, własnej aktywności.
środowisko wychowawcze – to otaczający krąg osób i rzeczy, a także inne elementy rzeczywistości, które działają jako źródło bodźców i powodują określone przeżycia psychiczne.
pedagogika – nauka o wychowaniu, teoria działalności wychowawczej. Na jej gruncie
formułuje się cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesu wychowawczego. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym.
pedagogia – zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli. Pojęcie pedagogii odnosi się do praktyk w odróżnieniu od pedagogiki, która jest teoretyczna i naukową refleksją dotycząca praktyki edukacyjnej. Pojęcie pedagogii odnosi się także do paradygmatu edukacyjnego, który może przybierać postać tego programu wychowawczego np. szkoły .
socjalizacja – to proces wrastania w społeczeństwo, jest to proces uczenia się jednostki właściwego zachowania w danej grupie. W trakcje tego procesu jednostka z istoty biologicznej staje się istotą społeczną. Procesowi socjalizacji sprzyja zmienność bodźców społecznych, są one dynamiczne.
19. Metody badań w pedagogice.
Metoda – jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących na ogół całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Metoda jest pojęciem najszerszym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego.
Technika – są to czynności praktyczne regulowane, starannie uzyskanie optymalnej sprawdzalnej informacji, opinii, faktów.
Podział metod wg:
Kunowskiego - opiera się na wiedzy przyrodniczej i humanistycznej.
Dzieli metody na:
-przyrodnicze, obserwacyjne – obserwacje mogą być różne: jawna, zakryta, obserwacja samego siebie, obserwacja grupy, eksperyment – w celu wykrycia prawidłowości tego zjawiska, może być sztuczny.
- statystyczne,
- humanistyczne,
- eksplikacyjne, polegają na krytyce materiałów źródłowych pochodzących ze źródeł humanistycznych, do których zaliczane są wytwory literowania i pamiętnikarstwo. Pamiętniki, dzienniki, opowiadania lub pochodzące ze źródeł teoretycznych, czyli publikacje naukowe.
-porównawcze – służą do badania zjawisk wychowawczych na przestrzeni dziejów, jak również aktualnie, dotyczą rozwoju człowieka w różnorodnych środowiskach. Systemy wychowania, nauczania.
- analityczne – umożliwiają wgląd poprzez analizę fizjologiczną, historyczną, czyli badany w oparciu o źródła.
Rubacha – podzielił metody na jakościowe i ilościowe.
Do metod jakościowych zalicza się:
- obserwację,
- wywiad standardowy, przeprowadzany wg ściśle określonych zasad, wywiad niestandardowy, zadajemy jedno lub kilka pytań, które wynikają z przebiegu przeprowadzania wywiady. Możemy wyodrębnić wywiad narracyjny, który opiera się w całości na problemie i wywiad biograficzny,
- analiza archiwów, analiza dokumentów, tekstów, materiałów źródłowych, np. świadectwo szkolne, dziennik lekcyjny.
Do metod ilościowych zalicza się:
- obserwację ilościową, która opiera się na wystandaryzowanym arkuszu obserwacji, np. gotowy materiał, np. rozwój społeczny dziecka w przedszkolu, arkusz – obserwujemy dziecko, np. w kontaktach z kolegami.
- eksperyment,
- sondaż – metody sondażu diagnostycznego (ankieta, testy wystandaryzowane, wywiad ilościowy).
Kamiński/Plich
- eksperyment pedagogiczny – metoda naukowego badania określonego wycinku rzeczywistości wychowującej, polegająca na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś innego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem,
- monografia instytucji – metoda, której przedmiotem badań są instytucje wychowawcze w odróżnieniu placówki instytucjonalnej działalności, formy wychowawczej, która prowadzi do gruntowego zapoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz do opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych,
- metoda indywidualnego przypadku – polega na analizie jednostkowych losów ludzkich. Uwikłane w sytuacje lub analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej, ujmowanych poprzez pryzmat indywidualnych biografii ludzi z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych,
- metoda sondażu – sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych zjawisk wychowawczych, instytucjonalnie nie zlokalizowanych na podstawie badań specjalnie wybranej grupy reprezentującej populację ogólną, w której występuje badane zjawisko.
20. Rodzaje technik.
- Ankieta – spełnia ważne funkcje poznawcze, dostarcza materiałów które pozwalają na dotarcie do dużych zbiorowości. Służy do zbierania opini osób pełnoletnich w celu poznania ich poglądów oraz ocen obiektywnej rzeczywistości i ich subiektywnych doświadczeń.
- Wywiad – przyczynia się do zbierania wielu informacji, które interesują badacza. Odnoszą się one do celów, warunków, przebiegu i skutków procesu wychowania dorosłych. Badania realizowane za pomocą wywiadu muszą zmierzać do w/w celów, warunków, przebiegu i skutków procesu wychowania dorosłych, które mogą być pomocne w ulepszaniu tego procesu w środowisku. Wywiad pomaga w zapoznaniu się z poglądami badanego, istotą doświadczeń psychicznych, jest w stanie wykrywać i zrozumieć treści zawarte w opiniach oraz poglądach które stanowią przedmiot rozmowy.
- Obserwacja – dzięki niej można zdobyć cenne materiały badawcze. Obserwując jedną osobę lub grupę możemy ustalić fakty i zdarzenia. Obserwacje dzielimy na bierą i czynną. W biernej nie integrujemy w żaden sposób w sytuacje, czynna polega na rozmowie.
- Zapis – bardzo istotny w obserwacji. W dzisiejszych czasach stosuje się nowoczesną formę zapisywania, np.: poprzez zapis magnetofonowy, a przede wszystkim magnetowidowy.
- Analiza obserwacji – w każdej analizie obserwacji zachodzi konieczność uznania pewnych zjawisk za reprezentatywne dla danego przedmiotu obserwacji.
21. Pedagogika jako nauka prowadzi swój warsztat: metody badań, które możemy podzielić na: praktyczne, teoretyczne, przyrodnicze, humanistyczne, empiryczno-indukcyjne, apioryczno-dedukcyjne. Jest nauką, której przedmiot stanowi praktyczna pedagogika wszelkiego rodzaju, czyli wychowawczego prowadzenia działalności młodzieży dla oddziaływania na osoby dorosłe.
22. Zalety badań jakościowych:
- subiektywny język badań,
- organizacja badań jest w całości skierowana na badany przedmiot,
- sięgają w głąb badanego zjawiska
- nade wszystko umożliwiają dokonanie jakościowego opisu i analizy badanych faktów, zjawisk czy procesów.
Wady badań jakościowych:
- niedosyt otwartości, komunikatywności i naturalności,
- pobieżne przedstawienie wyników badań,
- błędna interpretacja materiału badawczego,
- ograniczenie się do kilku zaledwie przypadków,
- nadużywanie zaufania wobec osób badanych,
- tendencyjność w gromadzeniu materiału badawczego
23. Zalety badań ilościowych.
- język zebranych danych przygotowywanych materiałów jest profesjonalny, ściśle zdefiniowany przez daną dziedzinę wiedzy, której dotyczą badania.
- Narzędzia badawcze oparte są na pomiarze
- Organizacja badań jest ścisła i wielokrotnie weryfikowana
Wady badań ilościowych:
- brakuje im subiektywnego poznania
- główną metodą jest pomiar, który usztywnia badania,
- wybrany opis rzeczywistości ogranicz sposób patrzenia na tę rzeczywistość
24. Wychowanie jako rozwój biosu, etosu, agosu.
BIOS – to wszystko co składa się na otoczenie przyrodnicze, uwzględnia fazy rozwoju człowieka, okres kiedy dziecko uczy się chodzić, mówić.
ETHOS – związany jest z zasadami, normami społecznymi, czyli wpływ na jednostkę (tradycja, kultura), przyjmujemy pewne zasady.
AGOS – wpływ pojedynczych osób, jednostek, autorytetów na nasze życie, działania postępowania. Autorytet najczęściej pojawia się w okresie dorastania. Pietrasiński mówił, że człowiek dorosły może okres dorosłości. Mówi jaki ona ma wpływ, znaczenie.
25. Los w wychowaniu.
Siła niewymierna, nie dająca się przewidzieć, wpływa „swoimi ciosami” albo „uśmiechami fortuny” na życie, jego rozwój i wychowanie każdego człowieka. Może być traktowana różnorodnie: fatalistycznie, jako nieubłagany los przeznaczony nam, wobec którego jesteśmy bezradni; deterministycznie – człowiek ma możliwość wpływania na swój los; indeterministycznie gdy los pojmujemy jako działanie nieszczęśliwego przypadku a nie konieczność. Środowiskiem wychowawczym stają się wszystkie elementy składowe otoczenia, jednostki, które zapewniają jej rozwój przyczyniając się przez to do powstawania i utrwalania cech potrzebnych do funkcjonowania i osiągania celów życiowych.
