Przestępczość zorganizowana jako nowy rodzaj przestępczości
Przestępczość jest zjawiskiem, które kojarzy się z tym, że ofiarami najczęściej są jednostki lub niewielkie grupy ludzi. Jednak są takie czyny przestępcze, których zasięg jest zdecydowanie większy. Są to przestępczość zorganizowana i przestępczość gospodarcza.
Właśnie współczesna Polska nie jest krajem wolnym od nowych rodzajów przestępczości, tym bardziej, że staje się terenem, na którym rozgrywa się wojna miedzy starą rzeczywistością tkwiącą w świadomości społecznej od dziesiątków lat, a nowymi elementami dyfuzjonalnymi kultury przenikającej z Zachodu. Wśród nowych rodzajów przestępstw, poczesne miejsce zajmuje przestępczość zorganizowana oraz gospodarcza.
W 1966 roku w Stanach Zjednoczonych powołano zespół zajmujący się przestępczością zorganizowaną, w ramach komisji ds. stosowania prawa i wymiaru sprawiedliwości. Zespół ten stwierdził, że „przestępczość zorganizowana stanowi rozwiniętą strukturę prowadzącą planową działalność przestępczą nastawioną na zysk. Oprócz opanowywania tradycyjnych obszarów przestępczości, takich jak kontrola nad grami hazardowymi, lichwą, obrotem narkotyków, prostytucją, przemysłem pornograficznym, penetruje także legalną strukturę gospodarczą, stosując metody zastraszania, korupcji, oszustwa i inne manipulacje o charakterze finansowym”.
Na podstawie tych informacji narodowa komisja doradcza ds. zasad i celów wymiaru sprawiedliwości dokonano charakterystyki przestępczości zorganizowanej, wskazując następujące cechy:
a) Przestępstwo zorganizowane jest trwałym sprzysiężeniem o wielopoziomowej strukturze, mającym na celu planową, długofalową działalność, obejmującą zarówno naruszanie prawa, jak też osiąganie legalnych celów za pomocą nielegalnych środków;
b) Głównym celem działalności przestępczości zorganizowanej jest zysk. Osiągany jest on bądź przez dostarczanie nielegalnych dóbr i usług, bądź przez monopolizację określonych sfer biznesu dla maksymalizacji zysków przy zastosowaniu różnorodnych, często wyrafinowanych metod i środków, jak wymuszone bankructwa, oszustwa kredytowe i subwencyjne, manipulacje finansowe, infiltracja struktur biznesu, korumpowanie aparatu władzy;
?????????????????
d) Organizacja przestępcza nie cofa się przed użyciem najbardziej drastycznych środków, aby osiągnąć swe cele, włączając w to bezpośrednio przemoc i zastraszanie. Opiera się na bezwzględnej dyscyplinie i uzależniania jej członków, przy czym osoby pełniące role kierownicze pozostają często nie znani bezpośrednim wykonawcom;
e) Jest to organizacja przestępcza o charakterze konserwatywnym, której zależy na utrzymaniu określonego politycznego i gospodarczego „status quo”, dzięki któremu osiąga się zyski. Dlatego też nie należy utożsamiać z nią organizacji terrorystycznej dążącej do wprowadzania zmian politycznych, choćby wykazywała wysoki stopień organizacji i planowości podejmowanych działań.
Cechami przestępczości zorganizowanej są:
a) Przestępczy przemysł (crime industry), który dostosowuje swe działania do struktury potrzeb społeczeństwa, uwarunkowane z kolei jego strukturą gospodarczą, społeczną, prawną. Zaspokaja on potrzeby części ludzi w zakresie dóbr i usług, zabronionych przez prawo, tworzy popyt na te dobra i usługi;
b) Przestępczość zorganizowana wyszukuje takie działania przestępcze, które niosą najmniejsze ryzyko wykrycia, a potem skazania, wymagają najmniejszego wysiłku i kosztów oraz zapewniają wysoki, szybki i łatwo osiągalny zysk;
c) W celu zmniejszenia ryzyka, wybierane są takie czyny, które pozornie nie powodują ofiar, w których ofiary potajemnie współdziałają z przestępcami, w których łatwo zastraszyć ofiary, albo, w których ofiara pozostaje anonimowa;
d) Wszystkie czyny przestępcze w ramach przestępczości zorganizowanej, są starannie zaplanowane, są dokonywane w sposób zdyscyplinowany i skoordynowany, w żadnym przypadku nie są improwizowane i zostawiane przypadkowi;
e) Grupy przestępcze łączą się, świadcząc nielegalne usługi, wytwarzając, transferując i dystrybuując nielegalne dobra. Tworzą one solidarne wspólnoty interesów (zorganizowane struktury), których członkowie w związku z dążeniem do osiągnięcia wzajemnych korzyści i wszechstronnej pomocy, są od siebie uzależnieni;
f) Grupy przestępcze kierują się normami subkultury, w rozumieniu niepisanych kodeksów przestępczych;
g) Przemoc jest ostatecznym środkiem, dla zapewnienia przestrzegania norm grupowych. Przeważnie jednak usiłuje się w grupie utrzymywać stan zagrożenia użycia przemocy, by jak najmniej być widocznym w społeczeństwie;
h) Ściśle spleciona sieć nielegalnych i legalnych działań, które stara się rozwiązać przestępczość zorganizowana, obejmuje również legalny rynek, aby można było w sposób zgodny z prawem transferować pieniądze do systemu finansowego;
i) Doradcy i poplecznicy w policji, organach wymiaru sprawiedliwości, polityce, gospodarce, tworzą „bufor ochronny” wokół grup przestępczości zorganizowanej, aby móc utrzymywać tajemnicę, osłaniać lub infiltrować.
Według niemieckiej policji, cechami przestępczości zorganizowanej są między innymi planowanie i przygotowanie przestępstwa, sposób dokonania, zakonspirowanie sprawców, wieloczłonowa struktura grupy, korumpowanie osób wpływowych. W 1990 ustalono podczas spotkań przedstawicieli resortów sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, że aby mówić o przestępczości zorganizowanej, musi być spełnionych sześć następujących kryteriów:
a) Dążenie do osiągnięcia zysków i władzy,
b) Uczestnictwo więcej niż 2 osób,
c) Podział pracy,
d) Długoterminowość działania,
e) Planowe popełnianie przestępstw,
f) Przestępstwa pojedyncze lub kilkukrotne o dużym znaczeniu. Poza tym musi istnieć struktura, przemoc lub zastraszanie oraz wywieranie wpływu.
Z kolei A.Marek uważa, że do najważniejszych cech przestępczości zorganizowanej należą:
a) Występowanie trwałego związku stale współpracujących ze sobą osób, przy dominującej roli przestępców zawodowych;
b) Hierarchiczna struktura organizacyjna, oznaczająca się bezwzględną dyscypliną, przy czym „nagrodą” za posłuszeństwo jest troska organizacji o bezpieczeństwo uczestników;
c) Racjonalne, planowe i oparte na specjalizacji oraz podziale zadań realizowanie celów;
Dostosowywanie prowadzonej działalności do aktualnych potrzeb ludności, w tym reagowanie na potrzeby rynku;
???????????????????????????????????
f) Dopasowanie metod i środków działalności do warunków i rodzaju realizowanych celów, szantaż, przekupstwo, oszustwo, inaczej stosowanie określonej technologii działania;
g) Konspiracja wewnętrzna i „uszczelnianie” organizacji od wewnątrz;
h) Pomoc dla członków organizacji, w szczególności dla osób objętych ściganiem karnym lub odbywających karę, poprzez pomoc prawną, płacenie kaucji, zastraszanie świadków oskarżenia, opieka nad rodziną skazanego;
i) Mobilność i międzynarodowość.
Wśród innych cech można spotkać także i kryterium dążenia do zdobycia wpływów politycznych lub pozycji gospodarczej, a także i to, że w ramach przestępczości zorganizowanej działają przestępcy zawodowi, którzy reprezentują określone ideały czy też przyjmują elementy swoistej podkultury przestępczej. Nie można także odrzucić tezy, że przestępczość zorganizowana jest swoistą odskocznią dla przestępczości terrorystycznej. To ze sprzedaży narkotyków, gier hazardowych, prostytucji, finansowane są działania terrorystyczne.
Także charakterystyczną cechą przestępczości zorganizowanej jest to, że posiada ona swój „kontrwywiad”, przeciwdziałając wprowadzeniu w ich szeregi potencjalnych infiltrantów, sprawdzając „życiorysy” nowych członków grup przestępczych, przeciwdziałając podsłuchom rozmów, posługując się telefonami publicznymi, stosując własny żargon. Należy jednak pamiętać, że przestępczość zorganizowana jest częścią przestępczości w ogóle, oraz częścią światowej przestępczości zorganizowanej.
W Europie model przestępczości zorganizowanej opiera się na trzech filarach:
a) światowej, tradycyjnej przestępczości zorganizowanej, „reprezentowanych” przez mafie typu włoskiego, w szczególności przez Mafię sycylijską, Camorrę z Kampanii, Ndranghetę z Kalabrii, Nuova Sacra Corona Unita z Apulii, czy ugrupowania Stidde, czy typu amerykańskiego, nawiązującego do włoskiego, kartele południowoamerykańskie, japońską „yakuzę”, chińskie triady,
b) zachodnioeuropejskiej przestępczości zorganizowanej, „reprezentowane” przez grupy przestępcze z Zachodniej Europy,
c) środkowo i wschodnioeuropejskiej przestępczości zorganizowanej, „reprezentowane” przez grupy przestępcze z byłych krajów socjalistycznych, szczególnie Rosji, Ukrainy, a także Polski, Bułgarii, Jugosławii, oraz z krajów z Dalekiego Wschodu, jak Chin czy Wietnamu.
Wśród aspektów przestępczości zorganizowanej, wymienić można: produkcja, przemyt i dystrybucja narkotyków; przemyt i nielegalny handel bronią; płatne zabójstwa, pobicia i porwania; napady na osoby podróżujące samochodami, produkcja materiałów wybuchowych i detonowanie ich; przemyt alkoholu i wyrobów tytoniowych; nielegalny handel i przemyt metali kolorowych; oszustwa podatkowe; oszustwa kredytowe; oszustwa ubezpieczeniowe; oszustwa giełdowe; wynajem „mścicieli”; kradzież i przemyt samochodów; fałszowanie pieniędzy; przemyt dzieł sztuki; przemyt pierwiastków promieniotwórczych; przestępstwa celne i dewizowe; nielegalne przerzuty cudzoziemców; handel żywym towarem; handel organami ludzkimi, przestępstwa pozostające w związku z życiem nocnym; pranie brudnych pieniędzy. Nie mniej jednak te i inne działania mogą przyczyniać się do jeszcze większych strat.
e) Przestępczość związana ze środkami odurzającymi, w tym wytwarzanie, przetwarzanie, handel i przemyt narkotyków i innych środków odurzających;
f) Przestępczość gospodarcza i finansowa, a w szczególności nielegalne „legalizowanie” cudzoziemców, odstępowanie pracowników, zakładanie fałszywych firm i pozorne bankructwa, piractwo towarowe, oszustwa celne, podatkowe i kapitałowe, fałszerstwa czeków i kart kredytowych, manipulacje komputerowe.
