Językoznawstwo (lingwistyka) – dział nauk humanistycznych badających istotę, budowę i rozwój języka. Specjalista w zakresie językoznawstwa to językoznawca lub lingwista. Wyróżnia się lingwistykę teoretyczną i stosowaną. Kierunki badań językoznawczych można połączyć w trzy następujące przeciwstawne pary:

Językoznawstwo synchroniczne zajmuje się formą języka w danym momencie; językoznawstwo diachroniczne odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu.

Językoznawstwo teoretyczne próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka; językoznawstwo stosowane usiłuje wdrażać te teorie w praktyce.

Makrolingwistyka lub językoznawstwo kontekstualne bada dopasowanie języka do otaczającego świata, a więc funkcje społeczne języka, proces nauki i wzbogacania języka, procesy wytwarzania i odbioru języka. Mikrolingwistyka lub językoznawstwo niezależne rozważa język jako taki, a więc jako byt niezależny od otaczającego świata.

Kierunek badań określany czasami jako lingwistyka ogólna lub lingwistyka, bez dodatkowych określeń, należy rozumieć jako językoznawstwo synchroniczne, teoretyczne i niezależne jednocześnie. Dziedzina ta jest uważana za jądro językoznawstwa.

W skład lingwistyki teoretycznej (ogólnej) wchodzą takie dziedziny jak:

Gramatyka – nauka o zasadach budowy i odmiany wyrazów oraz o regułach składni danego języka. Wyróżnia się gramatykę opisową (synchroniczną) omawiającą aktualny stan języka oraz gramatykę historyczno-porównawczą (diachroniczną) przedstawiającą procesy jego zmian w czasie. Gramatyka jest to dział językoznawstwa obejmujący morfologię i składnię, jest to nauka o strukturze języka.

Semantyka – dziedzina językoznawstwa zajmująca się analizą treści wyrażeń językowych; jest to nauka o znaczeniu wyrazów, badająca w jakim zakresie i charakterze budowa formalna wyrazu określa jego znaczenie.

Składnia – nauka o budowie wypowiedzeń, określa sposób służący do łączenia wyrazów w zdania w całość gramatyczno-komunikatywną.

Fonetyka – dział językoznawstwa badający stronę dźwiękową języka (głoski) i skupiający się na opisie ich właściwości fizycznych.

Fonologia – dział językoznawstwa badający strukturę systemu dźwiękowego, m.in. funkcje głosek, ich alternacje, czy ograniczenia związane z występowaniem w różnych kontekstach

Lingwistyka porównawcza – porównuje systemy językowe oraz bada ich historię w celu znalezienia uniwersalnych wartości języka.

Lingwistyka historyczna – opisuje i objaśnia rozwój języków oraz ich pochodzenie

Lingwistyka stosowana – umieszcza teorię lingwistyki w takich dziedzinach jak nauka języków obcych, tłumaczenie oraz patologia mowy.

Badania dotyczące lingwistyki prowadzone są przez wielu specjalistów z różnych dziedzin, którzy nie zawsze są ze sobą zgodni. Jak to określił Russ Rymer: "Lingwistyka jest prawdopodobnie istotą, wokół której w akademickim królestwie trwają największe spory. Jest przesiąknięta krwią poetów, teologów, filozofów, filologów, psychologów, biologów, antropologów i neurologów, razem z ich krwią czerpana jest również krew gramatyków".

Zróżnicowanie języków:

Ważną częścią badań lingwistycznych jest dociekanie istoty różnic pomiędzy językami świata. Istota różnic pomiędzy językami jest bardzo ważna dla zrozumienia ludzkich umiejętności językowych. Jeżeli zdolności lingwistyczne człowieka są ściśle ograniczone przez biologiczne właściwości gatunku ludzkiego, wówczas języki muszą być bardzo do siebie podobne. Jeżeli zdolności lingwistyczne człowieka są nieograniczone, wtedy języki mogą znacznie się od siebie różnić.

Istnieje wiele różnych sposobów na zinterpretowanie podobieństw pomiędzy językami. Na przykład: język łaciński używany przez Rzymian przekształcił się w hiszpański w Hiszpanii i włoski we Włoszech. Podobieństwa pomiędzy hiszpańskim i włoskim w wielu przypadkach istnieją dzięki temu, że oba języki wywodzą się z języka łacińskiego. A więc w zasadzie, jeżeli dwa języki mają pewną wspólną właściwość, to ta właściwość może istnieć dzięki pochodzeniu ze wspólnego prajęzyka lub pewnej właściwości ludzkich umiejętności językowych. Oczywiście, zwłaszcza w zakresie leksyki, istnieje zawsze możliwość przypadkowego podobieństwa, tak jak hiszpańskiego słowa mucho i angielskiego much, które nie są ze sobą powiązane w żaden historyczny sposób, chociaż mają to samo znaczenie i podobne brzmienie.

Często możliwość wspólnego dziedzictwa może być zasadniczo wykluczona. Biorąc pod uwagę fakt, że uczenie się języków przychodzi ludziom w miarę łatwo, można stwierdzić, że posługiwano się językami przynajmniej tak długo, jak długo istnieje współczesny człowiek, czyli około pięćdziesięciu tysięcy lat. Niezależne pomiary zmian językowych (na przykład porównywanie tekstów języka starożytnego do języków wywodzących się z niego i używanych współcześnie) sugerują, że zmiana przebiega w takim tempie, że nie można zrekonstruować języka, którym mówiono więcej niż 10 000 lat temu. W konsekwencji cechy wspólne języków mówionych w różnych częściach świata nie są uznawane jako dowód na wspólne pochodzenie.

Co więcej, istnieją udokumentowane przypadki języków migowych rozwijających się w społecznościach ludzi upośledzonych słuchowo, którzy nie mogli mieć kontaktu z językiem mówionym. Okazało się, że języki migowe mają cechy języków mówionych, co umacnia hipotezę, że cechy te nie są zawdzięczane wspólnemu przodkowi, lecz ogólnym właściwościom sposobu przyswajania języka.

Ogólnie mówiąc, zbiór wspólnych właściwości wszystkich języków może być nazwany gramatyką uniwersalną, która wywołuje dyskusje. Lingwiści i ludzie z pozajęzykowych dziedzin także używają tego terminu na wiele różnych sposobów. Uniwersalne właściwości języka mogą być częściowo przypisane uniwersalnym aspektom ludzkiego doświadczenia. Na przykład: wszyscy ludzie używają wody i fakt, że we wszystkich językach występuje termin określający wodę jest z pewnością z tym związany. Wyzwanie, które stawia gramatyka uniwersalna wymaga poradzenia sobie z tym problemem. Oczywiście, doświadczenie jest częścią procesu, poprzez który jednostki uczą się języków. Jednakże doświadczenie samo w sobie nie jest wystarczające, ponieważ zwierzęta trzymane wśród ludzi uczą się języka ludzkiego w bardzo małym stopniu, lub wcale się go nie uczą.

Przypuszczalnie, wszystkie języki ludzkie rozróżniają rzeczowniki od czasowników – jest to generalnie przyjęta zasada. Mogłoby to wymagać bardziej wyszukanego wyjaśnienia, ponieważ rzeczowniki i czasowniki nie istnieją w świecie, lecz są tylko częścią języka.

Ogólnie, właściwości gramatyki uniwersalnej mogą być związane z ogólnymi właściwościami ludzkiego poznania, lub z pewną właściwością ludzkiego poznania, która jest charakterystyczna dla danego języka. Potrzebna jest znacznie większa wiedza na temat ludzkiego poznania, by móc dokonać znaczącego rozróżnienia. W rezultacie, w lingwistyce teoretycznej występują uogólnienia, ale lingwiści nie zajmują stanowiska czy takie uogólnienie może mieć wpływ na inne aspekty poznania.

Właściwości języka

Od czasów starożytnej Grecji utrzymuje się, że języki są zorganizowane wokół gramatycznych kategorii, takich jak rzeczownik czy czasownik, mianownik lub biernik, teraźniejszość czy przeszłość. Słownictwo i gramatyka języka są zorganizowane wokół tych elementarnych kategorii. Poza tworzeniem konkretnego użycia odrębnych kategorii, język ma ważną właściwość, organizuje elementy w struktury rekurencyjne. To pozwala, na przykład, wyrażeniu rzeczownikowemu zawrzeć inne wyrażenie rzeczownikowe (jak na przykład "usta szympansa") lub zdaniu zawrzeć inne zdanie (na przykład "Myślę, że pada."). Chociaż rekurencja w gramatyce została bezwzględnie rozpoznana dużo wcześniej (na przykład przez Jespersena), znaczenie tego aspektu języka zostało w pełni uświadomione po publikacji książki Syntactic Structures Noama Chomsky'ego w 1957 roku, która przedstawia formalną gramatykę fragmentu angielskiego. Przedtem najbardziej szczegółowe opisy systemów lingwistycznych były systemami fonologicznymi lub morfologicznymi, które były zamknięte i dopuszczały niewiele kreatywności.