26. Podstawowe funkcje rodziny według Zbigniewa Tyszka:
- funkcja biopsychiczna, wiąże się ze wszystkimi zjawiskami biologicznymi jak i psychicznymi,
- funkcja prokreacyjna, zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dziecka,
- funkcje ekonomiczne, zapewnienie potrzeb materialno –bytowych, jednocześnie opiekuńczych,
- funkcja społeczna, polega na umiejscowieniu, usytuowaniu rodziny w społeczeństwie,
- funkcja socjalno-psychologiczna, dotyczy interakcji społecznych zachodzących miedzy członkami rodziny (inaczej możemy powiedzieć, że jest to funkcja wychowawcza) mogą być to wpływy wychowania świadomego lub wychowania nie świadomego.
Podstawowe funkcje rodziny według Kawuly.
- funkcje biologiczne (związane z prokreacją, rozwojem psychicznym),
- funkcje ekonomiczne (materialne),
- funkcje socjalizacyjne (wychowawcze),
- funkcje usługowo-opiekuńcze (obowiązek świadczenia wzajemnych usług),
27. Cztery typy rodzin ze względu na autorytet rodziny:
- patriachialna, najważniejszy jest ojciec-głowa rodziny,
- matriachialna, o wysokim autorytecie matki,
- rodzina w której jest równowaga między małżonkami w zakresie władzy,
- rodzina z pośrednim autorytetem męża i żony-pomiedzy równowaga a dominacją.
Style wychowania w rodzinie:
- niekonsekwentny – cechuje go zmienność decyzji. Przypadkowość oddziaływań na dziecko, nieadekwatność, brak konsekwencji działania, rodzice nie potrafią sprecyzować jakie są wymagania wobec dziecka, w sytuacjach bezsilności stosują kary i rygor po to, aby je złamać, w ten sposób osłabia się autorytet rodzica, dziecko nie słucha, nie stosuje się do kar.
- Autokratyczny – wymaga bezwzględnego podporządkowania się wymaganiom, wartościom przyjętym w rodzinie, narzucanie zachowania dziecku, krępuje jego samodzielność, spontaniczność, często rodzice stawiają nadmierne wymagania dziecku, wzbudzają w dziecku poczucie winy i lęku, często dzieci są zastraszone, później dzieci te zachowania przenoszą w stosunku do młodszych kolegów.
- Liberalny – charakteryzuje przekonanie, że dziecku należy pozostawić pełną całkowitą swobodę, nie należy hamować jego rozwoju, aktywności, wystarczy zadbać o odpowiednie warunki do nauki i zabawy – byt materialny, rodzice mogą ingerować tylko wtedy kiedy dziecko wyrazi taką potrzebę, w konsekwencji doprowadza to do tego, że proces socjalizacji dziecka jest opóźniony – rośnie mały egoista.
- Demokratyczny – rodzice akceptują potrzeby dzieci, uznają ich prawa, prawo do samodzielności, aktywności, rozmawiają z dziećmi o ich problemach, o nauce, kolegach, dzieci podejmują obowiązki, których znają zakres i sens. Styl charakteryzuje prawidłowa więź między rodzicami a dziećmi.
28. Podział postaw rodziców według Marii Ziemskiej.
1. Postawy negatywne:
- nadmiernie chroniąca,
- nadmiernie wymagająca
- odtrącająca
- unikająca (obojętność na problemy dziecka)
2. Postawy właściwe:
- postawa akceptacji
- postawa współ działania (demokratyczna)
- postawa rozumnej swobody
- postawa uznania praw dziecka
| Rodzina jej typy i funkcje |  |
 |
 |
|---|
Definicja rodziny Rodziną nazywamy podstawową, pierwotną, małą grupę społeczną składającą się z rodziców, ich dzieci (także adoptowanych) i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – rodzicielska. Do głównych funkcji rodziny zaliczamy: Funkcje rodziny
Inne funkcje rodziny Funkcje materialno – ekonomiczne wiążą się z postępującą partykularyzacją dochodów członków rodziny. Często zarobkują oboje rodzice, także dorastające dzieci. Członkowie rodziny zatrzymują część dochodów przez siebie osiąganych, przeznaczając je na realizację własnych celów; Funkcja kontrolna ulega coraz dalej idącym ograniczeniom, co wynika z anonimowości jednostki poza domem, zwiększenia czasu przebywania poza nim. Autonomizacji członków rodziny itd.; Funkcja socjalno – wychowawcza ulega zawężeniu na rzecz poszerzenia obszarów działania innych instytucji. Tym niemniej oddziaływanie socjalizacyjne rodziny odgrywa fundamentalną rolę dla prawidłowego funkcjonowania człowieka i społeczeństwa. Ogromnie zyskała na znaczeniu emocjonalno – ekspresyjna funkcja rodziny, między innymi ze względu na wzrost rangi uczuć wyższych (miłość). Szersza definicja rodziny określająca specyficzny układ relacji międzyludzkich zwany rodziną. „Rodzina to mała grupa społeczna złożona z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza, przy czym stosunek rodzicielski używany jest w szerokim, społeczno – prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym”. Rodzina jako grupa lub instytucja społeczna Wielu badaczy za socjologami przyjmuje, że rodzinę można rozpatrywać bądź w kategoriach grupy, bądź też w kategoriach instytucji społecznej. Rodzina rozumiana jako grupa społeczna to zbiorowość krewnych mieszkających zarówno we wspólnym gospodarstwie domowym, jak i poza nim. Jak podaje Z. Tyszka: Grupa krewnych ma poczucie swojej odrębności w stosunku do niekrewnych, ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Posiada, więc wszystkie podstawowe socjologiczne kontakty socjologiczne, face to face. Stosunki pomiędzy ludźmi są bliskie, intymne, nasycone emocjami, a szczególnie w ostatnich czasach więzi osobowe i znaczące interakcje przeważają nad organizacją i związkiem ról społecznych”. Trzon rodziny Podstawą i trzonem rodziny jest małżeństwo, czyli legalny, względnie trwały związek kobiety i mężczyzny, powołany w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowywania dzieci i wzajemnej pomocy. Więź rodzinna, podobnie jak więź społeczna, przejawia się dwóch odrębnych płaszczyznach subiektywnej i obiektywnej. Płaszczyznę subiektywną stanowi świadomość łączności z innymi osobami w rodzinie oraz poczucie przynależności do rodziny jako odrębnej grupy społecznej. Przejawia się to w sferze myśli, uczuć, uznawanych wartości oraz zgodnych z tym działań. Płaszczyzna obiektywna więżi rodzinnej oparta jest na czynnikach prawnych, obyczajowych, religijnych, społecznych, gospodarczych. Czynniki te działają na rzecz rodziny jako podstawowej grupy społecznej i każdy, kto zakłada rodzinę musi się z nimi liczyć. Zdaniem J. Brągiel Czynniki obiektywne i subiektywne w tworzeniu więzi rodzinnych mogą występować w różnych proporcjach, lecz zawsze wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Więzi rodzinne jako element struktury rodziny wyznaczają główne formy i typy rodzin. Stanowią, zatem jedno z najważniejszych kryteriów ich podziału. Wyróżnia się najczęściej trzy typy rodzin Typy rodzin
Rodzina mała Składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Według Z. Tyszki wspólną cechą rodzin małych jest to, że są to rodziny dwupokoleniowe, chociaż wyjątek stanowi rodzina jednopokoleniowa, ,„która de facto jest dopiero zalążkiem rodziny małej”. W rodzinach małych kontakty osobowe z krewnymi ograniczone są do najbliższych członków rodziny. Według J. Brągiel dalsi krewni czują się odciążeni od obowiązków wzajemnej opieki i pomocy. Według Sylwii Badory, Barbary Czeredeckiej i Danuty Marzec, Autorek publikacji zatytułowanej „Rodzina i formy jej wspomagania”: „Rodziny tego typu (rodziny małe) występują w różnych formach, np. w formie pełnej i niepełnej, jako rodzina instytucjonalna (nacisk kładzie się na przystosowanie zachowania i postępowania współmałżonków i dzieci do sztywnych i nienaruszalnych form norm i ról życia rodzinnego) i rodzina oparta na koleżeństwie (większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości członków rodziny).” Rodzina duża W ramach, której kilka pokoleń krewnych żyje we wspólnym gospodarstwie. Muszą to być przynajmniej trzy pokolenia. Krewni są zazwyczaj w ramach takiej rodziny połączeni wspólnotą majątkową i dominują w tego typu rodzinie więzy przedmiotowe. Rodzina duża zmodyfikowana Jest nazywana inaczej rozproszoną, zredukowaną rodziną dużą. Jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, która nie mieszka jednak we wspólnym gospodarstwie. Z punktu widzenia wychowawczego funkcjonowania rodziny ważne wydaje się wyróżnienie kilku innych kryteriów podziału. Jednym z nich może być kryterium zawodu wykonywanego przez żywiciela rodziny, a tym samym status społeczny rodziny. W tej płaszczyźnie można wyróżnić:
Badając płaszczyznę wychowawczych ról rodziny można również wziąć pod uwagę także układ stosunków pracy zawodowej poszczególnych członków rodziny. Na podstawie kryterium układu stosunków pracy zawodowej w rodzinie można wyróżnić rodzinę tradycyjną, w której pracuje tylko mąż i ojciec, a żona i matka prowadzi gospodarstwo domowe; rodzinę, w której pracują obydwoje małżonkowie i jednocześnie nie mają nikogo z dorosłych do pomocy w domu i wychowywaniu dzieci; rodzinę, która przy zaangażowaniu zawodowym obojga małżonków korzysta z takiej pomocy. Podział rodzin według stanu ekonomicznego
Przyjmując za kryterium taki element struktury rodziny, jak rozkład władzy i autorytetów, można, szczególnie w rodzinie dużej, wyróżnić trzy podstawowe jej typy:
Z punktu widzenia warunków wychowawczych w rodzinie, interesujący i znany od dawna jest podział rodzin według ich liczebności. Uwzględnia on:
Pozornie podział ten traci na aktualności w miarę upowszechnienia się w kulturze europejskiej rodziny małodzietnej. Kolejnego podziału rodzin można dokonać, biorąc pod uwagę zróżnicowanie więzi społecznej. Przy czy to zróżnicowanie obejmuje zarówno normalną Strukturę rodzin, jak i strukturę zaburzoną. Taki podział wydaje się ważny i aktualny nie tylko z socjologicznego, ale i pedagogicznego punktu widzenia. Wspomniane powyżej kryterium pozwala na wyróżnienie następujących typów rodzin:
Relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi we współczesnej Polsce są w miarę poprawne, a pozycja dziecka, bez względu na płeć, jest w rodzinie bardzo wysoka. Jednakże współczesna rodzina jest poddawana presji czynników wewnętrznych i zewnętrznych i ulega często naciskowi i przestaje funkcjonować w sposób prawidłowy. Procesem wywierającym ogromny wpływ nie tylko na zjawisko życia rodzinnego, ale mającym swoje odniesienie w funkcjonowaniu szerszych struktur społecznych, jest autonomizacja jednostki. We wspólczesnych społeczeństwach europejskiego kręgu kulturowego proces ten wyraża się w narastającym prymacie interesów i osobistych dążeń człowieka w stosunku do interesów i celów grupowych. W sferze subiektywnej wyraża się w dążeniu człowieka do autonomii i względnej przynajmniej niezależności, w upominaniu się o własne korzyści, w ograniczaniu skłonności do poświęceń. Cywilizacja postindustrialna sprzyja tego rodzaju zjawiskom, a nawet je generuje. Rozwój nauki i techniki stwarza możliwości wyizolowanego funkcjonowania człowieka, coraz bardziej uniezależnionego od bezpośredniej pomocy innych ludzi. Zwiększona ruchliwość przestrzenna wyrywa jednostki z tradycyjnych kręgów wspólnotowych, uniezależnia od ich wpływu, poszerza zakres autonomii. Druga połowa XX wieku zintensyfikowała autonomię człowieka wobec narodu, społeczności lokalnej, mikrogrup i innych ludzi, w tym także w stosunku do własnej rodziny. Autonomizacja jednostki implikuje procesy indywidualizacji zachowań wewnątrz rodziny. W okresie preindustrialnym praca zarobkowa wykonywana była na terenie domu rodzinnego bądź w ścisłym z nim powiązaniu (rzemiosło, handel, praca na roli). W okresie industrialnym mąż wykonywał pracę najemną w pozarodzinnych instytucjach zarobkowych, w drugiej kolejności czyni to żona, dzieci zaś w wyniku rozwoju szkolnictwa uczęszczają do szkoły. Epoka postindustrialna wymienione procesy zwielokrotniła i zintensyfikowała. Ukształtowała się przy tym nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Indywidualizacja wewnątrzrodzinna oraz dążenie do wysokiej jakości życia rodzinnego uzupełniają się i zachodzą nawzajem. Naczelnym dobrem w oczach ludzi stała się nie tyle trwałość rodziny, co jakość życia w jej ramach. W skali globalnej zauważa się następujące tendencje:
|
|---|
Początek formularza
Dół formularza
Na przestrzeni wieków rola i model rodziny ulegały powolnej ewolucji; w wielu XIX, a już w szczególności XX grupa ta zmieniała się już z pokolenia na pokolenie. Przyczyniły się do tego wiele czynników m. in. rewolucja obyczajowa, postępująca laicyzacja, a także indywidualizacja tych społeczeństw, wcześniejsze dojrzewanie biologiczne młodzieży związane z lepszymi warunkami życia, ruch emancypacji kobiet, rozpowszechnienie się kultury masowej, rosnące oddziaływanie mediów na społeczeństwa czy wzrastająca ilość wolnego czasu. Te i inne czynniki znalazły przełożenie na zachodzące przemiany obyczajów życia rodzinnego i ewolucji modelu rodziny XXI wieku.
Współcześnie upowszechnił się partnerski typ rodziny - w klasie średniej i w rodzinach inteligenckich uchodzi już prawie za normę. W takiej rodzinie pracują zwykle obydwoje małżonkowie i przynajmniej teoretycznie oboje w podobnym stopniu zajmują się prowadzeniem domu i wychowywaniem potomstwa. Praktycznie częściej sprawami domu zajmuje się oczywiście kobieta, ale i tak podział ról jest bardziej elastyczny niż w rodzinach tradycyjnych, gdzie mężczyzna zarabiał na utrzymanie rodziny, a kobieta zajmowała się w wychowywaniem dzieci i domem.
Funkcje współczesnej rodziny
Mówiąc o rodzinie nie możemy zapominać o funkcjach jakie pełni w społeczeństwie, a są to kolejno:
- funkcja prokreacyjna - pozwala na zaspokojenie emocjonalno-rodzicielskich potrzeb współmałżonków oraz na biologiczne przetrwanie społeczeństwa;
- funkcja seksualna - jest społecznie akceptowaną formą współżycia płciowego;
- funkcja ekonomiczna - pozwala na zagwarantowanie bezpieczeństwa materialnego rodzinie, w jej skład wchodzą następujące podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usługowo - konsumpcyjna;
- funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca - polega na zabezpieczeniu środków niezbędnych do życia oraz sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnymi lub chorymi członkami rodziny;
- funkcja socjalizacyjna - jest realizowana w dwóch wymiarach: jako przygotowanie dzieci do samodzielnego życia i pełnienia ról społecznych oraz jako wzajemne dostosowanie swoich zachowań i cech osobowości przez współmałżonków;
- funkcja stratyfikacyjna - polega na nadawaniu przez rodzinę pozycji społecznej swoich członków (ma istotne znaczenie szczególnie w społeczeństwach kastowych, takich jak np. w Indiach);
- funkcja rekreacyjna - polega na zaspokojeniu potrzeb odpoczynku, relaksu, rozrywki;
- funkcja emocjonalna - polega na zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych;
- funkcja kulturowa - przekazywanie dzieciom dziedzictwa kulturowego poprzez zapoznawanie ich z dziełami sztuki, literatury, zabytkami i innymi cennymi reliktami przeszłości;
Rodzina i prawo
W świetle polskiego prawa rodzinę tworzą kobieta i mężczyzna połączeni prawnym węzłem małżeńskim oraz pozostające na ich utrzymaniu dzieci. Stosunki rodzinne, a więc relacje między mężem a żoną, rodzicami a dziećmi czy też między rodzeństwem, określane są przez normy moralne, obyczajowe i religijne. Stanowią też przedmiot regulacji prawnych zawartych w prawie rodzinnym i opiekuńczym normującym stosunki wynikające z małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia oraz zawiera przepisy dotyczące instytucji opieki i kurateli.