Przyczyny pojawienia się w Polsce przestępczości zorganizowanej są w zasadzie złożone i trudno wskazać na jedna generalną przyczynę. Jedną z takich przyczyn było przekształcenie się państwa polskiego w państwo demokratyczne, z dużymi swobodami obywatelskimi. Poza tym przestępczość zorganizowana mogła pojawić się w Polsce wskutek liberalizacji przepisów dotyczących ruchu turystycznego, co powodowało przenikanie do Polski zorganizowanych grup przestępczych z różnych krajów Europy, a w szczególności z krajów byłego ZSRR. Także przyczyną było tworzenie się nowej rzeczywistości społecznej, której ważnym aspektem było bogacenie się za wszelką cenę. Pieniądz stawał się wartością autoteliczną i instrumentalną. Zaspokajał potrzeby bogacenia się ludzi, a także pozwalał na osiąganie innych celów społecznych. Niektórzy ludzie powodowani zachłannością, w osiąganiu celu nie liczyli się z niczym i nikim. Aby zdobywać pieniądze sięgali po wszelkie możliwe sposoby osiągania celu, jakim był pieniądz. Paradoksalnie można, zatem zauważyć, że demokratyzacja życia społecznego w Polsce spowodowała powstanie przestępczości zorganizowanej, gospodarczej i terrorystycznej. Pojawienie się szerszego zakresu praw i swobód obywatelskich, zmniejszone ramy inwigilacji organów ścigania, przemiany w gospodarce, skutkujące swoboda i autonomią działania, otwarcie się granic państwowych ułatwiło pojawienie się tych zjawisk.
Dokonując systematyzacji przyczyn przestępczości zorganizowanej można zauważyć, że zależała ona od:
a) Sytuacji kryzysowej w kraju po roku 1989;
b) Zmian, które ułatwiały infiltrację przestępczości zorganizowanej spoza granic kraju;
c) Rozpadu dotychczasowych mechanizmów kontrolnych i jednoczesnego braku nowych, głównie w dziedzinie gospodarki, które umożliwiły powstawanie nieznanych do tej pory zjawisk przestępczości zorganizowanej;
d) Nastawienia władz do tych zjawisk i znajomości (lub jej braku) jej problematyki.
Niemiecki kryminolog H.J.Schneider wśród przyczyn przestępczości zorganizowanej wymienia:
a) Starsze teorie kryminologiczne:
1. Teoria obcego spisku, (Alien Conspiracy Theory), która mówi, że przestępczość zorganizowana nie jest wynikiem stosunków społecznych, ale krzywdą wyrządzoną przez cudzoziemców,
2. Teoria anomii R.Mertona,
3. Teoria transmisji kulturowej (Cultur Transmission Theory);
b) Nowe teorie kryminologiczne:
1. Przestępczość zorganizowana rozwija się w społecznym procesie interakcji, \
2. Istnieje popyt na nielegalne dobra i usługi,
3. Otwiera się możliwość zaspokajania potrzeb w zakresie nielegalnych dóbr i usług,
1. Istnieje słaba kontrola formalna, ze strony lokalnego i państwowego aparatu, która wykazuje słabe strony tego aparatu,
2. Między społeczeństwem a przestępczością zorganizowaną rozwijają się stosunki oparte na symbiozie;
c) Przyczyny „subkulturowe”:
1. model biurokratyczny i korporacyjny,
2. przestępczość zorganizowana składa się z licznych mniejszych, średnich i regionalnych grup przestępczych,
3. przestępczość zorganizowana traktowana jest jak dobrze zorganizowane przedsiębiorstwo.
Przestępczość zorganizowana wchodząc do danego kraju, czy na dane terytorium, rozwijając swą działalność kieruje się następującymi procedurami:
a) Dokonywanie sondażu możliwości sfer działania miejscowych przestępców;
b) Rozpoznawanie terenu, na którym przyjdzie działać grupom przestępczym;
c) Wybieranie najbardziej dogodnych obszarów działania ze względu na rodzaj przestępczości (narkotyki, prostytucja, przemyt itp.), z punktu widzenia miejscowych grup przestępczych i przestępców, a także z punktu widzenia obcych grup przestępczych;
d) Wspieranie działalności miejscowych przestępców lub grup przestępczych w wybranych dziedzinach, a także wprowadzanie z zewnątrz nowych form przestępczości;
e) Koegzystencja grup przestępczych, rodzimych i obcych;
f) Wprowadzenie rzeczywistych lub wyimaginowanych sprzeczności interesów w celu wprowadzenia walki o terytorium i strefy wpływów grup przestępczych „starych” i „nowych”;
g) „Wojny gangów” o strefy wpływów;
h) Podział terytoriów i sfer działania, urzeczywistniających głębszą współpracę;
i) Działalność na określoną skale na danym terytorium.
Etapy tworzenia się zorganizowanej przestępczości są, więc czytelne. Można wyróżnić trzy takie etapy:
a) Etap przekształcania się zorganizowanych grup przestępczych w grupy zajmujące się przestępczością zorganizowaną;
b) Etap świadomej współpracy grup, polegający na ustalaniu „stref wpływu”, terytorialnie i „branżowo”;
c) Etap wchodzenia w legalne struktury władzy, gospodarki, polityki itp.
Ogólnie, zatem można stwierdzić, że do podstawowych cech przestępczości zorganizowanej należą:
a) Międzynarodowa kooperacja i specjalizacja;
b) Stosowanie nowoczesnych metod planowania i wykonywania operacji przestępczych;
c) System uszczelnień utrudniających wykrycie form i taktyki w dążeniu do maksymalizacji zysków i zapewnieniu bezpiecznej działalności organizacji przestępczej.
Brak wyraźnie zakreślonych ram pojęcia przestępczość zorganizowana, a przy okazji odwoływanie się do analogii przestępczości grupowej powodowało to, że jeszcze do niedawna brak było jednoznacznego określenia, czym jest przestępczość zorganizowana. Rozumienie, zatem przestępstwa grupowego, jako przestępstwa dokonanego wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami, w formie współsprawstwa, nie mogły charakteryzować przestępczości zorganizowanej.
Nawet określenie „zorganizowana grupa przestępcza” nie oddawało istoty działania przestępczości zorganizowanej, mimo tego, że mówiono o takiej grupie, jeśli:
a) Okazywała się wynikiem zmowy, co najmniej trzech sprawców,
b) W zespole uczestników istniał element organizacji, polegający na podziale ról i zapewnieniu koordynacji działania uczestników przy popełnianiu przestępstwa,
c) Udział poszczególnych uczestników mógł polegać na takim działaniu, które ułatwiało lub umożliwiało popełnienie przestępstwa lub utrudniało jego wykrycie.
Charakterystycznym dla zorganizowanej grupy przestępczej jest istnienie hierarchicznej struktury, która jest podstawą działalności przestępczości zorganizowanej, a także potajemna natura. Przykładowo, w jednej z grup przestępczych istniał system hierarchiczny, przy czym najważniejszą rolę w grupie miał jej „przywódca”, który w pojedynkę dobierał i selekcjonował członków grupy, pozbywając się osób niepewnych i niezdolnych do działalności przestępczej. Władza w grupie należała do „grupy konsultacyjnej”, którymi byli krewni i zaufane osoby przywódcy. Oni razem podejmują odpowiednie decyzje, po wspólnej naradzie. Ścisłą czołówkę grupy przestępczej tworzyli „oficerowie”, wydający rozkazy, które należało bezwzględnie wykonywać. Wykonawcami rozkazów byli
a) bojówkarze – to najczęściej osoby dobrze wysportowane, o odpowiedniej kondycji i przygotowaniu fizycznym, byli sportowcy, prowadzące wszelkie działania na potrzeby grupy, terroryzują ofiary przestępstw, rozprawiają się ze zdrajcami, zapewniają fizyczne bezpieczeństwo liderom i innym członkom grupy przestępczej podczas ich działań, prowadzą wojny z konkurencją,
b) realizatorzy zdobyczy – spekulanci, pracownicy komisów, jubilerzy, osoby zajmujące się upłynnianiem zagrabionych produktów i towarów, c) osoby zapewniające i obsługujące transport – to osoby będące właścicielami lub mający umiejętności w obsługiwaniu środków transportu różnego typu, w tym także pojazdów specjalistycznych, takich jak samochody ciężarowe, chłodnie, cysterny, d) konsultanci – osoby z określonym wyższym przygotowaniem w określonych dziedzinach wiedzy, a wśród nich prawnicy, ekonomiści, finansiści i inne osoby potrzebne do załatwiania określonych spraw. Status członków grupy zależał od miejsca w hierarchii. Najwyższy mieli bojówkarze, po nich konsultanci, po nich cała reszta. Oprócz „stałych” członków istniało swoiste zaplecze grupy, składające się z osób, które zostały w określony sposób skorumpowane za pomocą pieniędzy, opieki itp. Osoby takie śledzą poszczególnych funkcjonariuszy policji, konkurentów, zeznają na korzyść grupy podczas śledztw czy rozpraw sądowych. Najważniejsza w grupie jest żelazna dyscyplina, która przestrzega zarówno lider, jak i każdy członek grupy.
Nawet wśród konsultantów lub specjalistów można mówić o swoistej specjalizacji. Istnieje, bowiem podział tych osób na: a) przywódców – osoby, które są inicjatorami działań przestępczych, ale sami nie uczestniczą w przestępstwach, b) intelektualistów – osoby odpowiedzialne za opracowanie planów i wprowadzanie nowych pomysłów, c) pośredników – osoby trudniące się prowadzeniem mediacji w różnych sprawach, w tym walk miedzy grupami konkurencyjnymi. Przestępcze grupy zorganizowane umieją się, zatem maskować i dbać o swe interesy. Niejednokrotnie tez korzystają z pomocy niewinnych, niezorientowanych o procederze przestępczym, osób. Stanowią oni czasami ostatnie ogniwo działalności przestępczej, nieświadomie dokonując transakcji handlowej, czy innej operacji stając się nie tylko częścią systemu przestępczego, ale także jednostkami, które podtrzymują system popytu na dane towary czy produkty.