Chomsky używał bezkontekstowej gramatyki, powiększając ją za pomocą przekształceń. Od tego czasu bezkontekstowa gramatyka opisuje konkretne fragmenty różnych języków, jednakże udowodniono, że ludzkie języki zawierają szeregowe zależności, którymi bezkontekstowa gramatyka nie może zajmować się dostatecznie. To wymaga zwiększonej umiejętności, na przykład przekształcania. Ważną kwestią jest również to, że zdania rzeczownikowe przed zwrotami czasownikowymi są identyfikowane z czasownikami w zwrotach czasownikowych, w kolejności od lewej do prawej strony.

Szczegółowe omówienie wybranych działów i podpól

Lingwistyka kontekstualna

Lingwistyka kontekstualna oznacza naukę o językoznawstwie w relacji z innymi dyscyplinami akademickimi. W odróżnieniu od językoznawstwa teoretycznego, gdzie język badany jest niezależnie, interdyscyplinarne dziedziny językoznawstwa badają reakcje pomiędzy językiem a resztą świata.

Socjolingwistyka, lingwistyka antropologiczna oraz antropologia lingwistyczna to nauki społeczne, które badają relacje pomiędzy lingwistyką a społeczeństwem jako całość.

Krytyczna analiza dyskursu bada współdziałanie retoryki i psychologii z lingwistyką.

Psycholingwistyka i neurolingwistyka łączy ze sobą nauki medyczne i lingwistykę.

Inne interdyscyplinarne dziedziny lingwistyki obejmują akwizycję języka, lingwistykę ewolucyjną, językoznawstwo komputerowe oraz językoznawstwo kognitywne.

Lingwistyka stosowana

Lingwistyka teoretyczna zajmuje się wyszukiwaniem i opisywaniem ogólnych zasad, zarówno w obrębie poszczególnego języka, jak i w obrębie wszystkich języków. Lingwistyka stosowana wykorzystuje wyniki tych poszukiwań i znajduje zastosowanie dla nich w innych dziedzinach. Zazwyczaj lingwistyka stosowana odnosi się do użycia badań lingwistycznych w nauczaniu języka. Jednak wyniki tych badań wykorzystywane są również w innych dziedzinach.

W dzisiejszych czasach wiele dziedzin lingwistyki stosowanej wymaga użycia komputerów. Zastosowanie językoznawstwa komputerowego w tłumaczeniu komputerowym, w tłumaczeniu wspomaganym komputerowo oraz w tłumaczeniu samodzielnym to niezwykle szybko rozwijające się dziedziny lingwistyki stosowanej, które w ostatnich czasach wysunęły się na pierwszy plan, zwiększając siłę informatyki. Ich wpływ miał duże znaczenie na teorię składni i semantyki, ponieważ przedstawienie jej w wersji komputerowej wymaga bardziej rozszerzonych zasad matematycznych.

Lingwistyka diachroniczna

W odróżnieniu od lingwistyki teoretycznej, która zajmuje się badaniem języków w poszczególnym okresie (zazwyczaj teraźniejszym), lingwistyka diachroniczna bada jak języki zmieniają się pod wpływem czasu, czasami przez wieki. Lingwistyka historyczna korzysta zarówno z bogatej historii (lingwistyka wywodzi się z lingwistyki historycznej) oraz z mocnych teoretycznych podstaw w celu dokonywania badań nad zmianami językowymi.

Lingwistyka historyczna – obejmuje lingwistykę historyczną-porównawczą oraz etymologię.

Normatywność i opisowość

Obecnie prowadzone badania w dziedzinie "lingwistyki" są czysto opisowe. Lingwiści starają się tłumaczyć naturę języka unikając oceny wartościującej albo próby wytyczenia kierunku rozwoju języka. Jednakże wielu profesjonalistów i laików określa normy panujące w języku, narzucając określone normy dla wszystkich.

Normatywistów (preskryptywistów) można znaleźć wśród nauczycieli języków i dziennikarzy, a nie we właściwej akademickiej lingwistyce. Mają oni jasne pojęcie o tym, co jest prawidłowe, a co błędne i mogą przypisywać sobie odpowiedzialność za to, że kolejne pokolenia będą używały takiej odmiany języka, która poprowadzi do "sukcesu" – często jest to standardowa odmiana danego języka. Przyczyną braku tolerancji dla "niepoprawnego użycia" słowa mogą być nieufność wobec neologizmów, jego powiązania ze społecznie nieakceptowanymi dialektami lub konflikt z ulubioną teorią. Skrajnym przykładem normatywności są działania cenzorów, których misją jest usuwać słowa i struktury, które według nich są uważane za destruktywne dla społeczeństwa. Z drugiej strony, zwolennicy opisowości odrzucają normatywne pojęcie "niepoprawnego użycia." Ewentualnie mogą uznać dany termin za dziwaczny lub mogą odkryć zasadę, zgodnie z którą dane użycie ma rację bytu (w przeciwieństwie do powszechnego, normatywnego założenia, że "złe użycie" jest niesystemowe). Lingwistyka opisowa jest związana z opisywaniem języka. Metodologia opisowa dokładniej niż normatywna przypomina metodologię w innych dziedzinach nauki.

Mowa versus pismo

Większość współczesnych lingwistów żywi przekonanie, że język mówiony jest bardziej fundamentalny, więc jego badanie jest ważniejsze niż języka pisanego. Przyczyny tego spojrzenia są następujące:

Umiejętność mówienia wydaje się być cechą wszystkich ludzi, natomiast istnieje wiele kultur i wspólnot językowych bez pisma.

Ludzie uczą się języka mówionego z większą łatwością i wcześniej niż języka pisanego.

Wielu naukowców zajmujących się lingwistyką kognitywną uważa, że mózg posiada wewnętrzny "moduł językowy." Wiedzę o nim można zdobyć poprzez analizę mowy, a nie pisma, szczególnie dlatego, że język mówiony został nabyty w procesie ewolucji, a pisany jest stosunkowo nowym wynalazkiem.

Oczywiście, lingwiści są zgodni co do tego, że badania nad tekstem mogą być interesujące i cenne. Dla badań językoznawczych, przy których wykorzystywane są metody lingwistyki informatycznej i korpusowej, język pisany jest często o wiele bardziej wygodny do przetwarzania dużej ilości danych. Trudno jest znaleźć albo stworzyć wielkie korpusy języka mówionego. Są one zazwyczaj sporządzane na piśmie. W dodatku lingwiści zwrócili się ku pisemnemu dyskursowi, który pojawia się w różnych rodzajach komunikacji, za pośrednictwem komputerów, uznając go za realną dziedzinę badań językoznawczych.

Badania nad językiem pisanym są w każdym wypadku uważane za dziedzinę językoznawstwa.

Historia językoznawstwa

Wczesne teksty indyjskich Wed wskazują na strukturę języków – język składa się ze zdań mających cztery stadia rozwojowe, które są wyrażone w trzech czasach (przeszłym, teraźniejszym i przyszłym). Zdania składają się z wyrazów, które mają dwie odrębne formy istnienia (formę wokalną – słowo, i formę wyobrażeniową – znaczenie). Wyrazy te są zazwyczaj czasownikami, które reprezentują czynności ze świata rzeczywistego i rzeczownikami, które występują w siedmiu[1] przypadkach (w zależności od sposobu uczestnictwa w czynnościach ze świata rzeczywistego).

Indyjski gramatyk Panini (około 520 – 460 p.n.e.) jest pierwszym językoznawcą, często uznawanym za twórcę językoznawstwa. Jest on najbardziej znany za sformułowanie, w używanym również w dzisiejszych czasach tekście pod tytułem "Aṣṭādhyāy, 3959 reguł sanskryckiej morfologii". Gramatyka sanskrytu Paniniego jest wysoko usystematyzowana i techniczna. W tym analitycznym podejściu nieodłączne są pojęcia fonemu, morfemu i rdzenia, rozpoznane jedynie przez zachodnich językoznawców około dwóch tysięcy lat później. Reguły Paniniego w pełni opisują morfologię sanskrytu. Następstwem tego, że jego gramatyka skupia się na zwięzłości jest jej nieintuicyjna struktura, przypominająca współczesny "język maszynowy" (jako przeciwieństwo odczytywanych przez ludzi języków programowania). Zaawansowane logiczne zasady i techniki Paniniego miały duży wpływ zarówno na starożytne, jak również na współczesne językoznawstwo.