Źródłem prawa rodzinnego jest uchwalona 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Według prawa, założenie rodziny ma miejsce w momencie wstąpienia mężczyzny i kobiety w usankcjonowany przez prawo trwały, równoprawny związek, który zostaje zawarty, gdy przyszli małżonkowie złożą przed kierownikiem stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują w związek małżeński. Oświadczenie takie powinni złożyć publicznie w obecności przynajmniej dwóch pełnoletnich światków. Jest to tak zwany ślub cywilny. Istnieją jednak przeszkody mogące uniemożliwić zawarcie takiego związku. Pierwszą z nich jest wymóg ukończenia przez przyszłych małżonków 18 roku życia w momencie wstępowania w związek małżeński, choć z ważnych powodów sąd może zezwolić na małżeństwo kobiecie, która ukończyła 16 lat. Następnym jest całkowite ubezwłasnowolnienie ze względu na chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy. Istnieje w Polsce także zakaz bigami - dwużeństwa - oraz zakaz małżeństwa z krewnym w linii prostej lub między powinowatymi w linii prostej (np. zięć - teściowa), ale z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie takiego związku. Natomiast jeśli małżeństwo zostało zawarte przez osoby niespełniające warunków prawnych (np. wstępujący w związek małżeński był ubezwłasnowolniony całkowicie) istnieje możliwość unieważnienia takiego związku, ale jedynie sąd może uznać je za nieważne od samego początku. Ustanie małżeństwa może również nastąpić w wyniku śmierci (uznania za zmarłego) jednego z współmałżonków wówczas nie potrzeba zgody sądu. Istnieje jeszcze jedna możliwość zakończenia małżeństwa, poprzez rozwód udzielany przez sąd.
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna
Definicja rodziny
Rodzina jest najmniejszą, najstarsza i najpowszechniejszą formą życia społecznego. Rodzinętworzą mężczyzna i kobieta, połączeni węzłami małżeńskimi, ich dzieci oraz krewni z obu stron.
Struktura rodziny
Struktura rodziny składa się z dwóch części:
linia wstępna - rodzice, dziadkowie, pradziadkowie
linia zstępna - rodzice, dzieci, wnuki, prawnuki.
Rodzina jest podstawowa komórką społeczną, która w znaczeniu historycznym podlega zmianom. Podczas badań przeprowadzonych wśród Polaków na temat wartości, rodzina znalazła się na drugim miejscu, po zdrowiu.
Funkcje rodziny:
Prokreacyjna - polega na zaspakajaniu potrzeb emocjonalno – rodzicielskich współmałżonków, pozwala na biologiczne przetrwanie społeczeństwa;
Seksualna - polega na społecznej akceptacji formy współżycia płciowego;
Ekonomiczna - to zaspakajanie materialnych potrzeb rodziny;
Opiekuńczo–zabezpieczająca - polega na opiece nad dziećmi, chorymi i starszymi oraz zabezpieczeniu środków potrzebnych do życia;
Socjalizacyjna - polega na wychowaniu potomstwa i nadaniu swoim członkom odpowiedniej pozycji społecznej;
Rekreacyjna (rekreacyjno- towarzyska) - umożliwia zaspakajanie potrzeb odpoczynku, relaksu, rozrywki;
Kulturowa - pomaga przekazać dzieciom dziedzictwo kulturowe, zapoznać z dziełami sztuki, literatury itp.
Kontrolna - członkowie rodziny kontrolują swoje zachowanie i wymuszają zachowanie społecznie akceptowane;
Klasowa - wyznacza miejsce w strukturze społecznej swoim członkom.
Problemy rodziny:
Problemy współczesnej rodziny mają różnorodny charakter. Mogą pojawić się zjawiska patologiczne takie jak alkoholizm, bezrobocie, czy konflikty pokoleniowe. Poważnym zagadnieniem jest zanik więzi rodzinnych wywołany emigracją zarobkową rodziców lub jednego z nich. Kryzys współczesnych rodzin przejawia się w:
Spadku liczby zawieranych małżeństw,
Spadku dzietności,
Wzroście liczby rozwodów,
Zaniku więzi pomiędzy pokoleniami.
Rodzaje rodziny:
Rodzina nuklearna - oznacza, że tworzą ją dwa pokolenia tj. rodzice i dzieci. Z czasem usamodzielnione dzieci pozostawiają rodziców samych, co stwarza poważne problemy socjalne - opieki nad ludźmi starszymi. Dlatego też szybko rozwija się geriatria - dziedzina medycyny zajmującej się osobami w podeszłym wieku. W społeczeństwach Europy i Ameryki Północnej pojęcie rodziny nuklearnej jest coraz bardziej powszechne.
Rodzina wielopokoleniowa - jest rodziną tradycyjną, obejmującą kilka pokoleń. Występuje najczęściej w społeczeństwach słabo rozwiniętych.
Socjologowie rozróżniają kilka typów rodzin. W zależności od kryterium klasyfikacji wyróżniamy rodziny:
Monogamiczne - dwoje małżonków;
Poligamiczne - np. jeden mężczyzna wiele kobiet (poligymia) lub jedna kobieta wielu mężczyzn(poliandria). Związki wielu kobiet i wielu mężczyzn nazywa się multilateralizmem;
Endogamiczne - oboje małżonków pochodzi z jednej zbiorowości;
Egzogamiczne - małżonkowie pochodzą z różnych zbiorowości;
Patriarchalne - dominacja mężczyzny;
Matriarchalne - dominacja kobiet;
Patrylinearna - dziedziczenie nazwiska i majątku występuje po ojcu;
Matrylinearna - dziedziczenie nazwiska i majątku następuje po matce.
Rodzina w świetle prawnym
Stosunki rodzinne podlegają określonym normom prawa moralnego, obyczajowego
i religijnego. Stosunki te reguluje prawo rodzinne i opiekuńcze. Źródłem prawa rodzinnego jestKodeks rodzinny i opiekuńczy uchwalony 25 lutego 1964 roku (wraz ze zmianami).
Wstąpienie w związek pomiędzy mężczyzną i kobieta podlega legalizacji tzn. prawu wewnętrznemu Kościoła lub związków wyznaniowych, dokonuje się w obecności duchownego, który stwierdza iż oświadczenie woli współmałżonków zostało złożone w jego obecności. W Polsce regulacje prawne przy zawieraniu związków małżeńskich zapewnia Konkordat podpisany pomiędzy państwem a Kościołem w dniu 28 lipca 1993 roku.
Rodzina na mocy orzeczenia sądu może przyjąć dziecko obce, krewne lub powinowate na warunkach przysposobienia, czyli adopcji.
Przeszkody w zawarciu małżeństwa:
Nie ukończony 18-ty rok życia;
Całkowite ubezwłasnowolnienie spowodowane chorobą psychiczną;
Pozostawanie w związku małżeńskim;
Pokrewieństwo wynikające z linii prostej.
Ustanie małżeństwa następuje w wyniku śmierci (uznanie za zmarłego) jednego zwspółmałżonków lub rozwodu.
Małgorzata Grządziel
Rodzina- definicja i typologia
Trudno jest jednoznacznie zdefiniować rodzinę, gdyż jest ona kategorią podlegającą zmianom w warunkach historycznych, kulturowych i społecznych. Jak zauważył Jan Piotrowski rodzina występuje „w każdym społeczeństwie, od najbardziej pierwotnych i prostych, do najbardziej rozwiniętych i złożonych, niezależnie od sposobu zdobywania środków do życia i form gospodarowania, a więc niezależnie od ustroju społecznego, rodzina jest komórką zaspokajającą podstawowe potrzeby swoich członków” (29,Piotrowski J.,1970,s.171) Jest ona zatem terminem uniwersalnym dla wszelkich zbiorowości ludzkich, choć może przejawiać się za pośrednictwem różnorakich form. Rodzina jest jednocześnie najstarszą i najbardziej trwałą formą współżycia ludzi, spotykaną we wszystkich epokach, kulturach i społeczeństwach. U jej podstaw tkwią biologiczne cechy człowieka, co powoduje, iż pewne zadania przypisywane rodzinie, takie jak zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci, wymieniane są jako podstawowe cechy w niemal wszystkich definicjach rodziny. Generalnie wyróżnia się cztery sposoby definiowania rodziny: strukturalny, funkcjonalny, inkluzyjny i uniwersalny.
Podejście strukturalne zwraca uwagę na skład i członkostwo w grupie. Można przyjąć, że rodzinę tworzy przynajmniej jeden rodzic i jedno dziecko, którzy biologicznie są ze sobą spokrewnieni i posiadają wspólne miejsce zamieszkania. Utworzona jednostka rodzinna z rodzica i dziecka mieszka razem przynajmniej z dwóch powodów: ponieważ są biologicznie spokrewnieni, lub też normy społeczne, jak na przykład adopcja, pozwalają na takie powiązania. Strukturalne definicje przyjmują pewne minimum- jednostkę rodzinną tworzy przynajmniej jeden rodzic i jedno dziecko.