Przykładem tu może być kradzież samochodów, gdzie nie można mówić o jednostkowym działaniu, na „własną rękę”, poszczególnych osób. Można wymienić, co najmniej pięć różnych grup osób, zajmujących się kradzieżą, przemytem czy przewozem, legalizacją, a także sprzedażą kradzionych samochodów. Wśród nich wymienić można:
a) Organizatorzy – to osoby, które znają zasady importu prywatnego i obrotu samochodami w kraju i za granicą. Są zaznajomieni z obiegiem i zasadami sporządzania dokumentów legalizacyjnych, mają kontakty wśród właścicieli warsztatów i osób pośredniczących w sprzedaży samochodów, a też wśród urzędników administracji państwowej i samorządowej, mogących mieć wpływ na minimalizację ryzyka związanego z wykryciem procederu kradzieży. Są to najczęściej osoby dobrze sytuowane materialnie, a dzięki prowadzonej legalnej działalności gospodarczej, mogące maskować dochody pochodzące z przestępstwa;
b) Sprawcy kradzieży – to osoby zajmujące się przygotowaniem i kradzieżą aut;
c) Przewoźnicy (kurierzy) - to najczęściej kierowcy o wysokich kwalifikacjach. To osoby, które zostały obdarzone zaufaniem i przejmują od sprawców kradzieży ukradzione samochody oraz wprowadzają je na teren danego kraju lub do odpowiedniego miejsca w kraju;
d) Paserzy – to ludzie profesjonalnie trudniący się handlem skradzionymi samochodami, handlarze aut, o niezalegalizowanej działalności gospodarczej lub też osoby przejmujące skradzione auta i pomagające w procederze dalszego upłynniania ich;
e) Inni – to osoby mające wpływ na legalizowanie skradzionych samochodów, w tym fałszerze dokumentów legalizacyjnych. Są to najczęściej celnicy, pracownicy komórek rejestrujących samochody, pracownicy urzędów finansowych.
f) Ostatnim ogniwem są osoby kupujące samochody lub też osoby, które użyczają swego nazwiska dla zalegalizowania aktu nabycia pojazdu. Często są to osoby nieświadome, że stały się uczestnikami procedury przestępczej, ponosząc z tego tytułu faktyczne straty, a jednocześnie uznające system prawny za dziurawy i mało spójny.
Problem definicji przestępczości zorganizowanej jest jeszcze nie do końca klarowny. Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej uważa, ze „jest to każdy związek osób, który prowadzi, w skali międzynarodowej, sprzeczne z prawem działania w celu osiągania zysków, wykraczających poza granice”. Poza tym przestępczość zorganizowana to rodzaj sprzysiężenia o rozbudowanej, wieloczłonowej strukturze, opartej na wewnętrznej hierarchii, dyscyplinie i „żelaznych” regułach postępowania, które prowadzi planową działalność typu „biznesowego”, zmierzając do opanowania i monopolizacji określonych sfer ekonomii, zwłaszcza w dziedzinie handlu, usług, obrotu kapitałem. Działania te prowadzone są zarówno za pomocą czynów nielegalnych, jak i stosowania nielegalnych środków, takich jak szantaż, korupcja, aby osiągnąć legalne cele.
W 1990 roku Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej „Interpol” definiowała przestępczość zorganizowaną jako: „jakiekolwiek grupy posiadające pewną strukturę korporacyjną, której podstawowym celem jest osiąganie zysków poprzez bezprawne działania, oparte często na zastraszaniu i korupcji”. Można także było spotkać taką definicję, że „przestępczość zorganizowana to planowe popełnianie przestępstw kryminalnych ukierunkowanych na osiąganie zysku i władzy, gdy więcej niż dwie osoby współpracują przez dłuższy lub nieokreślony przeciąg czasu, każda z nich z wyznaczonymi zadaniami, używając struktur typu handlowego lub biznesowego, stosując przemoc lub inne środki zastraszania oraz wywierając nacisk na sfery polityczne, środki masowego przekazu, administracje publiczną, władze sądowe lub gospodarkę”.
Zatem nie należy mylić przestępczości grupowej lub „aferowej” z przestępczością zorganizowaną. Istnieje, bowiem stopniowanie grupowej działalności przestępczej:
a) Grupa przestępcza (banda), jest luźnym organizacyjnie związkiem mającym na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstw;
b) Zorganizowane przestępstwo, któremu nie towarzyscy określenie mafijnego celu ani też nie wykazuje cech struktury typowej dla organizacji mafijnej;
c) Mafia jest najwyższym szczeblem przestępstwa zorganizowanego.
Grupa przestępcza, w tym banda, gang może się związać dla popełnienia większej lub mniejszej liczby przestępstw, z reguły związanych z wykorzystaniem pewnej okazji czy sposobności. Od zorganizowanego przestępstwa różni się trwałością struktury, stopniem planowości i zawodowości w realizowaniu celów przestępczych. Banda, bowiem jest z reguły związkiem mniej trwałym, opartym na określonej wspólnocie celów, poczuciu wzajemnej przynależności, bezpośredniości kontaktu uczestników i spontaniczności wyłaniania przywódcy. W przestępstwie zorganizowanym hierarchia jest z góry ustalona, występuje zjawisko izolacji i depersonifikacji elementów struktury, trwały mechanizm podziału ról oraz planowego realizowania zadań. Dlatego tez rozpad wewnętrzny, wykrycie czy unicestwienie, możliwe w przypadku bandy, jest z reguły niemożliwe lub osiągalne nie w pełni, w przypadku rozwiniętej struktury zorganizowanej przestępczości.
Przestępczością zorganizowaną jest ukierunkowane na osiągniecie zysku lub władzy planowe popełnianie przestępstw przez współdziałających dłuższy czas, co najmniej dwóch uczestników, jeśli przestępstwa te pojedynczo lub jako całość mają znaczny ciężar gatunkowy, a ich realizacja następuje:
a) Przy wykorzystaniu struktur zawodowych lub podobnych do zawodowych;
b) Przy użyciu przemocy lub środków zastraszania;
c) Przez wywieranie wpływu na politykę, administrację publiczną, wymiar sprawiedliwości lub gospodarkę.
Jak zauważa E.Pływaczewski organizacja przestępcza każdego typu jest nastawiona na to, aby pozostać nieujawnioną. Dotyczy to także przestępczości zorganizowanej. Dlatego tez zastanawiając się nad przestępczością zorganizowaną należy zastanowić się i nad tym, jakie dziedziny rzeczywistości społecznej będą w sferze zainteresowania tej przestępczości. Można z dużym prawdopodobieństwem określić, że będzie to:
a) Sfera polityki, której aspektem będzie stosowanie różnorodnych metod i sposobów oddziaływania na osoby z kręgów politycznych, za pomocą infiltracji, dyskretnego rozpracowywania, wywierania nacisku, wymuszania, przymusu oraz korumpowania. Działania takie będą kierowane wobec osób ze sfer wydających i udzielających zezwoleń, czy koncesjonowanie, a także związanych z polityka finansowa czy fiskalna, oraz organów ścigania;
b) Sfera administracji publicznej – prowadząca oddziaływania na pracowników aparatu administracyjnego, wszystkich szczebli podejmujących istotne decyzje administracyjne. Działania grup zorganizowanej przestępczości inwestować będą część swych zysków w korumpowanie pracowników, aby stworzyć sobie możliwość bezkolizyjnej, trwałej lub lukratywnej działalności. Wśród metod działania pojawiać się może przekupstwo lub wymuszanie, ale także stosowanie „nieszkodliwych smrodków”, aby osiągnąć posłuszeństwo i gotowość współpracy. Wśród tych „nieszkodliwych środków” można zastosować wobec nieprzekupnych urzędnikowi fałszywe zarzuty i podejrzenia, niekoniecznie ze sfery urzędowej, ale także prywatnej. Osobami zagrożonymi są wówczas urzędy zajmujące się sprawami budowlanymi, meldunkowymi, podatkowymi, finansowymi, celnymi, sprawującymi nadzór nad zatrudnianiem, w tym cudzoziemców, ochrony środowiska, w tym gospodarowania odpadami, wymiaru sprawiedliwości, oraz pocztowe służby łączności;
c) Sfera gospodarki – związana z przebiegiem procesów gospodarczych. Działania zorganizowanych grup przestępczych polegać mogą na korzystaniu z konkurencyjnej walki miedzy jednostkami gospodarczymi, zagrożonymi plajtą. W obliczu wzrastającej walki konkurencyjnej jednostki gospodarcze nawiązywać mogą kontakty ze zorganizowanym światem przestępczym, widząc w tym szansę uzyskania odpowiedniego wsparcia technicznego i handlowego, a zwłaszcza pożądanych kontraktów rynkowych. Podstawą działania może być, więc maksymalizacja zysków, a to prowadzić może do przeplatania się interesów legalnych z nielegalnymi. Najbardziej zagrożonymi branżami mogą być finanse, przemysł farmaceutyczny, sektor gospodarowania odpadami oraz sfera pośrednictwa pracy.
Przestępczość zorganizowana nie jest tylko domeną społeczeństw przechodzących przez transformację ustrojowa, polityczną, czy gospodarczą. W Japonii działają zorganizowane grupy przestępcze zwane „yakuza”, od nazwy japońskiej gry hazardowej „hanafuda”. Nazwa „yakuza” jest związana z układem kart ósemki, dziewiątki i trójki, (po japońsku „ya”, „ku”, „za”). Można także spotkać nazwę „bakuto” na określenie „yakuzy”, co oznacza dosłownie gracz lub hazardzista. „Yakuza” była i jest grupą przestępczą skupiająca osoby pochodzących z rodzin wielodzietnych, w znacznym przypadku z rodzin rozbitych, których rodzice pracowali jako robotnicy niewykwalifikowani lub było bezrobotnymi. Sami członkowie „yakuza” mieli niższe niż przeciętnie wykształcenie i osiągali gorsze wyniki w nauce.
Przestępczość zorganizowana to także policzalne straty ekonomiczne danego kraju związane z działalnością grup przestępczych. Szacuje się, że we Francji roczne straty z tytułu napadów na banki przekraczają kwotę 500 milionów franków, a średnia wartość jednorazowo zagrabionego mienia wynosi około 100 tys. franków.
Ale przestępczość zorganizowana nie jest postrzegana jako zagrażająca, a wręcz przeciwnie, występuje jej apoteoza. W 1998 roku ukazał się w Magazynie Gazecie Wyborczej artykuł, ukazujący powiązania gangsterów ze światem przestępczym, oraz ich losy.
Jak pisała E.Krawczak „życiorysy członków gangów są banalne, ale dzięki włączeniu subkultury gangu w krąg kultury masowej przez różne media i ulokowanie ich, obok muzyków rockowych, aktorów i sportowców, w świetle jupiterów na głównej scenie stali się osobistościami publicznymi. Z drobnych złodziei, paserów, cinkciarzy i sutenerów, czasami tylko ponurych, czasami zaś prymitywnych i okrutnych, uczyniono postacie popularne, a ich kariery równoprawnymi wzorami sukcesu i skuteczności. Wydaje się, że środki masowego przekazu działają w dwóch kierunkach. Trochę straszą i wprowadzają atmosferę zagrożenia, ale także infantylizują to, co jest niebezpieczne. Z jednej strony z lubością podsycają lęk przed przestępczością i uprawiają na wielką skalę „handel strachem” odpowiednio eksponując relacje o przestępstwach. Z drugiej natomiast, w poszukiwaniu sensacji, która jest towarem „chodliwym”, przynoszącym zysk, bohaterami swoich programów czynią przestępców. Popularyzując gangsterów popularyzują ich styl życia i mimowolnie kreują naśladowców. Oswajanie gangsterów w świecie, w którym już od dłuższego czasu panuje chaos normatywny nie powstrzyma rozwoju przestępczości. Osłabienie kontroli społecznej, brak drogowskazów postępowania, frustracje różnych grup społecznych wystarczająco zwiększyły podatność na zachowania dewiacyjne. Dlatego z przymrużeniem oka możemy traktować jedynie bohaterów opowieści i filmów kryminalnych pamiętając o tym, że gdy zejdą z ekranu, przestaną być czarującymi facetami”.