Bhartrihari (c. 450 – 510) – kolejny ważny autor teorii indyjskiego językoznawstwa. Stworzył on teorię, według której akt mowy składa się z czterech etapów:

pierwszy – konceptualizacja danej myśli,

drugi – jej werbalizacja oraz sekwencjonowanie,

trzeci - wygłoszenie wypowiedzi w przestrzeń, wszystko to wykonane przez mówcę

i czwarty – zrozumienie wypowiedzi przez słuchacza – osobę interpretującą.

Praca Paniniego oraz późniejszego indyjskiego językoznawcy, Bhartrihariego, miała znaczący wpływ na wiele z podstawowych poglądów zaproponowanych przez wykładowcę sanskrytu, Ferdinanda de Saussure’a, który jest powszechnie uważany za ojca współczesnego językoznawstwa strukturalnego.

W 760 roku na Środkowym Wschodzie perski językoznawca Sibawajh stworzył w swojej obszernej pracy pod tytułem Al-kitab fi al-nahw (الكتاب في النحو – Księga o gramatyce) szczegółowy i profesjonalny opis arabskiego, ukazując wiele lingwistycznych aspektów języka. Sibawajh w swojej książce odróżnił fonetykę od fonologii.

Do pierwszych zachodnich językoznawców zaliczają się Jakob Grimm, który w roku 1822 stworzył zasadę spółgłoskowych zmian w wymowie znaną jako prawo Grimma, Karl Verner, który wymyślił Prawo Vernera, August Schleicher, który stworzył "Stammbaumtheorie" oraz Johannes Schmidt, który w roku 1872 stworzył "Wellentheorie" ("model falowy"). Ferdinand de Saussure jest stwórcą współczesnej lingwistyki strukturalnej. Edward Sapir, lider w amerykańskiej lingwistyce strukturalnej był jednym z pierwszych, którzy badali zależności pomiędzy nauką o języku, a antropologią. Jego metodologia ma ogromny wpływ na jego wszystkich następców. Początkowo badania nad językiem odbywały się w ramach filologii, traktującej język przede wszystkim jako narzędzie literatury. Konsekwencją tego podejścia był preskryptywizm i traktowanie języka mówionego jako niedoskonałej wersji języka pisanego.

Od lat 60. XX wieku głównym modelem języka jest model formalny Noama Chomsky’ego, który rozwinął się pod kierunkiem jego nauczyciela, Zelliga Harrisa, będącego z kolei pod ogromnym wpływem Leonarda Bloomfielda. Chomsky pozostaje najbardziej wpływowym językoznawcą na świecie. Lingwiści zajmujący się Head-Driven Phrase Structure Grammar (HPSG) czy Gramatyką Leksykalno-Funkcjonalną (LFG), podkreślają znaczenie formalizacji i formalnego rygoru w opisie lingwistycznym, i dystansują się nieco od ostatniej pracy Chomsky’ego (program "Minimalistyczny" dla gramatyki transformacyjnej), przyłączając się bardziej do wcześniejszych jego prac. Lingwiści związani z teorią optymalności wskazują uogólnienia pod względem naruszalnych reguł, co jest większym odejściem od głównego nurtu językoznawstwa, a lingwiści zajmujący się różnymi rodzajami gramatyki funkcjonalnej i lingwistyki kognitywnej mają tendencję do podkreślania braku autonomii wiedzy lingwistycznej i braku uniwersalności struktur lingwistycznych, dlatego też znacznie odchodzą od paradygmatu Chomsky’ego.

Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna głosząca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców - Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki.

Dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią. Ma to w zamierzeniu wywierać wpływ na sposób myślenia członków grupy.

Słaba i mocna postać hipotezy

Słaba postać tej hipotezy, mówiąca, że język wpływa na myślenie, może być łatwo sprawdzona. Najbardziej znany test, polegający na pokazywaniu użytkownikom różnych języków trzech kolorowych karteczek i pytaniu ich, które dwa kolory są bardziej podobne, pokazał, że wyniki silnie zależą od tego czy kolory mają tę samą czy inną nazwę w danym języku (np. japońskie aoi oznacza zarówno niebieski jak i zielony). Eksperyment ten został przeprowadzony przez Browna i Lenneberga w 1954 r.

Szczególnie trudny do zbadania jest wpływ kategorii gramatycznych takich jak czas czy liczba, który może być znacznie ważniejszy niż wpływ słownictwa. Silniejsza postać tej hipotezy, mówiąca, że język "determinuje" myślenie, jest znacznie trudniejsza do sprawdzenia. Nie ma na nią też silnych dowodów pośrednich i wszystko wskazuje na to, że myślenie, przynajmniej częściowo, jest niezależne od języka. W strukturze języka zapisane są często reguły i poglądy społeczne. Różnie jest rozwiązana też kwestia konstrukcji związanych z płcią.

Badania języka hopi

Obaj badacze spotkali się podczas Międzynarodowego Kongresu Amerykanistów w roku 1928, a 3 lata później Whorf zapisał się do Sapira na kurs dotyczący języków Indian. Benjamin Lee Whorf prowadził badania głównie języków Majów i Hopi. W tekście Model uniwersum Indian, jaki napisał najprawdopodobniej w roku 1936 zawarł tezę, że system używania czasowników w języku hopi wpływa na pojmowanie przez Indian czasu i przestrzeni. Zaprzeczał on przede wszystkim, że istnieje jedno uniwersalne pojmowanie czasu i przestrzeni. Język hopi określał jako "język pozbawiony czasu" i przeciwstawiał go językom "temporalnym".

Czasowniki w tym języku nie odnoszą się do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, nie ma w tym języku tych trzech określeń, a odnoszą się do intencji sądów nadawcy w relacjach:

zdarzenia

przewidywania

uogólniania

Natomiast zjawiska, które w innych językach traktowane są jako rzeczowniki, trwające bardzo krótko (płomień, fala) jawiące się jako formy przestrzenne, dla Hopi są czasownikami.

Języki programowania

Pewnym powiązanym zagadnieniem są znaczne różnice w sposobie widzenia problemów przez programistów używających różnych języków programowania. Nie wiadomo w jakim stopniu ma to związek z hipotezą Sapira-Whorfa. Zwykle radzi się programistom naukę przynajmniej podstaw wielu różnych języków, szczególnie takich jak LISP, Haskell, Ocaml czy Prolog, dzięki czemu będą mogli widzieć zagadnienie z różnych stron.

Historia językoznawstwa

Indie

Według najbardziej rozpowszechnionego poglądu historia językoznawstwa rozpoczęła się w Indiach. W kraju tym dominowała empiryczna tradycja opisowa, a więc taka, która kładzie nacisk na opis konkretnych faktów językowych. Językoznawstwo pojawiło się w pierwszym tysiącleciu p.n.e. jako odpowiedź na konkretna potrzebę - tłumaczenia starożytnych tekstów religijnych, zawartych w księgach wiedzy, zwanych Wedami. Niektóre z tych tekstów pochodziły z XV w p.n.e.

Najstarsza znana gramatyka pochodzi z V-IV w p.n.e. Jej autorem był Panini (Devanāgarī पाणिनि). Zawiera ona ok. 4 tys. reguł, czyli sutr. Szereg pojęć i definicji w niej użytych pozostaje aktualnych do dziś, np. rozróżnienie głoski i litery, precyzyjna klasyfikacja głosek, wykrycie i opis zasad kombinatoryki głosek, rozróżnianie pojęć takich jak fleksja i słowotwórstwo, morfologiczna struktura wyrazu, klasyfikacja części mowy.

Legenda mówi, że Panini miał problemy z opanowaniem gramatyki sanskryckiej. Nie mógł nauczyć się wyjątków i modlił się do Śiwy o pomoc. Bóg dał mu wgląd w strukturę języka, którą Panini potem opisał. Pierwszy europejski przekład dzieła Paniniego powstał w połowie XIX w. i wywarł wyraźny wpływ na umocnienie się w kulturze europejskiej myślenia w kategoriach struktury. Europejskie gramatyki strukturalne powstały dopiero w XX w.