Podejście funkcjonalne podkreśla cele i funkcje, które rodzina powinna wypełniać zarówno wobec swoich członków jak i całego społeczeństwa. Pojęcie normatywnie zdefiniowanych celów i funkcji używane jest dla określenia społecznych oczekiwań odnoszących się do rodziny, tak w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Definicja tego typu ma wyraźnie instytucjonalny charakter i odnosi się do organizacji społecznej, albo grupy, która przez większość społeczeństwa uważana jest za grupę podstawową, desygnowaną do wypełniania istotnych funkcji oraz osiągnięcia indywidualnego i społecznego powodzenia. Rodzina może być tu definiowana jako grupa przynajmniej z jednym rodzicem i z jednym (lub więcej) dzieckiem, która realizuje podstawową funkcje socjalizacyjną oraz funkcję intymności, zaspokajająca potrzeby fizyczne i psychiczne.
Podejście inkluzyjne (otwarte) podkreśla znaczenie relacji między członkami grupy rodzinnej. Skupia się na motywacjach i preferencjach jednostek uwikłanych w relacje osobiste. Odchodzi się tu od instytucjonalnego definiowania rodziny i postrzega ja jako prywatną, dobrowolną grupę społeczną o szczególnych związkach. Jako rodzina może być w tym przypadku zdefiniowana jakakolwiek grupa dorosłych i dzieci utrzymujących wzajemne relacje prowadzące do powstania uczuć i więzi rodzinnych, które przywiązują ich do tej grupy. Definicja tego typu jest bardzo pojemna, gdyż zamiast dzieci i dorosłych można za rodzinę uznać jakakolwiek grupę osób np. pary kohabitujące, czy tez pary homoseksualne. Taka liberalna definicja rodziny wzbudza wiele kontrowersji, gdyż okazuje się, że heteroseksualność, ważna przy dotychczasowym definiowaniu małżeństwa i rodziny, może się okazać znaczącą zmienną. Przyjęcie rozszerzonej definicji rodziny o nietypowych związkach, byłoby niezgodne z nauka Kościoła. Przykładem podejścia inkluzyjnego jest definicja rodziny sformułowana przez Vanier Institute of the Family w Kanadzie. Próbuje ona objąć nowe formy i zjawiska występujące w nowoczesnej rodzinie. Tak więc rodzina to „jakiekolwiek połączenie dwóch lub więcej osób, które złączone są więzami wynikającymi z umowy wzajemnej, urodzenia lub adopcji, i które razem podejmują odpowiedzialność za zapewnienie przetrwania oraz opiekę nad członkami grupy; za nowych członków pojawiających się w wyniku realizacji funkcji prokreacyjnej lub adopcji; za socjalizację dzieci; za społeczną kontrolę członków grupy; za produkcję, konsumpcję i dystrybucje dóbr i usług; za zapewnienie emocjonalnej zażyłości”.
Definicja ta nie wymaga wspólnego zamieszkiwania, nie odnosi się też do wieku członków rodziny i nie wymaga posiadania dzieci.
Podejście uniwersalne przyjmuje, iż rodzina jest grupą pokrewieństwa normatywnie określoną, która ma na celu wypełnianie zadań prokreacyjnych i socjalizacyjnych. Określenie „grupa pokrewieństwa” znaczy tutaj, iż członkowie rodziny połączeni są więzami pokrewieństwa określonymi przez małżeństwo; pokrewieństwo nie określa liczby rodziców ani też liczby dzieci. Za rodzinę uznaje się rodziny monoparentalne, dzieci adoptowane i poczęte w związku. Związek normatywnie określony oznacza, iż podkreśla się tu rolę społeczeństwa w definiowaniu co znaczy być rodziną. Za rodzinę w tym ujęciu nie będą uznawane pary bezdzietne.
Rodzina jest kategorią mobilną, podlegającą nieustannym zmianom wynikającym z jej funkcjonowania w szerszych kontekstach społecznych. Kształt i funkcjonowanie rodziny zależą w istotny sposób od świata społecznego, zewnętrznego w stosunku do niej. Społeczeństwo globalne, wraz z zawartymi w nim zhierarchizowanymi układami społecznymi, wpływa na rodzinę modyfikując jej strukturę, funkcjonowanie oraz mentalność jej członków. „Jeżeli społeczeństwo globalne znajduje się w trakcie intensywnych przeobrażeń, jego wpływ na rodzinę zwiększa się, rodzina ulega większym modyfikacjom, a nawet większym metamorfozom”(27,Pilch T.,Lepalczyk I.,1995,s.56). Rodzina egzystuje w szerszych, pozarodzinnych układach społecznych i dlatego „procesy i przeobrażenia rodziny nie są wy łącznie rezultatem jej „sił” wewnętrznych; są w znacznej mierze rezul tatem oddziaływania struktur i procesów zewnętrznych” (37,Tyszka Z.,1994,s.32).
Poszczególne typy społeczeństw i obowiązujące w nich wzory normatywne i kulturowe, wpływają na kształtowanie i modyfikowanie się form życia rodzinnego, w zależności od swych indywidualnych i niekiedy specyficznych cech tak, aby rodzina harmonijnie funkcjonowała w określonym typie społeczeństwa. Na wzór rodziny funkcjonujący w danym modelu społeczeństwa mają wpływ takie czynniki jak: poziom rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego, obowiązujące wartości i normy, które wynikają z tradycji świeckiej lub religijnej, siła kontroli społecznej a także przemiany społeczno-gospodarcze, ideologiczne i polityczne ,rozwój nauki (szczególnie medycyny), rozwój służby zdrowia, opieki społecznej, oświaty i szkolnictwa.
Typologia rodzin jest rozważana jako wynik wpływu norm społecznych rządzących małżeństwem, pożyciem seksualnym i reprodukcją, miejscem zamieszkiwania po ślubie, podziałem obowiązków, legalnością urodzeń oraz wykształceniem partnerów, na poszczególne typy rodzin. I tak wyróżnić można wiele typów rodzin, przy czym za kryterium tego wyróżnienia przyjmuje się najczęściej :
Liczbę osób w rodzinie - tu wymienia się rodzinę:
Małą (dwupokoleniową, podstawową, nuklearną) złożoną z rodziców i dzieci, przedstawianą najczęściej za pomocą klasycznego schematu 2 + 2 (rodzice i dwoje dzieci). Model ten został zapoczątkowany w XIX wieku, w okresie gwałtownej industrializacji i urbanizacji, której najważniejsze zmiany w zakresie dominującego modelu rodziny dotyczyły „przejścia od rodzi ny dużej, wielopokoleniowej do rodziny małej. Sprzyjało temu życie w mieście, szeroki rynek pracy zapewniający możliwość osiągnięcia zabezpieczenia materialnego w młodym wieku, a tym samym uniezależnienie się od szerszej rodziny. Co znalazło odbicie też w ograniczeniu kon taktów z szerszą rodziną, spadkiem wagi więzów pokrewieństwa” (10,Duch-Krzystoszek D. ,1995, s.177-178). Nuklearność rodziny była konsekwencją industrializacji społeczeństwa, gdyż znacznie łatwiej było się przemieszczać w poszukiwaniu pracy, w małym, dwupokoleniowym składzie. Wzmożona industrialna produkcja podniosła wyraźnie stopę życiową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych, co powodowało sukcesywne podnoszenie się poziomu wykształcenia i kultury społecznej. Wywołana industrializacją ruchliwość geograficzna i społeczna ludności oraz heterogenizacja społeczeństw, stały się przyczynami rozluźnienia więzi wspólnotowych. Model rodziny małej upowszechnił się w XX wieku i wtedy też stał się dominującym typem rodziny.
Wielką ( wielopokoleniowa, dużą, familię) obejmującą więcej niż dwa pokolenia krewnych i powinowatych, którzy współżyją ze sobą w przestrzennym skupieniu. Rodzina wielka jest kierowana przez najstarszego mężczyznę, zwykle dziadka i przeważnie uznawana jest za rodzinę tradycjonalną, związaną z przeszłością. Jej klasyczną postacią jest patriarchalna rodzina duża, o ściśle zinstytucjonalizowanym charakterze, skupiająca kilka rodzina małych oraz krewnych z linii bocznych, którzy są w sposób bezwzględny podporządkowani woli głowy rodziny, najczęściej najstarszemu mężczyźnie w rodzinie.