Przestępczość gospodarcza jako nowy rodzaj przestępczości
Innym zjawiskiem oddziaływującym na strukturę społeczną jest przestępczość gospodarcza. Przestępczość tego typu ma bardzo długą historię. A.Witkowski pisał, że „przestępstwa godzące w interesy materialne panującego (skarbu), takie jak naruszanie regaliów, zamachy na majątek książęcy, niepłacenie danin i podatków, niewywiązywanie się z posług itp. Zaliczały się już w średniowiecznym prawie polskim do przestępstw publicznych, ściganych z urzędu”.
Obecnie, przestępczość gospodarcza z punktu widzenia socjologicznego bardziej znana jest jako koncepcja E.H.Sutherlanda przestępstw białych kołnierzyków.
Zajmując się analizą przestępczości gospodarczej, należy zwrócić uwagę na cztery perspektywy badawcze tego zagadnienia. Jest to:
a) Perspektywa administracyjnego ujęcia przestępczości gospodarczej, w której przestępstwa gospodarcze są zakazanymi przez prawo zachowaniami, które szkodzą lub zagrażają wyrządzeniem szkody ponadindywidualnym interesom gospodarczym. Istota ich polega na tym, że czyny te godzą w zaufanie niezbędne w życiu gospodarczym i zdolne są wstrząsnąć całym systemem gospodarczym,
b) Perspektywa dziennikarskiego ujęcia przestępczości gospodarczej – jest związane z tradycją dziennikarskiego poszukiwania sensacji, wykrywania i śledzenia afer i skandali. Zakres zainteresowania zmienia się w zależności od zakresu zainteresowania opinii publicznej nielegalnymi zjawiskami społecznymi,
Zajmując się analizą przestępczości gospodarczej, należy zwrócić uwagę na cztery perspektywy badawcze tego zagadnienia. Jest to:
a) Perspektywa administracyjnego ujęcia przestępczości gospodarczej, w której przestępstwa gospodarcze są zakazanymi przez prawo zachowaniami, które szkodzą lub zagrażają wyrządzeniem szkody ponadindywidualnym interesom gospodarczym. Istota ich polega na tym, że czyny te godzą w zaufanie niezbędne w życiu gospodarczym i zdolne są wstrząsnąć całym systemem gospodarczym,
b) Perspektywa dziennikarskiego ujęcia przestępczości gospodarczej – jest związane z tradycją dziennikarskiego poszukiwania sensacji, wykrywania i śledzenia afer i skandali. Zakres zainteresowania zmienia się w zależności od zakresu zainteresowania opinii publicznej nielegalnymi zjawiskami społecznymi,
c) Perspektywa przestępczości przedsiębiorstw – jest związane z wszelkimi nielegalnymi sposobami powiększania zysków lub wzmagania dynamiki przedsiębiorstw, czy też zapobiegania ich bankructwu, jednak z naruszeniem obowiązującego prawa,
d) Perspektywa przestępczości gospodarczej powstałego pod wpływem ideologii marksistowskiej – jest związana z hipotezą, że patologiczne zachowania gospodarcze, jak i sposoby reagowania na nie przez władze, są spowodowane mechanizmami wyzyskiwania klas niższych, społecznie upośledzonych, przez klasy posiadające, o najwyższym statusie ekonomicznym i społecznym. Zatem warstwa ideologiczna jest sposobem na wyjaśnienie zjawisk przestępczości gospodarczej.
Aspektami przestępczości gospodarczej są: przestępstwa kartelowe; oszukańcze praktyki i wykorzystywanie sytuacji ekonomicznej przez międzynarodowe związki przedsiębiorstw; nadużycia przy dostawach lub nadużycia subwencji krajowych czy międzynarodowych; przestępstwa komputerowe; tworzenie fikcyjnych przedsiębiorstw; fałszowanie zestawień bilansowych oraz księgowości; oszustwa kapitałowe, co do sytuacji ekonomicznej i kapitału towarzystw akcyjnych; naruszanie przez przedsiębiorstwo norm bezpieczeństwa i zdrowia pracowników; przestępstwa na szkodę konsumentów; nieuczciwa konkurencja i reklama; przestępstwa podatkowe oraz uchylanie się przez przedsiębiorstwa od obowiązku ubezpieczeń socjalnych; przestępstwa celne; fałszowanie pieniędzy i papierów wartościowych; przestępstwa giełdowe i bankowe; przestępstwa na szkodę środowiska. Rozmaite przestępstwa gospodarcze, przestępstwa posiadające gospodarcze skutki, niektóre nielegalne formy działalności produkcyjnej i handlowej nie są zjawiskami nowymi i od dawna interesowały przedstawicieli różnych nauk (szczególnie prawnych). Charakterystycznym dla przestępczości gospodarczej jest to, że ma ona powiązania z przestępczością zorganizowaną, a także, że w celu maskowania swej działalności, wchodzi w powiązania z legalnymi przedsiębiorstwami, instytucjami, aby móc nie tylko prac legalnie pieniądze, ale także, aby legalizować wszelkie zyski z operacji nielegalnych, prowadzonych przez struktury zorganizowanej przestępczości.
Przestępczość gospodarcza jest przez niektórych postrzegana jako jedna z odmian przestępczości, jednak przez innych jest postrzegana jako poważne zagrożenie funkcjonowania danego społeczeństwa, grupy społecznej, czy też organu politycznego, jakim jest państwo. Poza tym przed rokiem 1989 pojęcie przestępczości gospodarczej praktycznie nie istniało, a dla wielu ludzi było ono traktowane pobłażliwie, z uwagi na to, ze postrzegano ją jako nieformalną działalność gospodarczą, którą w gospodarce niedoboru tolerowano i traktowano z życzliwością. Można się było spotkać także z pojęciem patologii gospodarczej, który określano jako względnie trwałą niesprawność procesu gospodarczego wywołaną nieoptymalnymi rozwiązaniami, powodującymi zmniejszenie możliwej do osiągnięcia w danych warunkach ekonomicznej i społecznej efektywności gospodarowania. Obejmowała ona wszystkie możliwe, względnie trwale, niekorzystne zjawiska i nieprawidłowości występującymi lub pojawiającymi się w gospodarce i poszczególnych podmiotach, a odnoszące się do sfery organizacyjnej, techniczno – technologicznej, społecznej i prawnej.
Przypatrując się jednak historycznie, trzeba zauważyć, że rozmaite przestępstwa gospodarcze, przestępstwa posiadające gospodarcze skutki, niektóre nielegalne formy działalności produkcyjnej i handlowej nie są zjawiskami nowymi i od dawna interesowały przedstawicieli różnych nauk (szczególnie prawnych). Sankcje za określone czyny gospodarcze były znane praktycznie od zarania dziejów ludzkości. Ale kiedyś gospodarka równoległa, czy gospodarka nieformalna pojawiała się, gdy następowało bierne poddanie się jednostek gospodarczych decyzjom gospodarczym aparatu polityczno - administracyjnego, co przejawiało się we wzmożonej, interwencyjnej funkcji państwa poprzez: a) aprioryczną redystrybucję dochodu narodowego, b) przerosty planowania, c) gigantyzację i unifikację struktur gospodarczych, d) biurokratyzację życia gospodarczego, e) przerost opiekuńczej funkcji państwa.
Dziś gospodarka nieformalna ma nieco inny wymiar. Prowadzi ona do powstawania i dynamicznego rozwoju przestępczości gospodarczej, której aspektami są: przestępstwa kartelowe; oszukańcze praktyki i wykorzystywanie sytuacji ekonomicznej przez międzynarodowe związki przedsiębiorstw; nadużycia przy dostawach lub nadużycia subwencji krajowych czy międzynarodowych; przestępstwa komputerowe; tworzenie fikcyjnych przedsiębiorstw; fałszowanie zestawień bilansowych oraz księgowości; oszustwa kapitałowe, co do sytuacji ekonomicznej i kapitału towarzystw akcyjnych; naruszanie przez przedsiębiorstwo norm bezpieczeństwa i zdrowia pracowników; przestępstwa na szkodę konsumentów; nieuczciwa konkurencja i reklama; przestępstwa podatkowe oraz uchylanie się przez przedsiębiorstwa od obowiązku ubezpieczeń socjalnych; przestępstwa celne; fałszowanie pieniędzy i papierów wartościowych; przestępstwa giełdowe i bankowe; przestępstwa na szkodę środowiska.
Jednak socjologia i kryminologia zainteresowała się tymi zagadnieniami stosunkowo niedawno, co skutkuje nie tylko niezbyt precyzyjnym warsztatem pojęciowym, ale także trudnościami w interpretowaniu niektórych zjawisk, szczególnie takich, które mają charakter zjawisk patologicznych, ale nie są tak postrzegane przez członków danego społeczeństwa. Zauważyć można też, że znaczna część zagrożeń bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego w państwie ma ścisły związek z gospodarką państwa. Tymczasem przestępstwa gospodarcze są często związane z nadużywaniem władzy, co z kolei pociąga za sobą maskowanie nadmierną surowością systemu prawnego w stosunku do innych kategorii przestępstw. Nagonka na zwykłych przestępców jest może być wówczas dziełem polityków, którzy dążą do odwrócenia uwagi społeczności od tych przestępstw. Poza tym skutki przestępstw nadużywania władzy są daleko poważniejsze aniżeli skutki zwykłych przestępstw. W wyniku działalności różnego rodzaju przedsiębiorstw i ośrodków władzy, społeczeństwo jest bardziej zagrożone aniżeli w wyniku działalności indywidualnych przestępców. Nadużycie władzy publicznej stanowi także istotne zagrożenie dla materialnego bytu społeczeństwa. Ponadto stanowi ono swoiste nadużycie zaufania wobec społeczeństwa, co podważa autorytet komórek władzy. Jest to przyczynkiem do rozpadu moralnej i społecznej jedności narodu i może być uzasadnione dla politycznego terroryzmu. Poza tym tego typu zjawiska, połączone z mechanizmem łapownictwa tworzą rozłam w społeczeństwie, nasilają się akty terroru i prowadzą do ogólnego przeświadczenia o pierwszeństwie własnych interesów przed interesami ogólnospołecznymi.