Tradycyjne gramatyki łaciny czy greki zawierają olbrzymią liczbę wyjątków, które trzeba opanować pamięciowo. Panini potraktował sprawę inaczej - usystematyzował wszystkie reguły funkcjonujące w obrębie języka. Wychodząc od reguł najniższego rzędu, przez reguły wyższego rzędu, reguły łączliwości poziomej i pionowej, do metareguł i potem znowu schodząc w dół, stworzył spójny system. W ten sposób zapełnił wszystkie miejsca, które były pojedynczymi przypadkami. To, co dla nas jest wyjątkiem, tam jest ilustracją reguły. Całkowitym novum było również przypisanie wszystkim kolejnym regułom arbitralnie dobranych symboli (głosek i ich kombinacji) o raz i na zawsze ustalonym znaczeniu. Gramatyka ta jest skonstruowana niczym algebra. Składających się na nią kilku tysięcy reguł zaczynają się uczyć już dzieci.

Grecja i Rzym

Tradycja grecka i rzymska od VII w p.n.e. w większym stopniu badała ogólne problemy języka np. istotę języka, stosunek języka do logiki (czy za pomocą języka myślimy), retoryki, poetyki. Tradycja antyczna jest objaśnieniowa. Istniał spór filozofów, którego tematem był język. Analogiści rozpatrywali język z punktu widzenia logiki, bo język ma charakter logiczny. Anomaliści utrzymywali, że w języku rządzą anomalie i wszystko się w nim zmienia - koncepcja ta związana była z retoryką i poetyką.

Z tradycją antyczną związanych jest kilka pojęć:

teoria nominacji (nazywania) - język za pomocą znaków określa świat;

etymologia (źródłosłów) - nauka o prawdziwym pochodzeniu wyrazów, zmianach ich znaczenia i formy w miarę upływu czasu;

teoria physei – teoria fizycznego pochodzenia wyrazu głosząca, że nazwy należą do od świata i od przedmiotu;

teoria thesei – twierdzi, że nazwy nie należą od przedmiotu, ale są konwencjonalne, czyli należą do ludzi;

onomatopeja – naśladowanie dźwięków.

W tradycji greckiej występuje też językoznawstwo opisowe, którym zajmowała się szkoła aleksandryjska. W IV-II w p.n.e. przy bibliotece aleksandryjskiej istniał ośrodek badań nad językiem i tekstem, który stosował wieloaspektowy opis filozoficzny dotyczący różnych właściwości tekstu, a więc opis wszystkiego, co jest w tekście. Ustalono podział na części mowy, opisano deklinacje i koniugacje, ustalono zasady opisu składni. Z ośrodkiem tym związany był Dantus Aelius, którego "Sztuka gramatyki" była podstawowym podręcznikiem języka łacińskiego w całej Europie przez tysiąc lat.

Chiny

W starożytnych Chinach powstał kolejny opis języka, inny niż dotąd wymienione. Obiektem opisu był tu język zupełnie innego typu. Język chiński jest bowiem językiem izolującym, w którym występują jednosylabowe, niezmienne morfemy - rdzenie. Dla morfemu, a właściwie sylabomorfemu, zarezerwowany jest specjalny znak graficzny – ideogram (hieroglif). Relacje gramatyczne w zdaniu oparte są na szyku wyrazów (morfemów), np. nán shān – południowe góry, shān nán - na południe od gór. Dodatkowo używa się morfemów funkcyjnych, takich jak specjalny wykładnik referentności - de, który oznacza, że dany przedmiot jest teraz przedmiotem obserwacji, np. zhèr rén - tutejszy człowiek, zhèr de rén – człowiek, który się tu znajduje.

W języku chińskim (podobnie jak w angielskim) nie ma więc fleksji, czyli morfologii i gramatyki w europejskim tego słowa znaczeniu. Dlatego też pierwsze badania chińskich językoznawców dotyczyły leksykologii i leksykografii, a więc morfemów i ich znaczeń, a nie gramatyki. Chińczykom zawdzięczamy słownik z III-II w p.n.e. Shù wén, zawierający ok. 10 tysięcy morfemów (de facto ideogramów) i opisujący ich znaczenie i pochodzenie. A zatem w tradycji chińskiej istniała także etymologia.

Morfemy podzielono na 6 klas tematycznych, np. przedmioty, właściwości, stany, czynności. Klasyfikacja ta obowiązywała do XIX w. Chińczycy zwrócili uwagę na logiczny aspekt języka.

Średniowiecze

W okresie średniowiecza interesowano się językiem łacińskim, kontynuowano i poszerzano osiągnięcia epoki antycznej. Efektem uzupełnienia wiedzy wyniesionej ze starożytności jest gramatyka Priseiana intitiones gramatica w 18 tomach. W całej humanistyce i filozofii panowała zasada racjonalizmu i idea gramatyki uniwersalnej. Badacze uważali, że historia języków jest podobna (wynikało to z ich niewiedzy). Gramatykę łacińską uważano więc za wzorcową (uniwersalną).

Epoka nowożytna

W Europie język łaciński przestał być językiem oficjalnym, pojawiły się filologie narodowe: francuska, niemiecka, angielska, słowiańska... W XVIII w. rozpowszechniały się relatywizmy (antyuniwersalizmy). Badacze uznali, że języki bardzo się od siebie różnią (językoznawstwo konkretatywne - rozróżnianie wyraźnych cech języków). Abu Hayan at Tauhaidi, wybitny arabski filozof, uważał, że język związany jest z kulturą i historią narodu. W XVII w. pojawiła się typologia lingwistyczna. Za jej twórcę lub prekursora uważa się ekonomistę Adama Smitha, który jest też autorem pierwszej typologii języków europejskich.

W XIX wieku rozwijało się językoznawstwo historyczne. Pojawiło się ono dzięki badaczowi angielskiemu Williamowi Jonesowi, który odkrył dla Europy sanskryt – starożytny język Indii. Wykazał on radykalne podobieństwo sanskrytu do języków europejskich. Uznano, że przyczyna tego podobieństwa leży w historii. Powstała w ten sposób komparatywistyka, czyli językoznawstwo porównawcze. Badania sanskrytu dały podstawę, aby wskazać źródło, z którego wywodzi się większość języków Europy (z wyjątkiem baskijskiego, węgierskiego, fińskiego, estońskiego, tureckiego i kilku pomniejszych języków używanych w okolicach Uralu) i wiele języków Azji południowej i zachodniej. Badacze, którzy tworzyli językoznawstwo historyczno-porównawcze, często kojarzeni są z romantykami. Wyraz swego zainteresowania wspólnym pochodzeniem Słowian dał w swoich dziełach Adam Mickiewicz. W istocie pracę językoznawców przełomu XVIII i XIX wieku charakteryzowało szczególne zainteresowanie historią i genezą języków, charakterystyczne dla tematyki doby romantyzmu. Działania te są ściśle powiązane z kształtowaniem się nowoczesnych koncepcji narodów. Dziewiętnastowieczni lingwiści podejmowali próby wyznaczenia granic wspólnot językowych oraz przedstawiali każdą z nich jako spadkobierczynię identycznych dóbr kulturowych, właściwych danej grupie. Wprowadzono do nauki pojęcie rodziny językowej na oznaczenie zbioru języków powstałych w wyniku stopniowej ewolucji jednego prajęzyka (grupa słowiańska, germańska, łacińska lub romańska, szerzej: praindoeuropejska, chamito-semicka i in.). Podstawową metodą językoznawstwa porównawczego stała się rekonstrukcja, polegająca na odtworzeniu historycznych form (stanów) językowych.

Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.

Pojęciem takim jest np. morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.

Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.

Co uniwersalium językowym nie jest:

Dla osoby, która zna jedynie języki indoeuropejskie, wiele rzeczy może wydać się tak oczywistymi, że nie wyobraża sobie języka bez nich. Zapoznanie się z kilkoma zaledwie popularnymi językami nie-indoeuropejskimi, np. japońskim, chińskim czy arabskim, pozwala rozwiać wiele z tych złudzeń. Szczególną zasługę dla rozwiewania złudzeń o tym, że wszystkie języki świata to po prostu udziwniona łacina, miały jednak badania języków Indian.

Wyrazy

O ile morfem jest pojęciem uniwersalnym, to wyraz już nie. W tzw. językach polisyntetycznych (m.in. eskimoskich) morfemów tworzących zdanie w żaden sposób nie można podzielić na wyrazy.