Ród obejmujący krewnych w linii prostej oraz bocznej, wywodzących się od wspólnego przodka. Ród może być przestrzennie rozsiany i nie zawsze podlega kierownictwu jednej osoby.
Hierarchia prestiżu i władzy w rodzinie :
rodzina matriarchalna charakteryzuje się dominującym znaczeniem kobiety w rodzinie. Matriarchat uważany jest za wcześniejszą formę sprawowania władzy w rodzinie niż patriarchat. Wielu teoretyków przyjmuje, że społeczności prehistoryczne były skoncentrowane wokół kobiety i prawdopodobnie w tym też okresie panował matriarchat. Badacze wiążą rozwój matriarchatu z powstaniem społeczności kopalniczych. W społecznościach takich znaczenie przypisywane pierwotnie mężczyznom-żywicielom (myśliwi) przechodziłoby na kobiety-żywicielki. Matriarchat to hierarchiczny ustrój społeczny i polityczny, w którym władzę sprawują kobiety. Termin ten, podobnie jak pojęcie patriarchat został wprowadzony przez J.J. Bachofena w 1861 roku, w jego dziele Das Mutterrecht.
rodzina patriarchalna z dominującą rolą mężczyzny w rękach, którego spoczywa władza nad pozostałymi członkami rodziny. Posiada on, także największy autorytet z racji zajmowanej pozycji. Tradycyjna rodzina patriarchalna była często rodziną wielką, w której synowie wraz ze swymi rodzinami, byli włączeni do jednego wspólnego gospodarstwa domowego, nad którym nieograniczoną władzę sprawował ojciec (głowa rodziny). Kobieta (żona, córka) w rodzinie tego typu, nie posiadała żadnych praw, o jej losie decydowali mężczyźni, najpierw ojciec, potem mąż .Sytuacja kobiet zaczęła się zmieniać począwszy od XVIII wieku, kiedy to rozwój kapitalizmu przemysłowego przyniósł konieczność pracy kobiet. Zatrudniano je bardzo chętnie, ponieważ ich praca był gorzej opłacana niż praca mężczyzn.
rodzina egalitarna ( demokratyczna), w której mąż i żona mają równe prawa i obowiązki. Taki układ cechuje przede wszystkim współczesne modele rodziny, a wynika on, z dostrzegalnej w drugiej połowie XX wieku, zintensyfikowanej autonomizacji jednostki w stosunku do pozostałych członków rodziny. „Autonomizacja jednostki zbiega się z procesami indywidualizacji zachodzącymi wewnątrz rodziny. Postępująca wewnątrzrodzinna egalitaryzacja poszerza zakres swobody kobiety (żony) oraz dzieci” (37,Tyszka Z.,1994,s.30). Rozwinięta cywilizacja XX-ego wieku oferuje pojedynczym jednostkom możliwość realizowania swoich indywidualnych celów życiowych, niezależnie od interesów rodziny, do której należą. Szczególnego znaczenia w tym modelu rodziny, nabiera wywalczony na drodze emancypacji, przywilej pracy zawodowej kobiet, w XX wieku stał się on zaletą i cechą szczególnie pożądaną przez mężczyzn.
Partykularyzacja dochodów w rodzinie wpłynęła na osłabienie pozycji mężczyzny jako żywiciela rodziny.
Z powyższą typologią, ściśle łączy się kolejne rozróżnienie, stworzone w oparciu o :
Sposób dziedziczenia pozycji społecznej :
rodzina z matrylinearnym systemem pokrewieństwa polega na liczeniu pokrewieństwa jedynie ze strony matki przy jednoczesnym negowaniu pokrewieństwa z kręgiem krewnych ojca; gdy własność, nazwisko i inne zasoby dziedziczone są po matce;
rodzina patrylinearna, czyli uznawanie związku rodzinnego jedynie z ojcem i jego krewnymi; gdy dziedziczenie następuje po ojcu.
rodzina omnilinearna, gdy uznaje się równość pokrewieństwa zarówno ze strony matki jak i ojca; dziedziczenie zasobów następuje po obojgu rodzicach.
Z tym kryterium łączy się rozróżnienie wynikające z miejsca zamieszkiwania rodziny. I tak, gdy nowożeńcy zamieszkają po ślubie z rodziną pana młodego mówimy o zamieszkaniu patrylokalnym, gdy z rodziną panny młodej, o matrylokalnym zamieszkaniu. W tym ujęciu wyróżnia się także zamieszkanie bilokalnepozwalające nowo powstałej rodzinie wybrać mieszkanie, z którąś z rodzin lub mieszkać w pobliżu przynajmniej jednej z nich, oraz zamieszkanie neolokalne, gdy nowożeńcy wybierają miejsce zamieszkania niezależnie od tego, gdzie znajdują się domy ich rodzin pochodzenia.
Strukturę rodziny:
rodzina pełna, czyli składająca się z rodziców i dzieci. W ogólnej liczbie rodzin, to ona właśnie dominuje. Tylko rodzina pełna gwarantuje prawidłowy rozwój społeczny, psychologiczny i emocjonalny jednostki, i w przypadku jej dobrego funkcjonowania, stanowi obronę przed stresującymi, zewnątrzpochodnymi. czynnikami.
rodzina niepełna, w której dziecko (lub dzieci) jest wychowywane przez tylko jednego z rodziców. Wyróżnia się następujące typy rodzin niepełnych:
* „ rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców,
rozbite w wyniku rozwodu, separacji lub porzucenia rodziny,
rodziny niezamężnych matek z dziećmi,
tu także wymienia się rodziny czasowo niepełne ze względu na:
charakter pracy rodzica
pobyt w zakładzie karnym
dłuższe leczenie w szpitalu
dłuższy pobyt za granicą” (19, Kozdrowicz E.,1989, s.15).
Rozpad lub rozluźnienie wielu wspólnot społecznych, tu także rodziny, upatrywany jest w postępującym procesie industrializacji i urbanizacji, które to generują czynniki dezintegrujące rodzinę. Konsekwencją industrializacji była heterogenizacja społeczności przejawiająca się w narastającej autonomizacji społecznej, rozluźnieniu więzi wspólnotowych, relatywizacji norm etycznych i obyczajowych oraz wzorów życia, także małżeńsko-rodzinnego. Zmniejszenie się spójności więzi rodzinnych przejawia się, w obserwowalnej w 2 połowie XX wieku, wzroście liczby rodzin niepełnych, powstających głównie w efekcie rozwodów, separacji, porzucania rodziny przez jednego z rodziców, a także co raz bardziej popularnego samotnego macierzyństwa jako świadomego wyboru.
- rodzina zrekonstruowana, czyli przekształcenie rodziny niepełnej w rodzinę pełną, gdy po śmierci współmałżonka lub po rozwodzie, matka lub ojciec wstępuje w nowy związek małżeński.
Typy rodziny są zmienne w czasie, mimo, że każda epoka ma skłonność do absolutyzowania form życia rodzinnego w niej występujących i do uważania ich za „naturalne” i prawidłowe. Jednak badania nad strukturą i typami rodziny wykazały jej zmienność i zdolności przystosowawcze w zmieniających się warunkach społecznych i kulturowych.
Definiując rodzinę na gruncie nauk społecznych, szczególna uwagę zwraca się na dwa aspekty : instytucjonalny i grupowy. Wedle pierwszego traktuje się rodzinę jako instytucję społeczną badając w jaki sposób zaspokaja ona priorytetowe potrzeby społeczeństwa globalnego, potrzeby innych grup społecznych w otoczeniu, których funkcjonuje oraz potrzeby jednostek ludzkich. W tym ujęciu, za element definiujący rodzinę przyjmuje się jej funkcje. Aspekt drugi koncentruje się na rodzinie jako jednej z najistotniejszych grup społecznych.
Rodzina jako grupa społeczna
W myśl najogólniejszej definicji rodziny jest ona „grupą społeczna złożoną z osób połączonych ze sobą więzią pokrewieństwa, małżeństwa a niekiedy powinowadztwa” (29,Piotrowski J.,1970, s.78).
R. König nazywa ją „grupą łączącą swoich członków w związek intymnego uczucia, współdziałania i wzajemnej pomocy” (2,Adamski F.,1985, s.20).