Wśród nich szczególne miejsce zajmują takie zjawiska jak:
a) Oszustwa związane z uzyskaniem kredytów bankowych bez zamiaru ich spłaty,
b) Przestępstwa w sferze przekształceń własnościowych,
c) Przestępstwa celne i podatkowe,
d) Przestępstwa skarbowe, e) fałszerstwo pieniędzy,
e) Kradzież i dewastacja urządzeń oraz elementów zabezpieczających wykonanych z metali nieżelaznych,
f) Dewastacja i wywóz za granicę dóbr kultury narodowej,
g) Oszustwa przez prywatne firmy usługowe na szkodę konsumentów.
Oprócz wyżej wymienionych przejawów przestępczości gospodarczej czy gospodarki nieformalnej zauważyć można i patologię działania instytucji. Instytucja działa wówczas nie tylko po to, aby realizować określone cele społeczne, ale po to przede wszystkim, aby istnieć. Przyjmując, że każda organizacja lub instytucja jest powołana do realizacji określonych celów (społecznych, ekonomicznych, politycznych), podstawowe przejawy dysfunkcji instytucji, czy też patologii instytucji przedstawiają się następująco:
a) Niespełnienie zadań, do których one zostały powołane (może mieć to miejsce w przypadku realizowania innych zadań kosztem zadań podstawowych i statutowych);
b) Zastępowanie działalności rzeczywistej działalnością pozorną (co może wynikać z rozbudowy systemu oceny instytucji w świetle jej sprawozdawczości, zamiast rozliczania z efektów rzeczywistych i wymiernych);
c) Zjawisko „delegowania uprawnień” instytucjom niepowołanym (np. prawo powielaczowe, niespójne z aktami prawnymi wyższego rzędu, a także z zarządzeniami innych instytucji);
d) Działanie instytucji, której istnienie nie jest uzasadnione ani społecznym, ani ekonomicznym interesem, lub też instytucji już w samym założeniu nieadekwatnej do rzeczywistych potrzeb społecznych;
e) Niedostateczne do potrzeb zapewnienie środków materialnych i kadrowych niezbędnych do realizacji założonych dla danej instytucji celów (w tym zwłaszcza niewłaściwa polityka zatrudnienia, obsadzania stanowisk kierowniczych według klucza nomenklaturowego, niezgodnego z rzeczywistymi potrzebami instytucji i kompetencjami kandydatów).
Jak zauważył J.Chłopecki, kiedyś było jasnym, że jeśli ktoś przejawiał aktywność na własny rachunek w czasie pracy w gospodarce uspołecznionej, to mógł osiągać korzyści nieformalne. Przejawami takiej aktywności były: a) kradzież mienia społecznego (zakładowego), b) wynoszenie różnorodnych narzędzi i produktów, c) przysługi nieodpłatne i bez oczekiwania na rewanż, d) usługi wiążące się z zapłatą lub z rewanżem, e) załatwianie i organizowanie a nie kupowanie dóbr, f) przyjmowanie łapówek, g) handel reglamentowanymi i deficytowymi towarami, h) fuchy wykonywane odpłatnie w czasie godzin pracy.
Jednym z najbardziej znanych określeń, ściśle związanych z przestępczością gospodarczą, jest określenie „szarej strefy gospodarczej”. Szara strefa jest związana z nieuchronnym i naturalnym dążeniem podmiotów gospodarczych do maksymalizacji zysków. Celem działalności podmiotów istniejących w szarej strefie gospodarki jest świadome unikanie płacenia świadczeń pieniężnych na rzecz państwa, w postaci podatków, cel, składek na ubezpieczenia społeczne, opłaty za koncesje i zezwolenia. Szara strefa gospodarcza obejmuje dwa typy produkcji: a) produkcje nielegalna – polega na wytwarzaniu wyrobów lub świadczeniu usług, których produkcja i dystrybucja jest zabroniona przez prawo w danym kraju, b) produkcja ukryta – polega na wytwarzaniu towarów lub świadczeniu usług nie zabronionych przez prawo, a jednak ukrywanych przed organami administracji państwowej, podatkowej, celnej, ubezpieczeń społecznych, statystycznej, w celu zwiększenia dochodów, głównie zysków.
Gospodarka danego kraju, znajdującego się w okresie transformacji, jest podatna na pojawianie się szarej strefy. Związane jest to przede wszystkim z tym, że gospodarka krajów będących w transformacji nie nadąża za tempem przemian, za zachodzącymi zmianami ekonomicznymi, a poza tym występuje zbyt niskie jest tempo transformacji infrastruktury prawnej i organizacyjnej, a więc przepisów prawa stanowionego, aparatu bankowego, podatkowego, służb celnych, ubezpieczeń społecznych. Poza tym szara strefa, w okresie transformacji może pełnić dwojaką role, pozytywną, a wiec częściowa eliminacja bezrobocia jawnego i ukrytego, zwiększanie się dochodów ludności, zwiększanie się rynku produktów i usług, zwiększanie się rozmiarów i dynamiki produktu krajowego brutto, a także role negatywną, a przede wszystkim zmniejszanie się dochodów państwa i powstawanie nadmiernych różnic dochodowych poszczególnych ludzi.
W Polsce nowe rodzaje przestępczości gospodarczej związane były z istnieniem, jak to określał B.Hołyst, „gangsterskiego kapitalizmu”. Szacuje się, że w Polsce popełnia się rocznie około 200-300 tysięcy oszustw ubezpieczeniowych, na kwotę około 300 milionów zł, co odpowiada 25% pobranych składek.
Wśród podstawowych przyczyn przestępczości gospodarczej wyróżnić można między innymi to, że:
a) Kładzie się nacisk na materialne korzyści i władzę jako wyznaczniki determinujące określony status w społeczeństwie, szczególnie wówczas, gdy legalne zastosowanie środków władzy nie wystarcza, a istnieje tendencja do jej nadużywania, dla osiągnięcia zamierzonych celów;
b) Istnieje słaby system prawny, a poziom i kierunek wdrażania prawa może sprzyjać tym, którzy chcą je łamać, szczególnie wtedy, gdy przedsiębiorstwa dysponujące środkami nacisku gospodarczego dostosowują prawo do warunków zewnętrznych, w których przyjdzie im działać;
c) Funkcjonuje stosunkowo łagodny wymiar kar przewidzianych za tego rodzaju przestępczość, oraz słabe mechanizmy kontroli tego typu przedsięwzięć;
d) Pojawiają się naciski polityczne lub ekonomiczne, aby zaniechać ścigania sprawców tego rodzaju przestępstw;
e) Brak jest norm karzących za tego rodzaju przestępstwa, lub z tytułu sprawowanej władzy politycznej osoby popełniające te przestępstwa są poza zasięgiem prawa lub mają immunitet, gwarantujący im nietykalność.
Wśród zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego kraju, w zakresie przestępczości gospodarczej, szczególne miejsce zajmują takie zjawiska jak:
a) Oszustwa związane z uzyskaniem kredytów bankowych bez zamiaru ich spłaty - które charakteryzowały się udzielaniem wielomiliardowych pożyczek bez sprawdzania sytuacji finansowej kredytobiorców oraz należytego zabezpieczania pożyczanych kwot, na podstawie nieprawdziwych, podrobionych dokumentów, bez badania ich rzetelności i wiarygodności.
b) Przestępstwa w sferze przekształceń własnościowych - w tym: zaniżanie wartości aportów rzeczowych wnoszonych przez przedsiębiorstwa państwowe, zawyżanie wartości aportów inwestorów prywatnych, w tym zagranicznych, kredytowaniu działalności spółek przez państwowe jednostki gospodarcze, nieprawidłowym likwidowaniu przedsiębiorstw państwowych;
c) Przestępstwa celne i podatkowe - w tym: przywożenie towarów poza kontrola celną, oszustwa celne na ilości, jakości i rodzaju towarów, oszustwa na wartości celnej towarów, fałszowanie świadectw pochodzenia towarów w celu uzyskania preferencji celnych, fikcyjny reeksport towarów, fikcyjny wywóz za granicę surowców i półfabrykatów w celu ich przetworzenia i sprowadzania w to miejsc towarów produkowanych za granicą, zgłaszanie wprowadzenia towarów na polski obszar celny w transporcie tranzytowym do innego państwa i pozostawianie go w kraju, zgłaszanie towaru przechowywanego w składzie celnym lub w wolnym obszarze celnym do wywozu z kraju i pozostawianie go w kraju (szczególnie wskutek niekontrolowanego wpływu z zagranicy dużej ilości towarów charakteryzujących się wysokim stopniem akumulacji zysków, głównie alkoholu i papierosów);
d) Przestępstwa skarbowe - w tym ukrywanie rzeczywistych dochodów instytucji, przedsiębiorstw oraz osób fizycznych;
e) Fałszerstwo pieniędzy - mających wysoki poziom edycyjny;
f) Kradzież i dewastacja urządzeń oraz elementów zabezpieczających wykonanych z metali nieżelaznych - szczególnie przewodów elektrycznych i telekomunikacyjnych, urządzeń zabezpieczających ruch kolejowy i łączność; g) dewastacja i wywóz za granicę dóbr kultury narodowej; h) oszustwa przez prywatne firmy usługowe na szkodę konsumentów.
Oprócz działań mających charakter przestępczości gospodarczej pojawiają się i działania z pogranicza przestępstwa lub nawet nie zaliczane do nich, a mianowicie:
a) Kredytowanie działalności spółek przez jednostki uspołecznione metodą udzielania pożyczek, zaliczek nieoprocentowanych i długoterminowych, nieodpłatnego najmowania urządzeń, pomieszczeń lub nieegzekwowania własnych należności;
b) Sprzedaż przedsiębiorstw lub składników mienia kontrahentom oferującym mniej korzystne warunki niż inni kontrahenci;
c) Zlecanie wycen prywatyzowanych przedsiębiorstw firmom konsultingowym pobierającym stawki wyższe w porównaniu z innymi.
Dlatego też do najpoważniejszych zagrożeń w sferze działalności gospodarczej na przyszłość zaliczyć można:
a) Kradzieże i zagarnięcia mienia społecznego, które stają się tym atrakcyjniejsze, im mniejsza jest ochrona tego mienia, a rosną ceny towarów i usług, oraz pojawienie się specjalnej grupy odbiorców takiego towaru - np. firm skupujących metale kolorowe;
b) Przypadki zagarnięcia mienia z tytułu przefakturowań, pobierania należności za nie wykonane prace, zawyżeń kosztorysów;
c) Powstawanie firm - efemeryd, dla realizacji jednego, rzadziej kilku transakcji, oraz ich likwidowanie wkrótce po założeniu, bez odnotowywania w urzędach skarbowych;
d) Powstawanie spółek całkowicie fikcyjnych, działających w oparciu o sfałszowane dokumenty;
e) Korupcja;
f) Nadużycia w obrocie bankowym i kapitałowym.