Czas przeszły, teraźniejszy i przyszły[edytuj]

Dla przykładu:

Japoński ma 2 czasy - przeszły i teraźniejszo-uniwersalno-przyszły.

Hopi ma 3 czasy - obiektywny (przeszło-teraźniejszy), subiektywny (przyszły, ale używany też do wielu przeszłych i teraźniejszych faktów ze sfery uczuć) i uniwersalny (do rzeczy, które są zawsze prawdziwe).

3 osoby

Niektóre języki Indian mają 4 osoby, lub żeby pozostać w gramatyce indoeuropejskiej - bliższą trzecią i dalszą trzecią (zob. więcej w haśle osoba (językoznawstwo)).

Wiele języków (w tym polski) dysponuje kilkoma formami osoby trzeciej, różniącymi się rodzajem gramatycznym.

Niektóre języki (np. Pierwszych Narodów amerykańskich, austronezyjskie, austroazjatyckie) mają dwie formy pierwszej osoby liczby mnogiej: "my" z uwzględnieniem odbiorcy/słuchacza (tzn. ja, lub my, wraz z tobą) oraz z jego wykluczeniem (tzn. "my" ale bez ciebie) - zobacz inclusivus.

W japońskim ściśle rzecz biorąc nie ma osób gramatycznych, niektóre rzeczowniki spełniają taką funkcję.

Liczba pojedyncza i mnoga

Oczywiście w każdym języku można wyrazić ilość, ale nie wszędzie przyjmuje to postać osobnej kategorii gramatycznej. W języku japońskim liczba domyślnie nie jest zaznaczana i to samo zdanie może równie dobrze odnosić się do liczby pojedynczej, jak i mnogiej, co prawie zawsze wynika jasno z kontekstu. Np. zdanie 工員は行きます (transkr. kouin wa ikimasu) - może oznaczać równie dobrze robotnik idzie lub robotnicy idą. Informacje o liczbie, jako dodatkową, można oczywiście dodać: 一人の工員は行きます (hitori no kouin wa ikimasu ) - liczba pojedyncza, lub 工員たちは行きます (kouin-tachi wa ikimasu) - liczba mnoga lub liczba zbiorowa.

Osobne zagadnienie stanowi liczba zbiorowa - wyrażenie oznaczające "X i osoby powiązane z X". W języku polskim zwykle używa się w tym znaczeniu konstrukcji typu "X i Y", czasem jednak liczby mnogiej - np. dziadkowie poza znaczeniem mnogim dwóch lub więcej dziadków, może też oznaczać zbiorowe dziadka i babcię. W niektórych językach taka konstrukcja jest wyrażana specjalnymi konstrukcjami gramatycznymi.

Ponadto np. w języku polskim występowała kiedyś liczba podwójna.

Kolory

Nazwy kolorów tworzą przeróżne kombinacje. W japońskim niebieski i zielony tradycyjnie mają wspólną nazwę 青い (aoi). Obecnie słowo aoi tłumaczy się zwykle po prostu jako niebieski, natomiast do określenia koloru zielonego używa się stosunkowo nowego słowa 緑,緑色 (midori - zieleń, midori-iro - kolor zieleni). Zachowały się jednak utarte zwroty np.: 青い信号 (aoi shingō) - zielone światło (drogowe), które de facto jest w Japonii niebieskawe. Co więcej - większość przymiotników japońskich ma w zasadzie znaczenie czasownikowe. Np.: 赤い (akai) - czerwony, być czerwonym; 白い (shiroi) - biały, być białym; 明るい (akarui) - jasny, być jasnym.

Czasownik "być"[edytuj]

Czasownik "być", z pozoru bardzo uniwersalny, w różnych językach funkcjonuje na różnych zasadach. Np. w językach hiszpańskim i portugalskim wyróżnia się trzy różne czasowniki "być": określający przebywanie "estar", określający istnienie "haber" oraz określający cechę "ser". Porównując język polski z hiszpańskim otrzymujemy:

Jestem w domu. Estoy en casa.

Jestem człowiekiem. Soy un humano.

Tu jest dom. Aquí hay una casa.

W języku irlandzkim należącym do rodziny języków celtyckich czasownik "tá" oznacza przebywanie oraz "is" oznacza cechę. Jest także czasownik "bíonn" oznaczający przebywanie, ale jako zwyczaj, a niekoniecznie w tej chwili.

Jestem w domu. Tá mé abhaile.

Jestem mężczyzną. Is fearr mé.

Bywam w pracy. Bíonn mé ag obair.

Podobnie w japońskim są dwa czasowniki oznaczające cechę - ożywiony iru i nieożywiony aru (który oznacza też mieć), oraz grupa form czasownikowych oznaczających stan (da, desu, de aru, de gozaru itd.)

Przymiotniki

Język japoński zawiera 4 klasy wyrazów mogących pełnić funkcję określania:

przymiotniki predykatywne (zakończone na -i) - pełnią funkcję orzeczenia w zdaniu, podobnie jak czasowniki odmieniają się przez czasy, przez niektórych uważane za podgrupę czasowników;

przymiotniki niepredykatywne (zakończone na -na) - są tworzone od niektórych rzeczowników, nieodmienne

pozostałe rzeczowniki - łączone przy pomocy postpozycji no, również nieodmienne,

różne czasowniki

W przypadku określników nieodmiennych o funkcji wyrazu w danym zwrocie decyduje pozycja w zdaniu, przy czym zawsze wyraz (czasami całe rozbudowane zdanie podrzędne) określający jest umieszczony przed wyrazem określanym.

Językoznawstwo diachroniczne

Językoznawstwo diachroniczne (od gr. día „przez”, chrónos „czas”, językoznawstwo historyczne) to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem relacji jakie występują między elementami języka w różnych epokach jego rozwoju. Językoznawstwo diachroniczne bada więc zmiany, jakie zachodzą w języku z upływem czasu. Głównym zadaniem językoznawstwa diachronicznego jest opisanie tych zmian i sformułowanie na tej podstawie możliwie ogólnych zasad obowiązujących w ewolucji języków.

Jedną z pierwszych, najsławniejszych zasad tego typu było sformułowane w 1822 roku przez Jakuba Grimma (w oparciu o pewne ustalenia Rasmusa Kristiana Raska) prawo Grimma, ustalające przebieg tzw. pierwszej i drugiej przesuwki spółgłoskowej w niektórych językach germańskich. Jednak większość obserwacji i zasad formułowanych przez diachronistów ma znacznie węższe „ramy” i dotyczy zmian językowych o stosunkowo niewielkim zasięgu – najczęściej chodzi o jeden tylko język i zmianę, która w nim zachodzi na granicy dwóch epok.

Ostre przeciwstawienie językoznawstwa diachronicznego synchronicznemu wprowadził Ferdynand de Saussure. Współcześnie niektórzy językoznawcy skłaniają się do tezy, że różnica między językoznawstwem diachronicznym a synchronicznym jest nie tyle natury jakościowej, co ilościowej. Językoznawstwo diachroniczne zajmowałoby się więc nie tyle „przekrojami podłużnymi” języka (w przeciwieństwie do „przekrojów poprzecznych” językoznawstwa synchronicznego), co sumą kilku (minimum dwóch) „przekrojów” synchronicznych („poprzecznych”) i relacjami (zmianami) między tymi przekrojami.

Zbliżone do metod diachronicznych jest językoznawstwo historyczno-porównawcze.

Językoznawstwo historyczno-porównawcze

Językoznawstwo historyczno-porównawcze – dział językoznawstwa, który zajmuje się rozwojem języków pokrewnych oraz wyjaśnieniem zmian, które w nich zaszły. Dyscyplina może również występować pod nazwą językoznawstwo genetyczne. Dział językoznawstwa historyczno-porównawczego zajmujący się rekonstrukcją niezaświadczonych bezpośrednio prajęzyków określa się czasem nazwą paleojęzykoznawstwa. Najbardziej zbliżone dyscypliny naukowe to: językoznawstwo historyczne i językoznawstwo synchroniczne.

Językoznawstwo ogólne to nauka o uniwersalnych regułach budowy i struktury języków świata, badająca też funkcje języka. Językoznawstwo ogólne pojawiło się w związku z potrzebą opisów języków obcych.