W innym ujęciu, MacIver i Page udzielając odpowiedzi na pytanie jaką grupą jest rodzina podkreślają, że „obejmuje ona uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego; obejmuje też określoną instytucjonalną formę małżeństwa; zawiera pewien system nomenklatury wyrażającej stosunki pokrewieństwa i dziedziczenia; jest jednostką gospodarującą, to znaczy zapewniającą swym członkom utrzymanie i opiekę; zaspokajającą ich potrzeby materialne i przygotowującą ich do samodzielnego życia; jest grupą mieszkającą wspólnie, tworząc jedno gospodarstwo domowe, które może obejmować dwa, a nawet trzy pokolenia” (2,Adamski F.,1985,s.19). Różni autorzy usiłują zbudować własne, mniej lub bardziej zadowalające definicje rodziny. Cechą wspólną niemal wszystkich z nich jest podkreślanie faktu, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturalne następnemu pokoleniu. Te dwa naczelne zadania rodziny podkreślają doniosłość jej roli na tle innych zbiorowości społecznych, gdyż jako pierwszej grupie w społecznej biografii jednostki, przypisuje jej się szczególne miejsce w procesie uspołeczniania młodego pokolenia oraz zdobywaniu przez nie pierwszych orientacji życiowych. Znaczenie rodziny jako grupy społecznej wyraża się więc w społecznej ważności dwóch jej podstawowych zadań, a mianowicie: prokreacji i socjalizacji.
Rodzina jest jedyną „grupą rozrodczą”, tzn. grupą, która zwiększa swoją liczebność nie poprzez przyjmowanie członków z zewnątrz, ale przez rodzenie dzieci, więc jako tak utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa przekazując następnemu pokoleniu, na drodze dziedziczenia, biologiczne cechy gatunku. Oprócz właściwości biologicznych, rodzina przekazuje i utrwala, także elementy dziedzictwa kulturowego szerszych zbiorowości oraz dorobek właściwy jej samej, gdyż wytwarza własne środowisko kulturowe, swój mniej lub bardziej wyraźny styl życia, swoje indywidualne sposoby wyrażania się, swoje zwyczaje, nawyki, własne słownictwo, w ramach ogólnej kultury zbiorowości, narodu lub klasy w powiązaniu, z którymi funkcjonuje.
Rodzina nie jest jedyną grupą, w której odbywają się procesy socjalizacji i wychowania, jednak z uwagi na szczególnie intymny charakter więzi, na której oparte są relacje miedzy rodzicami i dziećmi, jest ona grupą, która pełni istotną role w tych procesach. Istnienie tej więzi wyznacza w rodzinie, podobnie jak i w innych grupach, wewnętrzną spójność sprzyjającą zaspokajaniu indywidualnych i zbiorowych potrzeb, warunkuje lojalność członków wobec całości i wpływa na ich umiejętność współpracy bądź przeciwstawienia się innym zbiorowościom. Typ więzi w rodzinie ma charakter naturalny, w której podstawę społecznego powiązania i wzajemnej przynależności, stanowią pochodzenie i pokrewieństwo. Intymność relacji wewnątrz rodziny opartych na bliskich i bezpośrednich stosunkach oraz wynikające z nich powiązanie emocjonalne członków rodziny, tworzą cechy wyróżniające tą grupę z szeregu innych zbiorowości.
Charles Cooley zaliczył rodzinę do kręgu grup pierwotnych, czyli takich, które wyróżniają się „ścisłym zespoleniem jednostek przez stosunki osobiste (face-to-face) i współpracę” (12,Gołdyka L.,2000,s.131). Grupy pierwotne zazwyczaj nie posiadają więzi formalnej. Zwraca się uwagę na silne, emocjonalne zaangażowanie członków w sprawy takiej grupy oraz łączący się z tym wysoki stopień identyfikacji z nią. Opierają się one na bliskości kontaktów i interakcji, a więc psychiczny rezultat bezpośredniego kontaktu stanowi swego rodzaju zespolenie się indywidualności w jedną całość, tak że wspólne życie i wspólne cele grupy stają się treścią jaźni indywidualnej, która zakłada pewien stopień sympatii i wzajemnej identyfikacji. Rodzina została zaliczona przez Cooleya do grup pierwotnych ze względu na charakter więzi społecznych łączących jej członków, będących ze sobą w kontaktach częstych i bezpośrednich, bliskich i intymnych. Pierwotność rodziny opiera się przede wszystkim na zasadniczym wpływie jaki ma ona na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki. Jest ona także źródłem elementarnych związków społecznych ideałów moralnych oraz pozytywnych uczuć warunkujących współżycie. Rodzina jako grupa pierwotna powstaje przeważnie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobudek i jako całość stanowi układ genetycznie niesformalizowany, jednakże otoczenie społeczne, w którym funkcjonuje stawia jej pewne formalne wymagania, takie jak np. zawarcie ślubu i przyjęcie uprawnień i obowiązków nałożonych przez ustawodawstwo państwowe.
Poczucie bliskości, specyfika istniejącej więzi, wspólna kultura duchowa oraz intymność relacji wewnątrz rodzinnych powoduje wykształcenie się w członkach rodziny poczucia odrębności, ukształtowania się świadomości „my” uważanej za jeden z podstawowych elementów definiujących grupę społeczną. Służy temu także poczucie zewnętrznej, obiektywnie postrzegalnej przez otoczenie odrębności, wyróżniającej daną rodzinę na tle innych oraz podobieństwo uczestników grupy pod względem istotnych cech związanych z udziałem w grupie. W przypadku rodziny może to być wspólnota krwi, nazwiska, zajmowanego terytorium, zwłaszcza takiego, które gwarantuje przestrzenną bliskość członków rodziny (wspólne zamieszkiwanie), a także wspólne cele realizowane dla dobra poszczególnych jej członków oraz rodziny jako całości.
Rodzinę można także charakteryzować ze względu na funkcjonujący w niej układ stałych, międzyosobniczych stosunków i wynikających z nich praw oraz obowiązków, a także określoną strukturę społeczną.
Struktura społeczna jest nieodzownym elementem konstruktywnym każdej grupy. W rodzinie tworzą ją sieć związków emocjonalnych, sieć komunikacji i interakcji pomiędzy członkami rodziny oraz organizacja funkcjonujących w niej ról. Zbigniew Tyszka pod pojęciem struktura rodziny rozumie „liczbę i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siłe więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadczącą o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny, podział czynności oraz strukturę wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łączącą się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów” (36,Tyszka Z.,1974, s.60). W definicji tej można wyodrębnić trzy aspekty struktury rodziny: aspekt psychologiczny, na który składa się układ więzi emocjonalnych, aspekt społeczny realizowany za pośrednictwem układu pozycji społecznych w rodzinie oraz struktur władzy i aspekt kulturowy wyrażający się poprzez wzory regulujące życie rodzinne, a także normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych.Psychologiczny wymiar struktury rodziny realizowany jest poprzez sieć wzajemnych relacji między jej członkami, opartych na poczuciu bliskości wynikającej z biologicznego charakteru więzi, wspólnoty krwi, która generuje poczucie odrębności grupy krewnych w stosunku do niekrewnych oraz determinuje szczególnie intymny rodzaj wzajemnych stosunków. Na społeczny charakter struktury rodzinnej skład się układ pozycji społecznych zajmowanych przez poszczególne osoby w rodzinie. Wyróżnić tu należy: pozycję władzy– zajmowanie której mierzone jest stopniem dostępu członków rodziny do udziału w podejmowaniu ważniejszych decyzji dotyczących rodziny; pozycję prestiżu - mierzoną za pomocą autorytetu jaki posiada dana jednostka w rodzinie; oraz pozycję miłości i względów - określaną za pomocą stopnia koncentracji i nasilenia pozytywnych uczuć na określonej jednostce.
Aspekt kulturowy określany jest przez system normatywnych wzorów i norm obyczajowych regulujących zachowanie i działania członków rodziny, zarówno w jej obrębie, jak i w relacjach z innymi osobami, grupami czy zbiorowościami. Stosunki między małżonkami oraz miedzy rodzicami i dziećmi, jak również miedzy krewnymi są określone prawem, obyczajem religią oraz tradycyjnymi wzorami wzajemnych oddziaływań. Czynniki te określają również model roli pełnionej przez poszczególne jednostki w ramach struktury rodzinnej, wyznaczając zakres jej praw i obowiązków, które powinna realizować. Podsumowując możemy przyjąć uogólnioną definicje rodziny jako grupy społecznej, wedle której „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycje rodzinną i społeczną” (5,Adamski F.,2000,s.29). Grupę rodzinną wyróżniają spośród innych grup takie czynniki jak: wspólne zamieszkiwanie jej członków, wspólne nazwisko, wspólna własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa.