Charakterystycznym dla przestępczości gospodarczej jest to, że opinia publiczna nie postrzega społecznego zagrożenia wynikającego z tej przestępczości. Można także powiedzieć, że istnieje przekonanie, przede wszystkim u sprawców tego typu przestępstw, że istnieje małe prawdopodobieństwo wykrycia i doprowadzenia do ukarania sprawców czynów. Można nawet zaryzykować hipotezę, że istnieje związek odwrotnie proporcjonalny miedzy prawdopodobieństwem wykrycia i ukarania sprawcy czynu przestępczego z zakresu gospodarczego, a wielkością przestępstwa gospodarczego. Zatem im większe przestępstwo gospodarcze, na większa sumę, tym mniejsza szansa na jego wykrycie i ukaranie sprawcy. Wynika to przede wszystkim z tego, że po stronie sprawców, w stosunku do organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, istnieje przewaga pozycji społeczno – ekonomicznej, politycznej, oraz specjalistycznej wiedzy w zakresie prawa, ekonomii, zarządzania, finansów itp.
Wiktymologia jako nauka o ofiarach przestępstw
Znaczącą rolę w postrzeganiu zagrożeń odgrywa strach, a podstawą wszelkiej obawy o bycie ofiarą przestępczości jest lęk.
Można jednak uznać, że lęk i strach to pojęcia synonimiczne, tym bardziej, że lęk przedmiotowy jest zazwyczaj strachem.
Jednak J.Kozielecki uważa, że nie należy utożsamiać lęku ze strachem. Strach jest nieprzyjemnym stanem emocjonalnym, który sygnalizuje zewnętrzne niebezpieczeństwo, zaś lęk jest sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego, z którego człowiek nie do końca zdaje sobie sprawę. Można także dodać, że strach, to obiektywny lęk sytuacyjny o znacznym nasileniu. Jest to reakcja lękowa na rzeczywiste lub urojone niebezpieczeństwo, w przebiegu, której występuje znaczne zaburzenie emocjonalne i wegetatywne. Okazuje się także, że strach pełnił u człowieka decydującą rolę, gdyż pozwalał na zachowanie gatunku, mimo czyhających na niego różnorodnych niebezpieczeństw. Pragnienie uniknięcia niebezpieczeństw mobilizowała i alarmowała organizm ludzki, a to prowadziło do mobilizacji organizmu, aby osiągnąć określony cel. Wszyscy ludzie się boją, co jest zjawiskiem całkiem naturalnym.
Problematyka lęku jest przedmiotem zainteresowania naukowego psychologii. Przyjmuje się przy tym, że lęk jest „grupą reakcji emocjonalnych, wyzwolonych przez bodźce płynące z zewnątrz bądź wewnątrz organizmu, o następujących, charakterystycznych właściwościach:
a) Mają swoiste przykre zabarwienie (są, więc emocją o znaku ujemnym, negatywną);
b) Odczuwane są jako coś przykrego i uporczywego, czego nie można się pozbyć;
c) Wyzwalają poczucie bezradności i irracjonalności;
d) Są powiązane z fizjologicznymi reakcjami organizmu, takimi jak drżenie, gwałtowne bicie serca, napięcie mięśniowe, pocenie się, zblednięcie itp.”
Według J.Kozieleckiego można mówić o następujących rodzajach lęku:
a) Lęku normalnym, będącym reakcją proporcjonalną do rzeczywistego zagrożenia, oraz uświadamiania sobie przyczyn tego zagrożenia;
b) Lęk neurotyczny, będący nieproporcjonalny do zagrożenia, wymagających mechanizmów obronnych i blokady świadomości. U podłoża strachu leży uczucie niepokoju, obawy, napięcia wewnętrznego, lęku, przeradzającego się w strach z wszystkimi jego następstwami do stanu osłabienia, niemocy, bezruchu, omdlenia czy tez stanu pobudzenia, podniecenia, ucieczki.
Jaka jest geneza lęku. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć, tym bardziej, że można mówić o czterech grupach przeżyć lękowych:
a) Lęk biologiczny - to lęk o utratę życia przez daną jednostkę, który może pochodzić zarówno z zewnątrz, ze świata otaczającego jednostkę, jak i z wewnątrz.
b) Lęk społeczny - to obawa bycia ocenianym przez innych w prawdziwej lub wyobrażonej sytuacji społecznej.
c) Lęk moralny - to swoista kara za naruszanie porządku moralnego, wewnętrzny niepokój, poczucie nieładu wewnętrznego, grzech, jako śmierć duszy.
D) Lęk dezintegracyjny - to lęk działający dezintegrująco na czynności psychiczne, który prowadzi do rozchwiania systemu wartości jednostki, do impulsywności zachowania jednostki, jest to lęk przed czymś niezwykłym.
Według J.Pietera można mówić o przynajmniej dwóch formach lęku:
a) Lęk przed przewidywanymi zagrożeniami, bez względu, czy jest to zagrożenie słuszne czy nie;
b) Lęk o szanse urzeczywistnienia zamierzeń, dążeń, życzeń, planów na przyszłość.
Na tym tle pojawia się lęk jednostki przed nieznanym zagrożeniem, jakim może być bycie ofiarą przestępstwa. Lęk ten, wyolbrzymiany przez środki masowego przekazu, podsycony własnymi doświadczeniami lub wyobrażonymi sytuacjami, może wprowadzić przekonanie o zagrożeniu życia jednostki, przez co pojawia się określona reakcja organizmu na lęk. Produkowana wówczas w nadmiarze adrenalina powoduje powstanie określonych reakcji organizmu na daną sytuację stresową. Następuje przyśpieszenie oddechu, a także występują trudności w oddychaniu i uczucie duszności, następują zawroty głowy, uczucie słabości, omdlenia, rośnie tempo uderzeń serca, pojawiają się palpitacje, zwiększa się ciśnienie krwi, następuje drżenie ciała, pocenie się, dławienie w gardle, uczucie nudności lub kłucia w żołądku, poczucie odrealnienia (derealizacji) lub „depersonalizacji”, myśli ulegają znacznemu rozchwianiu, pojawia się drętwienie i mrowienie, uderzenie gorąca, ból w klatce piersiowej lub złe samopoczucie, strach przed śmiercią, strach przed utratą zmysłów lub utrata kontroli. Jednostka zaczyna się bać tak mocno, że paraliżowane są jej wszelkie reakcje.
Strach przed byciem ofiarą przestępstwa powoduje powstawanie u jednostki zachowań zmierzających do unikania sytuacji zagrażających, co w konsekwencji prowadzi do tworzenia systemu przeciwdziałania zjawiskom przestępczym. Ściganie przestępców, stosowanie określonych środków represji karnej, polityka kryminalna, czy penitencjarna, to jedna strona tego zagadnienia, zaś drugą stroną jest prowadzenie szeroko rozumianych działań prewencyjnych lub profilaktycznych, które mają odgrywać rolę czynnika zapobiegania przestępczości zarówno w świadomości jednostki, na poziomie lokalnym, jak i w realiach ogólnokrajowych. Działania profilaktyczne kierowane powinny być na zmiany w przekonaniach normatywnych, osobistych postanowieniach i deklaracjach, klaryfikowaniu wartości, przekonaniach o konsekwencjach zachowań negatywnych, poza tym na rozbudowie umiejętności odmawiania, korzystania z alternatywnych form działania, wyznaczaniu celów, umiejętności podejmowania decyzji, wzmacniania poczucia własnej wartości, umiejętności radzenia sobie ze stresem, umiejętności pomagania innym, a także kontaktów z innymi osobami. Nie można także zaprzeczyć, że brakuje jednolitej koncepcji teoretycznej, wyjaśniającej źródła przestępczości, brak też jest skutecznych strategii działania, zmierzających do tego, aby redukować poziom poczucia strachu przed przestępczością u obywateli.
Dlatego też istnieją trzy zasadnicze modele wyjaśniania strachu przed przestępczością:
a) Na płaszczyźnie makrospołecznej, przyjmującej perspektywę problemu społecznego, znaczącą rolę ogrywa oddziaływanie środków masowego przekazu na potęgowanie strachu przed przestępczości i innymi zjawiskami traktowanymi jako problemy społeczne lub zjawiska patologii społecznej;
b) Na płaszczyźnie mikrospołecznej, przyjmującej perspektywę kontroli społecznej, ważną rolę odgrywa znaczenie stabilności społeczności lokalnych dla kształtowania poczucia bezpieczeństwa mieszkańców;
c) Na płaszczyźnie indywidualnej, przyjmującej perspektywę wiktymizacyjną, która zakłada, że strach przed przestępczością jest rezultatem obciążających jednostkę indywidualnych doświadczeń i polega na byciu ofiarą przestępstwa.
Jak widać zatem, perspektywy te pozwalają na traktowanie bezpieczeństwa w kategoriach zjawiska społecznego, zaś strachu jako warunku koniecznego braku występowania stanu poczucia bezpieczeństwa. Jednak należy zwrócić uwagę, że stan bezpieczeństwa a stan poczucia bezpieczeństwa, to dwa różne zagadnienia. W tym pierwszym przypadku można mówić, że Polska jako państwo, nie ma zbyt wysokiego wskaźnika przestępczości w porównaniu z innymi krajami, gdy tymczasem o stanie poczucia bezpieczeństwa decydują doświadczenia własne jednostek, wypływające z aktualnie występującej polityki państwa wobec przestępczości, nagłośnione przez środki masowego przekazu, doświadczeń jednostek w postrzeganiu zjawiska przestępczości, wskutek zamieszkiwania w miejscach zagrożonych przestępczością lub w miejscach, gdzie zjawiska te praktycznie nie występują, a także wskutek własnych doświadczeń jako ofiary przestępstw.
Dlatego też w wyjaśnianiu strachu przed przestępczością, można zwrócić uwagę na to, że w samym rozumieniu pojęcia „bezpieczeństwa”, istotne jest to, jaki jest sposób:
a) Odczuwania bezpieczeństwa,
b) Rozumienia bezpieczeństwa oraz
c) Określania bezpieczeństwa.
Jeśli przyjąć, że w społeczeństwie te trzy przesłanki są rozumiane poprawnie, to wówczas można twierdzić, że istnieje określony strach przed przestępczością, a zatem należy poprawić stan bezpieczeństwa ludności, stosując określone metody. Gdy jednak wymienione przesłanki są niepoprawnie rozumiane i interpretowane, to wówczas istnieje dysonans w rozumieniu bezpieczeństwa, a strach przed byciem ofiarą przestępstwa będzie o wiele większy, niż samo zagrożenie przestępczością.