Jest zwykle dzielone na szereg dziedzin, stanowiących mniej lub bardziej niezależne kierunki badawcze. Należą do nich:

fonetyka - nauka o dźwiękach (głoskach, fonach) używanych w poszczególnych językach świata,

fonologia - nauka o fonemach, stanowiących podstawowe wzory dźwięków w danym języku,

językoznawstwo historyczne - nauka badająca dzieje poszczególnych języków, a także podobieństwa w słownictwie, gramatyce, słowotwórstwie, składni pomiędzy językami spokrewnionymi,

morfologia - nauka o wewnętrznej budowie wyrazów,

pragmatyka - nauka o użyciu wyrazów i wyrażeń (dosłownym, przenośnym itd.) w aktach komunikacji,

semantyka - nauka badająca znaczenia wyrazów i zdań z nich zbudowanych,

składnia - nauka badająca sposoby tworzenia zdań z wyrazów,

stylistyka - nauka badająca style języka.

typologia języków - nauka badająca cechy gramatyczne występujące we wszystkich językach świata,

Odrębną dziedziną badań jest dociekanie istoty i właściwości języka i zdolności ludzi do posługiwania się językiem. Dla każdego człowieka język ojczysty stanowi część naturalnego środowiska, bez którego trudno funkcjonować. Według Ireneusza Iredyńskiego „człowiek jest zanurzony w języku jak ryba w wodzie”.

Zdolność posługiwania się językiem ma charakter naturalny, choć człowiek jako dziecko przyswaja sobie konkretny język w wyniku kontaktu z rodzicami i innymi ludźmi. Człowiek jest także w stanie stworzyć język sztuczny, by następnie komunikować się przy jego pomocy z innymi ludźmi. Wiedza językowa ma charakter synkretyczny, tzn. w komunikacji językowej zawsze występują inne czynniki, które w różnym stopniu wpływają na używanie języka. Ponadto ludzie komunikują się ze sobą nie tylko przy pomocy języka, którego rola jest taka, jaką wymaga środowisko.

Każdy język posiada cechy autogenetyczne, tj. formalne właściwości, których użytkownik języka zazwyczaj nie zna. Na naszą interpretację dowolnego tekstu wpływa nie tylko język, ale także środowisko. Spośród konwencji pozajęzykowych, które współpracują z językiem w komunikacji międzyludzkiej i określają rozumienie treści, najważniejszą rolę odgrywa wiedza o świecie, czyli konwencja encyklopedyczna, której towarzyszy komunikowanie i bez której komunikowanie się byłoby niemożliwe. W oparciu o tę wiedzę, w rozmaity sposób interpretuje się np. zdania czy wypowiedzi, które mają jednakową strukturę językową np. matka daje córce sukienkę i matka szyje córce sukienkę (matka szyje, myśli o tym, że uszyje i oddaje córce sukienkę). Mówić znaczy zatem nie tylko znać reguły językowe, ale też należeć do pewnej kultury.

Językoznawstwo ogólne pozwala właśnie na wykrycie informacji, która bezpośrednio zakodowana jest w formach języka, niezależnie od towarzyszących im kontekstom użycia.

Językoznawstwo synchroniczne

Językoznawstwo synchroniczne (od gr. syn 'razem', chronos 'czas') – to działy językoznawstwa, których przedmiotem jest system języka w danym momencie, bez względu na historię tego języka jako całości, jak i na historię poszczególnych jego elementów. Językoznawstwo synchroniczne bada więc wszystkie elementy danego języka (danych języków) współwystępujące w określonym czasie, a także relacje między tymi elementami, abstrahuje natomiast zupełnie od historycznej genezy poszczególnych zjawisk.

Czasem mówi się o językoznawstwie synchronicznym jako o badaniu "przekrojów" języka poszczególnych epok (należy sobie wyobrazić język przestrzennie - jako wijącego się przez epoki, nieustannie ewoluującego węża). Każdy taki przekrój to osobny, w pełni autonomiczny system, funkcjonalnie niezależny od pozostałych przekrojów (choć powiązany z nimi genetycznie).

Ścisłe oddzielenie językoznawstwa synchronicznego od diachronicznego postulował Ferdynand de Saussure - miał to być podstawowy warunek umożliwiający badanie struktury gramatycznej języka. Od ostatniej ćwierci XX wieku imperatywu tego nie traktuje się już w językoznawstwie tak poważnie. Coraz częściej w pracach synchronicznych wskazuje się na wagę procesów historycznych. Metaforycznie często mówi się o "pamięci" języka - o obecności w elementach i strukturach danej epoki jak gdyby "uśpionej", skumulowanej wiedzy o fazach rozwojowych poprzednich epok.

Strukturalizm (językoznawstwo)

Strukturalizm jest teorią opartą na przekonaniu, iż język jest strukturą zorganizowanych systemów znaków, będących podstawowym kodem komunikacji międzyludzkiej. Strukturaliści ujmują język jako system relacji. Odrzucają natomiast poglądy młodogramatyków i dążą do tego, by zbliżyć się do metod przyrodniczych (naturalizm biologiczny). Odrzucają psychologizowanie i atomizowanie języka. Nie opisują elementów pozajęzykowych.

Prekursorami strukturalizmu (in. lingwistyki strukturalnej) byli Ferdinand de Saussure (językoznawca szwajcarski) i Jan Baudouin de Courtenay (językoznawca polski). Do strukturalistów należały również szkoły: genewska, praska (fonologiczna), kopenhaska (glossemantyczna) i amerykańska (deskryptywna).

Powodem powstania różnych szkół strukturalistów były różne interpretacje poglądów de Saussure'a, który wyróżniał w języku: signifié (znaczone) – coś, co jest oznaczone; signifiant (znaczące) – to, co oznacza; język złożony z tych znaków: langue.

Ferdinand de Saussure (ur. 26 listopada 1857 w Genewie, zm. 22 lutego 1913 w Vufflens-le-Château) - językoznawca szwajcarski.

Określił język jako stały zbiór (dokładniej: system) norm społecznych, umożliwiających porozumiewanie się. Podobnie jak Jan Niecisław Baudouin de Courtenay odróżniał język jako system znaków od mówienia, które jest indywidualną realizacją tegoż systemu.

De Saussure ukuł termin językoznawstwa diachronicznego dla badań historycznych nad językiem i językoznawstwa synchronicznego, opisującego stan języka w danym momencie. Wprowadził termin znaku językowego jako składowej dwóch elementów - znaczonego i znaczącego, gdzie pierwszy to samo abstrakcyjne pojęcie, a drugi - jego akustyczna reprezentacja. Język w rozumieniu de Saussure'a funkcjonuje w oparciu o związki syntagmatyczne, istniejące pomiędzy elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi i związki paradygmatyczne, istniejące na poziomie abstrakcyjnym.

Według Saussure'a jedynym i prawdziwym przedmiotem językoznawstwa był język rozpatrywany sam w sobie. Dokonał on rozróżnienia między językiem (langue) i mówieniem (parole). Język jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, który nie może być wytworem pojedynczego człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia się w indywidualnych aktach werbalnych (mówieniu). Zadaniem lingwistyki winno być precyzyjne oddzielenie systemu języka (langue) od konkretnej jednostkowej wypowiedzi (parole).

Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (ur. 13 marca 1845 w Radzyminie, zm. 3 listopada 1929 w Warszawie) – polski językoznawca, uznawany za jednego z najwybitniejszych w historii dyscypliny. W latach 70. – 80. XIX wieku twórca szkoły kazańskiej w językoznawstwie. Wprowadził termin fonem w znaczeniu zbliżonym do współczesnego. Publicysta społeczny. Propagował także esperanto.Rozgraniczył pojęcia statyki i dynamiki języka, gdzie pierwsza bada prawa jego równowagi, a druga jego historyczne przemiany.

Rozróżnił jako pierwszy pomiędzy językiem – abstrakcyjnym zbiorem elementów, a mówieniem – realizacją owego systemu przez poszczególne jednostki.

Wspólnie z uczniem i najbliższym współpracownikiem, Mikołajem Kruszewskim, wysunął tezę, że język jest spójnym systemem złożonym z szeregu pomniejszych składników. Przedstawili także jako pierwsi pojęcie fonemu.

W późniejszych pracach Baudouin de Courtenay rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma).

Napisał wiele prac naukowych po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku.

Kazańska szkoła językoznawcza

Kazańska szkoła językoznawcza - grupa językoznawców na Państwowym Uniwersytecie w Kazaniu w drugiej połowie XIX- go wieku. Założycielem tej szkoły był Jan Niecisław Baudouin de Courtenay, a jego najbliższy współpracownik i uczeń to Mikołaj Kruszewski.