Rodzina jako instytucja społeczna
„Gdy mówimy o rodzinie jako instytucji społecznej, zawsze mamy na myśli jej formalne ustanowienie i funkcjonowanie według określonych norm społecznych w ramach danego systemu społecznej kontroli”(2,Adamski F.,1985,s.22). Instytucję tworzy zespół powtarzających się czynności społecznych uregulowanych w sposób normatywny. Są one narzędziem zaspokajania potrzeb społeczeństwa globalnego, grup społecznych tworzących społeczne środowisko funkcjonowania rodziny oraz potrzeb indywidualnych jednostek ludzkich. Z instytucjonalnym aspektem rodziny wiążą się spełniane przez nią funkcje, które służą do analizy rodziny w działaniu.
Wyodrębnienie i opis poszczególnych funkcji jest ważnym zabiegiem charakteryzującym rodzinę. Funkcji rodziny wymienia się literaturze fachowej bardzo wiele i różnie się je hierarchizuje, na potrzeby niniejszej pracy, posłużę się typologią funkcji rodziny autorstwa Franciszka Adamskiego
Franciszek Adamski, w oparciu o światowa literaturę przedmiotu socjologii rodziny, wyodrębnił następujące funkcje rodziny. Są to:
Funkcja prokreacyjna (biologiczna, rozrodcza) skierowana jest na zapewnienie biologicznej ciągłości społeczeństwa, uważana jest niekiedy za podstawową funkcje rodziny. Rodzina jest również miejscem zalegalizowanych stosunków seksualnych dwojga ludzi, a ze względu na to, że w wielu społeczeństwach, kulturach czy religiach zaspokajanie popędu seksualnego ma służyć tylko rozrodczości, funkcja prokreacyjna bywa łączona w nierozerwalną całość z funkcją seksualną. Celem rodziny w ramach tej funkcji jest również zaspokojenie rodzicielskich potrzeb emocjonalnych małżonków (macierzyństwa i ojcostwa).
Funkcja ekonomiczna (gospodarcza), której celem jest zaspokojenie materialnych potrzeb członków rodziny, a pośrednio również niektórych materialnych potrzeb społeczeństwa. Obejmuje ona wszystkie działania skierowane na zdobywanie materialnych środków zapewniających egzystencję rodziny, czyli podejmowanie pracy w ramach gospodarstwa domowego, które stanowi warsztat pracy dla członków rodziny, a oni sami są jego załogą produkcyjną ( rodzina chłopska) lub praca zarobkowa poza domem.
Funkcja opiekuńcza (zabezpieczająca) do której to, w pierwszym rzędzie należą działania związane z zapewnieniem opieki członkom rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami oni nie są w stanie zaradzić swoim potrzebom. Działania podejmowane w ramach tej funkcji to m.in. pielęgnacją niemowląt i małych dzieci, pomoc materialna dla osób starszych (rodziców i dziadków) oraz fizyczna opieka nad zniedołężniałymi ludźmi .Intensywność sprawowania funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej przez rodzinę jest odwrotnie proporcjonalna do rozmiarów pozarodzinnego zabezpieczenia osób niesamodzielnych w konkretnym społeczeństwie (system rent i emerytur, szpitale, sanatoria, żłobki, przedszkola).
Funkcja socjalizacyjna skierowana na wprowadzenie dziecka w świat kultury danego społeczeństwa czy zbiorowości, przygotowanie go do samodzielnego pełnienia ról społecznych. W ramach socjalizacji odbywa się proces przekazywania potomstwu wiedzy o otaczającym go świecie, przekazywanie umiejętności instrumentalnych (posługiwanie się przedmiotami będącymi wytworem ludzkiej kultury, wpajanie wzorów zachowań, internalizacja norm i wzorów społecznego zachowania), wprowadzanie w kulturę pojmowaną w sensie globalnym, a także lokalnym odnoszącym się do mniejszych zbiorowości tworzących społeczne otoczenie rodziny, wdrażanie określonego systemu wartości, który ma na celu stymulowanie motywacji działań i zachowań.
Przebieg procesu socjalizacji ułatwia charakter rodziny jako grupy społecznej. Jest ona małą grupa oparta na więzi osobistej, częstych i bezpośrednich kontaktach oraz wysokim stopniu intymności, powoduje to wytworzenie u socjalizowanej jednostki silnej świadomości przynależności grupowej i wynikającej z niej tendencji do identyfikowania się z reprezentowanymi przez nią wartościami. Socjalizacja w rodzinie dokonuje się w obrębie czterech sfer :
biologiczno-popędowej, w której to wyznacza się kształt osobowości dziecka przez roztaczanie nad nim opieki i pomocy od pierwszych chwil jego życia aż do momentu usamodzielnienia się. W toku zaspokajania potrzeb materialnych dziecka kształtuje się jednocześnie poczucie biologicznej i gospodarczej więzi z rodzicami.
psychiczno-uczuciowej, gdzie rola rodziny polega na ustawicznym oddziaływaniu na psychikę dziecka w trakcie, którego nawiązują się i stale umacniają więzi emocjonalne między dzieckiem a rodziną.
społeczno-kulturowej w tym ujęciu rodzina jest środowiskiem decydującym o tym, w jakiej formie dokona się późniejsze wejście człowieka w społeczeństwo, a sposoby tego wejścia są uzależnione od tego, w jakim stopniu człowiek jako dziecko poznaje i zinternalizuje wartości społeczne, tradycje, obyczaje przyjęte w danym społeczeństwie, w jakiej mierze nauczył się stosować do uznanych w nim wzorów postępowania i działania. Rodzina stanowi swojego rodzaju odbicie szerszego społeczeństwa, także z punktu widzenia rządzenia się w codziennym tymi życiu wartościami i modelami społecznymi, staje się więc dla jednostki pomostem łączącym go ze społeczeństwem i pozwalającym mu na bezkonfliktowe włączenie się w życie ogółu.
świadomościowo-moralnej, gdzie oddziaływanie socjalizacyjne rodziny polega na moralnym ukierunkowywaniu dziecka, czego przejawem jest znajomości i internalizacja norm. Sam proces rozwoju osobowego dziecka przebiega w atmosferze panujących w środowisku rodzinnym norm, reguł i zasad moralnych, ogólnych w swych założeniach, ale konkretyzowanych przez oddziaływanie rodziców na dziecko.
Rodzice utożsamiają dla dzieci jedyne słuszne wzory postępowania i najwyższe wartości, pod wpływem których kształtują się ich pojęcia etyczne, a także religijne. Dlatego też religijna funkcja rodziny traktowana jest często traktowana jako część fazy socjalizacyjnej.
Religijna funkcja rodziny polega na przekazywaniu, w ramach życia rodzinnego, wartości, norm i wzorów zachowań religijnych oraz na uczeniu określonych ról i określonego typu interakcji uznawanych w grupie religijnej. Na tej drodze dokonuje się integracja dziecka z globalną społecznością religijną oraz proces przybliżenia mu Istoty Najwyższej poprzez wprowadzenie w modlitwę indywidualną i modlitwy całej społeczności religijnej oraz przez wprowadzenie go w światopogląd religijny.
Funkcja religijna rodziny, podobnie jak wszystkie inne, ulega intensywnemu procesowi przemian, jednak niezmiennie w każdym systemie społeczno-kulturowym, zasadzającym się na wartościach religijnych, rodzinie przyznaje się zawsze ważną rolę jako pierwszej instytucji socjalizującej religijnie swoich członków. Szczególne zadania w tym zakresie zostały nałożone na rodzinę w kulturze chrześcijańskiej, w której to systemie wartości rodzina zajmuje jedno z naczelnych miejsc.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Rodzina dziecka przedszkolnego jako środowisko wychowawcze, pliki zamawiane, edukacja
Rodzina jako naturalne i społeczne środowisko wychowawcze, Pedagogika
Wykład XI Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze
DOM DZIECKA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE, PSYCHOLOGIA, adopcja, dom dziecka, rodzina zastępcza, opiek
Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina jako podstawowe srodowisko wychowawcze
Informatyka, tabela 15 ------18, Jak już wcześniej wspomniałam, na realizację zagadnień z wychowania
Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze
Charakterystyka środowisk wychowawczych- rodzina, Pliki, Teoretyczne podstawy kształcenia
rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze
Rodzina jako komponent środowiska wychowawczego !!!, referaty
Rodzina jako środowidko wychowawcze, Pedagogika ogólna, pedagogika społeczna
7 Rodzina jako środowisko wychowawcze
Diagnoza rodziny jako środowiska wychowawczego
RODZINA JAKO PIERWSZE ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE W PRZYSTOSOWANIU DZIECKA DO PRZEDSZKOLA
rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze, referaty
Rodzina jako środowiko wychowawcze
więcej podobnych podstron