Omawiając zagadnienia związku strachu z przestępczością, M.Filar zauważył, że „jednym z podstawowych praw człowieka jest prawo do życia w pokoju. Prawo to ma dwa aspekty – międzynarodowy i wewnętrzny. Pierwszy z nich oznacza bezpieczeństwo przed zagrożeniem zewnętrznym, zwłaszcza groźbą agresji ze strony innego państwa i ma charakter prawno międzynarodowy. Drugi (...) ma charakter wewnętrzny i dotyczy głównie prawa do życia przy braku zagrożenia ze strony tzw. patologii społecznej, w tym w szczególności ze strony przestępczości. Zjawiskiem ściśle z przestępczością związane i równie niebezpieczne jak przestępczość jest strach przed przestępczością. Jak wykazały badania, strach przed przestępczością rośnie dwa razy szybciej niż przestępczość, tj. wedle postępu geometrycznego. (...) Strach przed przestępczością, obok powodowania stanu psychicznego dyskomfortu obywateli, co w istotny sposób narusza ich prawo do życia w pokoju, ma też niezwykle niekorzystne następstwa ogólniejsze, politycznej natury. Stwarza, bowiem podatny grunt dla rozwoju tendencji totalitarnych, które pod hasłami tzw. skutecznej walki z przestępczością, sięgają do rozwiązań nadzwyczajnych i stwarzają istotne zagrożenie dla podstaw demokratycznego ładu współczesnego państwa. Całkowite wyeliminowanie przestępczości, co za tym idzie i strachu przed przestępczością jest ideologiczną utopią”.
Jednak nie ma możliwości, aby całkowicie wyeliminować strach przed przestępczością, a także, aby wyeliminować całkowicie przestępczość. Jak zauważył L.Ehrlich, „prawo nie może nikomu zagwarantować, że nie zostanie okradziony lub zamordowany, może tylko zapewnić mniej lub więcej skuteczne ściganie złodzieja lub mordercy, a także mniej lub więcej sprawną machinę sądową, pozwalającą w pewnych granicach uzyskać odszkodowanie dla osoby okradzionej, lub dla spadkobierców zamordowanego, działanie sytemu ochrony jednej jednostki przed drugą, przy pomocy prawa karnego i cywilnego, łączy się tu jeszcze z działaniem towarzystw asekuracyjnych, zapewniających odszkodowanie okradzionym lub spadkobiercom zamordowanego. Jednakże cały ten system nie jest ostatecznie równoznaczny z bezwzględnym bezpieczeństwem wobec możliwości ataku na osobę, lub jej mienie, zapewnia tylko w pewnej mierze bezpieczeństwo przed każdym atakiem, a ponadto zapewnia ukaranie winnego, oraz odszkodowanie”.
Jeśli przyjąć, że jedną z płaszczyzn wyjaśniania strachu przed przestępczością jest perspektywa wiktymologiczna, to wówczas strach osoby, która była już ofiarą przestępstwa wpływa na postrzeganie przestępczości w ogóle. Można stwierdzić, że bezpośrednimi konsekwencjami czynu przestępczego może być:
a) śmierć ofiary lub doznanie trwałego kalectwa,
b) doświadczenie szoku emocjonalnego, które może nieść za sobą poważne następstwa psychologiczne,
c) stygmatyzacja ofiary, oraz negatywne jej naznaczenie, np. w przypadku zgwałcenia,
d) pozbawienie ofiary własności, której potrzebują, albo, która ma dla nich znaczenie osobiste.
Pojawia się więc rola ofiary w genezie przestępstwa. Już wiele lat temu zwrócono uwagę na to, że istnieje związek miedzy przestępstwem, a ofiarą tego czynu.
Jak pisał B.Hołyst „Praktyka śledcza wykazuje, że pewne grupy osób są szczególnie predestynowane do roli ofiar zabójstw (ofiara potencjalna). Predestynacja ta może być zawiniona i niezawiniona, indywidualna lub spowodowana przynależnością do pewnej grupy. I tak osobami szczególnie narażonymi na niebezpieczeństwo utraty życia w ramach pojęcia „grupy o predestynacji zawinionej” są alkoholicy, prostytutki, a także kategorie osób o awanturniczym usposobieniu, mających skłonność do brutalnego i niepohamowanego postępowania”.
J.Leszczyński pisał także, „Zachowanie się osoby pokrzywdzonej w czasie dokonywania przestępstwa lub w okresie ten fakt poprzedzającym, może przybierać różne formy bierne lub czynne, a w szczególności: a) Pokrzywdzony świadomie prowokuje sprawcę; b) Prowokacja pokrzywdzonego jest nieświadoma, lecz czynna; c) Zachowanie się pokrzywdzonego jest bierne, mimo istniejącego stanu zagrożenia”.
Przedmiot wiktymologii
J.W.Wójcik uznał, że w wiktymologii są dwie koncepcje studium ofiary:
a) W ujęciu szerokim – przedmiotem zainteresowania są wszelkiego rodzaju ofiary, w tym wojen, kataklizmów, chorób, głodu, dyskryminacji rasowej, alkoholizmu, narkomanii, samobójstw, patologii działania instytucji oraz przestępstw;
b) W ujęciu wąskim, przedmiotem analiz jest rola ofiary (i osób trzecich) w genezie przestępstwa, zatem adekwatny jest tu termin wiktymologia kryminalna.
Dla niniejszych potrzeb wiktymologię należy traktować w ujęciu węższym.
W koncepcji B.Mendelsona, ofiara i przestępca wchodzą w następujące relacje:
a) Ofiara jest przyczyną przestępstwa;
b) Ofiara jest pretekstem do przestępstwa;
c) Ofiara porozumiała się ze sprawcą, co do przestępstwa;
Ofiara jest przypadkowa.
Dlatego też wiele koncepcji przyczyn przestępczości zakłada istnienie roli ofiary w genezie przestępstwa. R.A.Silverman uważał, że ofiara wywołuje zachowanie przestępcze, przekształcając tym samym sprawcę potencjalnego w sprawcę faktycznego. Zakładał on, że:
a) Czyny przestępcze mogą być wyjaśniane zachowaniem się ofiary, (gdy ma dużo biżuterii na sobie, gdy jedzie dobrym autem, gdy zachowuje się prowokująco);
b) Przestępca jest pasywny, a podejmuje działanie w wyniku zachowania się ofiary, (widzi, że młoda, zgrabna dziewczyna, ubrana w mini spódniczkę, idzie nocą w odludnym miejscu, więc ją gwałci);
c) Zachowanie się ofiary jest koniecznym i wystarczającym warunkiem podjęcia działań przestępczych, (gdy ofiara sama szuka kontaktów z prostytutkami, dealerami narkotyków, itp.);
d) Gdy zamiar ofiary może być odtworzony na podstawie jej późniejszej wiktymizacji.
Kim zatem jest ofiara przestępczości. Ofiarą „jest osoba fizyczna, której dobro prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, a także jej najbliższych”.
W USA istnieją definicje mówiące, że „ofiara oznacza osobę (fizyczną, prawną, organizację bądź instytucję państwową), przeciwko której popełniono przestępstwo, chyba, że osoba ta jest odpowiedzialna za przestępstwo, bądź przestępstwo wynikające z tego samego zachowania, wydarzenia przestępczego lub planu”.
Według G.F.Kirchhoffa, „ofiarą jest każda jednostka, grupa lub instytucja, pokrzywdzona przez działanie innego człowieka, które oznacza osłabienie możliwości”.
Według W.J.Rybalskoj, ofiara to „osoba, która w wyniku przestępstwa doznała bezpośredniej szkody i która za pokrzywdzoną została uznana w trybie postępowania określonego przez prawo”.
Dlatego też można mówić, że wśród szkód, jakie doznaje ofiara przestępczości są:
a) Bezpośrednie lub pośrednie straty finansowe, które są inne niż utrata dochodów,
b) Szok psychiczny i nerwowy,
c) Zniekształcenia,
d) Utrata nadziei życiowych,
e) Osamotnienie,
f) Ból i cierpienie.
W materiałach policyjnych można przeczytać, że „człowiek, który stał się ofiarą przestępstwa, znajduje się w sytuacji szczególnie trudnej. Skutki działania przestępczego mogą być różne: a) ekonomiczne, np. utrata lub zniszczenie własności, pozbawienie dochodów, b) cielesne, np. zranienie, potłuczenia, c) emocjonalne, psychiczne, np. strach, lęk, poczucie winy, wstydu, gniewu”.
Jak zauważa W.Pływaczewski, można spotkać się z kilkoma rodzajami ofiar, chociaż podział ten dotyczy ofiar kradzieży samochodów, jednak zmodyfikować można go do ofiar przestępstw w ogóle. Wymienia się tutaj:
a) Osoby świadomie zapobiegające lub unikające sytuacji przestępstwa, które zrobiły wszystko, aby zminimalizować ryzyko przestępstwa, które skrupulatnie przestrzegają zaleceń prewencji kryminalnej, sugerowanej przez specjalistów, ale stały się ofiarami przestępstwa wskutek oddziaływania przestępczego, co oznacza, że są całkowicie niewinne w tym zakresie;
b) Osoby standardowo (konwencjonalnie) ostrożne, które rutynowo zabezpieczają się przed przestępczością, wykonując niezbędne minimum. To osoby, które swym wyglądem, zachowaniem nie prowokują potencjalnych przestępców, ale które nie są całkowicie niewinne, gdyż tylko w minimalnym stopniu zabezpieczyły się przed przestępczością;
c) Osoby ułatwiające przestępczość wskutek własnego niedbalstwa, to osoby, które stwarzają okazję potencjalnym przestępcom, które nie stosują żadnych, nawet standardowych metod prewencyjnych przeciwdziałania przestępczości. Osoby takie są częściowo winne, gdyż zachowując się nieodpowiedzialnie, biernie, bezmyślnie prowokują czyn przestępczy;
d) Przyśpieszający inicjatorzy, to osoby, które są świadomymi ofiarami przestępczości, które poprzez działania przekraczające granice niedbalstwa, z powodu świadomej niefrasobliwości, a nawet „głupotę” stają się ofiarami przestępstwa. Osoby te są zasadniczo winne przestępczości, chociaż ich zachowania można byłoby zaliczyć do sfery osób z dobrymi intencjami, które przez przypadek stały się ofiarami przestępstw;
e) Prowokujący spiskowcy, to osoby, które są ofiarami odpowiedzialnymi w znacznym stopniu za przestępstwo, które wprawdzie nie przyczyniły się bezpośrednio do czynu przestępczego, które jednak nie pozostawiając niczego przypadkowi, same sprowokowały czyn przestępczy, oczekując z tego tytułu odszkodowań, rekompensat. Są to osoby zasadniczo winne, które znają sprawców czynu przestępczego;
f) Osoby czynnie pozorujące, to osoby, które faktycznie nie są ofiarami, lecz osobami całkowicie winnymi, które zgłaszają czyn przestępczy w celu osiągnięcia własnych korzyści, które udają, że są ofiarami, zmyślając całe wydarzenie, dla własnych, nieuczciwych celów.
Z kolei, według B.Mendelsona można mówić o następujących typach ofiar przestępczości:
a) Ofiara zupełnie niewinna;
b) Ofiara winna nieznacznie i ofiara własnej ignorancji;
c) Ofiara winna w takim samym stopniu jak sprawca oraz ofiara dobrowolna;
d) Ofiara bardziej winna jak sprawca, z powodu świadomej prowokacji;
e) Ofiara ponosząca wyłączną winę za przestępstwo, gdy sprawca czynu działał w obronie własnej;
f) Ofiara symulująca i urojona.