Courtenay związał się z Państwowym Uniwersytetem w Kazaniu w 1875 roku jako profesor filologii i działał tam aż do roku 1883, to znaczy do przejścia na nowo powstałą profesurę słowiańskiej gramatyki porównawczej na uniwersytecie w (teraz estońskim) Dorpacie, po nim zaś na profesurę w Kazaniu mianowany został Kruszewski, choć musiał jeszcze w tym samym roku zrezygnować zapadłszy na śmiertelną chorobę neurologiczną. Blisko współpracując również ze Lwem Szczerbą skupili i wychowali pokolenie językoznawców o znacznych osiągnięciach. Coraz lepiej rozumiane obecnie oddziaływanie tej szkoły widziane jest w co najmniej trzech kierunkach: w ośrodku moskiewskim, petersburskim/leningradzkim, oraz w praskim.

Mimo iż sam Courtenay miał zawsze mówić o 'Kazańskiej szkole językoznawczej' wyłącznie w cudzysłowie, i że jego opinie o swoim genialnym uczniu i współpracowniku Kruszewskim zmieniały się znacznie przy różnych okazjach, uważa się obecnie, że kazański dorobek językoznawstwa jest wciąż niedoceniony, a znaczna część chwały przypisywanej pracom de Saussure'a winna być oddana właśnie Kruszewskiemu i jego mistrzowi[1].

Ze względnego zapoznania wydobyły osiągnięcia szkoły kazańskiej nowe tłumaczenia i wydania prac Kruszewskiego i Courtenay'a w latach 1960, oraz rosnąca liczba opracowań krytycznych doceniających wyniki i wpływy szkoły kazańskiej.

Lista osób związanych z Kazańską szkołą językoznawczą

Jan Niecisław Baudouin de Courtenay

Mikołaj Kruszewski

Lew W.Szczerba (1880-1944)

Sergiej Konstantinowicz Bulicz (1859-1921)

Wasilij Aleksejewicz Bogorodickij (1857-1941)

Aleksandr Iwanowicz Aleksandrow (1861-1917)

Wasilij Wsiliewicz (alias Wilhelm) Radlow (1837-1918)

Max Vasmer

Wpływy szkoły kazańskiej mimo ograniczeń językowych dały się odczuć za pośrednictwem de Saussure, Trubieckoja, Meilleta i, jak najbardziej Jakobsona. Prace Kruszewskiego i wykłady Courtenaya, później w Dorpacie i Petersburgu znane były współczesnym, choć nie zawsze honorowane[2]. Po części może się to jednak zawdzięczać temperamentowi i fragmentaryzmowi działań Courtenay'a.

Leksem – wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Składa się na nią znaczenie leksykalne oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać, a także zespół form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach. Przykładowo wyrazy czytać, czytam, czytali, przeczytasz są formami tego samego leksemu. Pokrewnym pojęciem jest lemma oznaczająca kanoniczną, podstawową formę leksemu, którą najczęściej podaje się w słownikach. Leksem może być reprezentowany przez jeden wyraz tekstowy.

Pojęcie to dotyczy również informatyki (języki programowania), gdzie leksem to podstawowa jednostka leksykalna na jaką jest dzielony tekst kodu źródłowego. Odnosi się zarówno do kompilatorów jak i interpreterów.

Językowy obraz świata

Językowy obraz świata (JOS) - pojęcie językowego obrazu świata ma wieloletnią historię i złożony rodowód. Początki tezy o językowym obrazie świata sięgają czasów Marcina Lutra.

Problem ten teoretycznie i filozoficznie na gruncie nauki niemieckiej sformułował w XVIII i XIX wieku J.G. Hamann. Twierdził, że: "Język na poglądy – a poglądy na język wydają się mieć wpływ oraz, że każdy język wymaga pewnego właściwego sposobu myślenia oraz realizuje określone sobie tylko charakterystyczne upodobania."[1]

Z kolei J.G. Herder, który twierdził, że: "Każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój wkład stulecia- jest to skarbiec myśli całego narodu"[2].

Jednakże podstawowe założenia i definitywny kształt tezy o JOS sformułował W. Humboldt, twierdząc że języki są środkami do odkrywania prawd dotychczas nie poznanych czyli charakteryzują się różnorodnością samych sposobów oglądu świata[3].

Janusz Anusiewicz twierdzi, że JOS stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i zaakceptowanych przez wspólnotę komunikatywną norm, wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i zestawień wobec rzeczywistości[4].

Według Bartmińskiego "JOS jest zawartą w języku, różnie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy "utrwalone" w gramatyce, słownictwie, w kliszowych tekstach np. przysłowiach ale także sądy "presupowane", tj. implikowane przez formy językowe utrwalonej na poziomie społecznej wiedzy, przekonań, mitów, rytuałów."[5]

Renata Grzegorczykowa językowy obraz świata chce rozumieć jako: "strukturę pojęciową utrwaloną w systemie danego języka, czyli w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych realizującą się w języku, za pomocą tekstów wypowiedzi."[6]

Tokarski traktuje JOS "jako zbiór prawidłowości zawartych w związkach gramatycznych i strukturach leksyki, pokazujących różne sposoby widzenia i rozumienia świata."[7]

Według Jerzego Bartmińskiego: pojęcie językowego obrazu świata działa w dwóch wariantach, które można sprowadzić do „podmiotowego” i „przedmiotowego” i podporządkować terminom wizja świata i obraz świata. Wizja jako widzenie jest czyimś spojrzeniem i zawiera w sobie podmiot patrzący. Obraz jest wynikiem czyjegoś postrzegania świata, ale całość bardziej opiera się na przedmiocie - na tym, co jest zawarte w danym języku. Można mówić o obrazie świata np. dziecka, dorosłego, człowieka „prostego” itp.[8]

Skomplikowane są relacje między językiem a kulturą, a szczególnie między językiem a literaturą:

Tworzywo literatury stanowi język i jego właściwości systemowe i kontekstowe, które są wykorzystywane do przedstawienia rzeczywistości i tworzenia świata przedstawionego.

Osobiste doświadczenia twórcy i całej wspólnoty zostaje przechowane niejako w języku, Czyli literatura musi znaleźć odbicie tego doświadczenia i musi także odbić ugruntowany w języku obraz świata.

Niemożliwe jest wykreowanie rzeczywistości nie związanej z doświadczeniem. Jest to rzeczywistość przez język zawężona, ale wynikająca z istoty języka.

Twórcy literatury są „rzemieślnikami słowa” modyfikują i wykorzystują istniejące elementy, ale również są twórcami nowych składników.

Literatura nie tylko korzysta z wzorców wprowadza do kultury wzorce. Język utrwala i przechowuje doświadczenia wypracowane przez kulturę.

Język formuje kulturę w poszczególnych wspólnotach komunikacyjnych

W istotny sposób badania językoznawców nad JOS łączą i podsumowują Marian Bugajski i Anna Wojciechowska. Uważają oni, że językowy obraz świata jest to obraz świata (lub jego część ), zespół sądów, struktura pojęciowa, interpretacja rzeczywistości, centralne pojęcie, kategoria pojęciowa. Ogólnie jest to coś, co istnieje, funkcjonuje, kształtuje się poza językiem i jakimś stopniu wchodzi w skład języka[9].

Składniki językowego obrazu świata.

Składniki JOS obejmują różne zjawiska. Badaczka R. Grzegorczykowa zaznacza, że na wstępie trzeba odróżnić elementy obrazu świata, które przejawiają się w pewnych własnościach gramatycznych języka od ujęcia świata w znaczeniach i łączliwości leksemów. Badania przedstawiają wiele przykładów cech gramatycznych odbijających warunki życia mówiących i wpływających na sposób widzenia świata przez nich własności gramatyczne, które są odbiciem pewnego widzenia świata mają zdecydowanie charakter historyczny. Następnie istotne dla omawianego są cechy słownictwa stanowiącego swoisty klasyfikator świata Różny układ znaczeń leksemów zależy od stopnia uogólnienia nazywanego zjawiska, a także różnorodnego rozczłonkowania świata. Dodatkowo na językowy obraz świata składają się właściwości słowotwórcze leksemów, które ujawniają sposób ujmowania zjawisk przez mówiących. Kolejnym składnikiem jaki prezentuje badaczka są żywe motywacje słowotwórcze i semantyczne współtworzące obraz świata zawarty w języku i funkcjonujący współcześnie. Równie ważnym składnikiem są konotacje semantyczne łączone przez mówiących z zjawiskami nazywanymi. Są to cechy kojarzone przez społeczeństwo z desygnatami nazw, utrwalone w pewnych faktach językowych (metaforach, derywatach, frazeologizmach) lub też w przypadku konotacji indywidualnych, jedynie przejawiające się w pewnej charakterystycznej łączliwości (np. osoby wiążące z pewnymi zjawiskami cechy negatywne nie będą używały ich nazw w połączeniu z wykładnikami ocen pozytywnych).