Według Instytutu Policyjnego w Hiltrup w Niemczech (RFN) można mówić o następujących rodzajach ofiar:
a) Ofiara przypadkowa, gdy ktoś strzela do przypadkowych osób;
b) Ofiara niedoświadczona, np. dzieci i młodzież;
c) Osoby, które stają się ofiarami wskutek wykonywanego zawodu, sytuacji materialnej, np. jubilerzy, urzędnicy bankowi;
d) Osoby świadome grożących im niebezpieczeństw, ale wykonujący swe zadania, np. policjanci, którzy nie dbają o własne bezpieczeństwo;
e) Ludzie lekceważący zagrożenie, pozostawiający otwarte samochody, mieszkania, demonstrujący publicznie swe bogactwo;
f) Ofiary prowokatorzy;
g) Dobrowolne ofiary kontaktujące się ze sprawcą lub udzielające mu pomocy, np. narkomanii, ofiary oszustw.
Według E.A.Fattaha, można mówić o następujących typach ofiar:
a) Ofiara nie uczestnicząca, a więc nieobecna fizycznie, np. w przypadku kradzieży z włamaniem;
b) Ofiara ukryta lub predestynowana, a więc fikcyjna i abstrakcyjna;
c) Ofiara prowokująca;
d) Ofiara uczestnicząca, a więc stająca się ofiarą na własną prośbę;
e) Ofiara fałszywa, a więc istnieje zgoda ofiary.
Według R.F.Sparksa można mówić o następujących rodzajach ofiar:
a) Przyspieszający udział ofiary w genezie przestępstwa;
b) Ofiara ułatwiająca przestępstwo, poprzez kuszenie, niedbalstwo, nieostrożność;
c) Ofiara podatna na przestępstwo z powodu cech fizycznych, psychicznych;
d) Osoba, która stała się ofiarą wskutek niesprzyjającego dla niej splotu okoliczności i sposobności pojawienia się przestępstwa;
e) Ofiara atrakcyjna, ze względu na określone cechy fizyczne lub majątek;
f) Ofiara, która stała się wskutek bezkarności sprawcy.
Z kolei M.Joutsen wskazał, ze istnieją:
a) Ofiara skrupulatna, sumienna, która jest osobą całkowicie niewinną;
b) Ofiara ułatwiająca, poprzez posiadanie czegoś luksusowego lub zestaw cennych rzeczy na widoku publicznym;
c) Ofiara zapraszająca, czyli osoba, która dokonuje czynów, które są, co najmniej naganne społecznie, np. spaceruje nocą po ciemnych zaułkach ulic, zaprasza nieznajomych do domu;
d) Ofiara prowokująca, która poprzez swe zachowania, ubiór, postawy zachęca potencjalnego przestępcę;
e) Ofiara zgadzająca się, osoba, która chce zostać ofiarą, np. współuczestnik przestępstwa, aby skierować śledztwo w złą stronę;
f) Ofiara namawiająca, osoba, która świadomie jest ofiarą, np. ktoś, kto chce pozbyć się starego samochodu, ale chce uzyskać kwoty z ubezpieczenia;
g) Ofiara symulująca.
Można powiedzieć, że istnieje ścisły związek między ofiarą a przestępcą. J.W.Wójcik zauważał, że:
a) Siła i intensywność zahamowań i skrupułów moralnych u określonej jednostki postawionej wobec przestępstwa, zmienia się w zależności od osobowości i typu ofiary;
b) Siła i intensywność zahamowań i skrupułów moralnych danej jednostki, w obliczu danego przestępstwa, zmienia się w zależności od możliwości usprawiedliwienia lub zalegalizowania czynu;
c) U większości przestępców, część superego jest nienaruszona. Aby przejść do czynu, konieczne jest, aby ta część superego została zneutralizowana. Jednym z ważnych mechanizmów, które służą jej zneutralizowaniu jest mechanizm defensywny autolegalizacji. Ta legalizacja może zaistnieć bądź na podstawie właściwości i zachowania się ewentualnej ofiary, bądź na podstawie uczucia wiktymologicznego i doświadczenia przez przestępcę niesprawiedliwości;
d) Niektóre ofiary ułatwiają dokonanie czynu, gdyż ich cechy charakteru, postawa lub zachowania dają potencjalnym przestępcom skuteczne środki pozwalające na zrealizowanie przestępstwa, ucieczkę przed uczuciem winy związanej z tym czynem, oraz zmniejszaniem się niepokoju i wewnętrznego konfliktu;
e) Jednostki, które poprzez swe właściwości lub zachowania, dają możliwość usprawiedliwiania czynu, są bardziej predestynowane do stania się ofiarą agresji przestępczej, niż ci, którzy takich możliwości nie dają;
f) Przestępcy, nawet profesjonalni, widzą subtelne różnice miedzy celami przystosowawczymi, a celami nieprzystosowawczymi swych agresji. Na ofiary wybierają jednostki, które dają możliwość legalizacji lub usprawiedliwienia czynu przestępczego;
g) Istnieje proces odwracania, dzięki któremu ofiara zmienia się w przestępcę. Uprzednia wina upatrzonej ofiary, fakt, że było się samemu ofiarą, uczucie doświadczonej niesprawiedliwości, są ważnym czynnikiem, które ułatwiają realizację czynu i pozwalają potencjalnemu przestępcy usprawiedliwić swój czyn i nadać mu legalny i usprawiedliwiony charakter;
h) Istnieją przestępcy, których rozwiązania końcowe są uwarunkowane postawą i reakcją ofiary. W tych przypadkach ofiara może przeszkodzić przestępcy, zmieniając końcowy wynik na swą korzyść lub powstrzymać przestępstwo.
Dla zrozumienia istoty bezpieczeństwa, konieczne jest rozumienie pojęcia zagrożenie. Brak zagrożenia może oznaczać bezpieczeństwo, a brak bezpieczeństwa może wyznaczać rzeczywiste zagrożenie, chociaż nie jest to takie jednoznaczne. W związku z tym stwierdzić można istnienie czterech stanów bezpieczeństwa:
a) Stan braku bezpieczeństwa, czyli występuje rzeczywiste zagrożenie i adekwatna jego ocena;
b) Stan obsesji, gdy istnieje nieznaczne zagrożenie (lub jego brak) a jednocześnie zagrożenie to jest wyolbrzymiane;
c) Stan fałszywego bezpieczeństwa, gdy jest duże zagrożenie, ale nieuświadomione przez ludzi lub lekceważone;
d) Stan bezpieczeństwa, a więc braku zagrożenia i adekwatna jego ocena. .
„Zagrożenie można definiować jako stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem pewnych zjawisk jako niebezpiecznych. Percepcja zagrożeń ma duże znaczenie dla poczucia bezpieczeństwa. Jeśli odczuwane niebezpieczeństwo istnieje, to mamy do czynienia z realnym zagrożeniem i faktycznym brakiem bezpieczeństwa. Jeśli natomiast zjawiska jako zagrażające nie jest groźne, to mamy do czynienia z mispercepcją (fałszywą percepcją).
Wśród zagrożeń można wymienić:
a) Zagrożenia wojskowe (dla przetrwania państwa), takie jak: nadmierne zbrojenia, brak równowagi woskowej między państwami, brak demokratycznej kontroli nad armią;
b) Zagrożenia polityczne, czyli niedostateczna współpraca, brak zaufania i postawa konfrontacyjna, próby rozwiązywania konfliktów międzynarodowych siłą, kolizje zasady samostanowienia narodów z zasadą integralności terytorialnej (mogą być niebezpieczne dla suwerenności państwowej);
c) Zagrożenia ekonomiczne;
d) Zagrożenia ekologiczne;
e) Zagrożenia społeczno – kulturowe”.
Często jednak ofiary przestępstw nie meldują policji o popełnionych wobec nich czynach przestępczych. Czynią to, dlatego, że:
a) Uważają przestępstwo lub szkodę za zbyt błahą;
b) Obawiają się zemsty przestępców;
c) Wyrazili zgodę na przestępcze działania sprawcy;
d) Starty są minimalne, a postępowanie karne narazi pokrzywdzonego na utratę czasu;
e) Straty są mniejsze niż możliwe do uzyskania korzyści;
f) Ofiara obawia się kompromitacji moralnej;
g) Pokrzywdzony ma antagonistyczny stosunek do policji;
h) Pokrzywdzony nie jest przekonany o słuszności sankcji karnych za określone przestępstwo;
i) Ofiara nie wierzy w skuteczność organów ścigania, a szczególnie w wykrycie sprawcy;
j) Pokrzywdzony nie chce brać w ogóle udziału w procesie;
k) Pokrzywdzony poszukuje sprawiedliwości w drodze samosądu;
l) Gdy ofiara chce zapomnieć o swym pokrzywdzeniu;
d) Gdy ofiara nie chce sprawcy „łamać życia”;
m) Gdy łączy ofiarę ze sprawcą więź osobista, rodzinna lub inna podobna;
n) Gdy nacisk grupy społecznej, w której funkcjonuje pokrzywdzony, jest przeciwny poinformowaniu o czynie przestępczym organów ścigania;
o) Gdy dotychczasowe doświadczenia ofiary, związane z uczestnictwem w wymiarze sprawiedliwości, odstraszają go od ponownej drogi sądowej;
p) Z powodu niewłaściwego przyjęcia przez policję, w trakcie zgłaszania o przestępstwie, odsyłanie do innej jednostki, na inny dzień, lekceważenie strat, itp.
Dlatego, ważna jest postawa policjantów podczas zgłaszania czynów przestępczych, a także zachowanie się wobec ofiar przestępstw. Inne powinno być, zatem zachowanie się policjantów wobec ofiar, które zostały okradzione, pobite, inne wobec ofiar zgwałceń, czy przemocy seksualnej, inne wobec osób dorosłych, a jeszcze inne wobec osób nieletnich i małoletnich.
Bezpieczeństwo na gruncie prawa to także miejsce ofiary w przestępstwie. I nie tylko rola ofiary w genezie przestępstwa, ale w całym procesie tego zjawiska. Wiktymizująca sytuacja przestępstwa wpływa mocno na jednostkę i na jej postrzeganie przestępczości w ogóle, a to z kolei wzmaga strach przed przestępczością. Strach, który ma charakter psychiczny, przekształca się w stałe uczucie leku przed przestępstwem, a to z kolei wpływa na kondycję psychiczną i społeczną jednostki. To zaś musi wpływać na postrzeganie bezpieczeństwa własnego jednostki, które przekształca się w postrzeganie bezpieczeństwa publicznego. Bezpieczeństwo publiczne idzie w parze z porządkiem publicznym, gdyż te dwa zjawiska się wzajemnie warunkują. Brak porządku publicznego może wpływać na stan bezpieczeństwa publicznego, a określony stan bezpieczeństwa publicznego może wpływać na porządek publiczny. Prawo próbuje te wszystkie kwestie wyraźnie oddzielać oraz wyznaczać należyte ich miejsce w danym społeczeństwie