Datowanie lingwistyczne – metoda datowania względnego, opiera się na studiach porównawczych języków pokrewnych. Wyróżnia się:

leksykostatystykę – metoda ta polega na wybraniu około 100 lub 200 pospolitych wyrazów i sprawdzeniu, które mają ten sam źródłosłów.

glottochronologia – za twórcę tej metody uważa się Morrisa Swadesha. Wprowadził on wzór, który mówił, iż dwa spokrewnione języki zachowują 85-86% wspólnego początkowego słownictwa po okresie rozdzielenia 1000 lat.

Metodą tą można datować wędrówki ludów, należy jednak pamiętać o zapożyczeniach słownych.

Leonard Bloomfield (ur. 1 kwietnia 1887 w Chicago, zm. 18 kwietnia 1949 w New Haven) – językoznawca amerykański. W swoim najważniejszym podręczniku - Język - wydanym w 1933 roku, przedstawił wyczerpujący opis amerykańskiego językoznawstwa strukturalnego. Poczynił znaczący wkład w indoeuropejskie językoznawstwo historyczne, opis języków austronezyjskich oraz języków rodziny Algonquian.

Podejście Bloomfielda do językoznawstwa charakteryzowało się naciskiem na naukowe podstawy językoznawstwa, przestrzeganie zasad behawioryzmu zwłaszcza w jego późniejszych pracach oraz nacisk na formalne procedury analizy danych językowych. Wpływ bloomfieldowskiego językoznawstwa strukturalnego został przedstawiony w latach 1950 i 1960 jako teoria gramatyki generatywnej opracowana przez Noama Chomsky'ego.

Jego działalność wywarła bardzo duży wpływ na rozwój amerykańskiego strukturalizmu językowego w okresie od lat 30. do 50. XX wieku. Był uważany za twórcę amerykańskiej szkoły strukturalistycznej.

Behawioryzm (ang. behavior lub behaviour - zachowanie) - kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku, przede wszystkim w USA.

Założenia behawioryzmu: jakkolwiek kierunek ten nie neguje występowania zjawisk psychicznych, twierdzi, że są one swoistymi, ubocznymi efektami działania mózgu, których nie da się skutecznie badać metodami naukowymi, gdyż są one niedostępne obserwacji, dlatego, jeśli psychologia ma być rzetelną nauką, musi się ograniczyć do mierzalnych, jasno zdefiniowanych eksperymentów, w których ludzi poddaje się działaniu określonych bodźców i obserwuje się ich określone reakcje na te bodźce.

Behawioryzm jest próbą zastosowania ścisłych, znanych z nauk przyrodniczych metod badawczych do badania ludzkiej psychiki. Behawioryzm doprowadził do ulepszenia metodologii nauk psychologicznych, kładąc nacisk na statystyczne zależności między obiektywnie mierzalnymi bodźcami i reakcjami. W swej złagodzonej postaci w dużym stopniu współtworzył współczesną teorię uczenia się, psychologię poznawczą oraz psychologię społeczną.

W skrajnej postaci behawioryzm zakładał, że bardziej złożone zjawiska psychiczne, takie jak np. uczucia wyższe, czy struktury wpojone kulturowo, nie mają większego wpływu na działanie ludzi, lecz że ludzie podobnie jak wszystkie inne zwierzęta działają według stosunkowo prostych zasad opierających się na stałych, odruchowych lub wyuczonych reakcjach na bodźce. Według tego skrajnego poglądu, większość zdrowych osobników ludzkich, niezależnie od ich "zawartości mózgu" będzie w tych samych warunkach reagować podobnie na podobne zestawy bodźców. Jedyną zaś rzeczą, która jest u człowieka wrodzona, jest ogólna zdolnośc uczenia się.[1] Teoria ta jest już jednak w zasadzie porzucona, gdyż stoi w sprzeczności z wieloma eksperymentami psychologicznymi dowodzącymi dużego znaczenia tzw. zmiennych pośredniczących podczas reakcji na konkretne bodźce.

W ramach behawioryzmu rozwinęły się dwa podstawowe paradygmaty: warunkowanie klasyczne (inaczej warunkowanie reaktywne lub warunkowanie pawłowowskie) i warunkowanie instrumentalne nazywane także zamiennie warunkowaniem sprawczym.

AMERYKAŃSKA SZKOŁA STRUKTURALIZMU

I etap

Szczytowy okres rozwoju przypada na koniec lat 30. i 40. XX wieku, a prekursorami byli Franz Boas i Edward Sapir. Na rozwój tego kierunku złożyły się dwa czynniki: praktyczna potrzeba opisania wielkiej liczby języków Indian amerykańskich oraz wpływ behawioryzmu (kierunku psychologicznego, który głosił, że przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się człowieka nie zaś niedostępne dla obserwacji zjawiska świadomości).

W badaniach zatem odrzucano metodę introspekcji, a przywiązywano wielkie znaczenie do tzw. korpusu tekstowego (tj. zbioru tekstów, które ustalano dla danego języka jako podstawę do jego opisu). Rezygnując z introspekcji ograniczono badania nad znaczeniem do minimum, którego bez odwołania się do intuicji użytkownika prowadzić się nie da.

Bloomfield twierdził, że język należy opisywać jako część zachowania się człowieka w kategoriach bodźców i reakcji. Znaczenie wyrażenia językowego to, jego zdaniem, sytuacja, w której użytkownik danego języka je wypowiada oraz reakcja wywołana u odbiorcy. Definicja znaczenia musi zatem uwzględnić wiedzę o użytkowniku (mówiącym i odbiorcy), w szczególności o procesach neurologicznych, doświadczeniu życiowym etc. Na obecnym etapie nauki wg niego te badania są niemożliwe.

II etap

Kontynuatorzy teorii Bloomfielda: Bernard Bloch, Zellig Sabbetai Harris, Charles F. Hockett ("neobloomfieldowcy"). Postulowali zastąpienie semantyki dystrybucją (dystrybucja: zbiór otoczeń, w jakich może wystąpić dany element językowy), swój kierunek nazwali amerykańską lingwistyką deskryptywną.

Główny nacisk kładziono na wstępną fazę analizy językowej, która miała się składać ze zbioru operacji o charakterze dystrybucyjnym. Chciano osiągnąć wyniki w pełni obiektywne i niezależne od subiektywizmu badacza. Podstawą analizy był poziom fonologiczny, potem morfologiczny, na końcu składniowy (nie wolno było ich mieszać). Na wyczerpujący opis struktury językowej miały się składać: pełny inwentarz jednostek na każdym poziomie: ich klasyfikacja oraz prawa rządzące kombinacjami elementów różnych klas. Miała to osiągnąć substytucja.

Mimo usilnych starań nie udało im się do końca wyeliminować semantyki. Dystrybucjonalizm wywarł olbrzymi wpływ na rozwój współczesnego językoznawstwa i dał początek gramatyce transformacyjno-generatywnej.

NOAM CHOMSKY

Avram Noam Chomsky (ur. 7 grudnia 1928 w Filadelfii w USA) – amerykański lingwista, filozof, działacz polityczny. Profesor lingwistyki w Massachusetts Institute of Technology (katedra lingwistyki i filozofii), współtwórca (wraz z Morrisem Halle) gramatyki transformacyjno-generatywnej, wniósł duży wkład w rozwój psycholingwistyki, informatyki (w zakresie teorii języków programowania, lingwistyki komputerowej). Jeden z najczęściej cytowanych naukowców na świecie. Język jest według Chomsky'ego nieskończonym zbiorem zdań, generowanych za pomocą skończonej liczby reguł i słów. Opracował tzw. hierarchię Chomsky'ego – klasyfikację gramatyk języków formalnych.

Ojcem Noama był William Chomsky (1896–1977), pochodzący z Ukrainy, a matką Elsie Chomsky (nazwisko panieńskie Simonofsky), pochodząca z terenu obecnej Białorusi. Ich pierwszym językiem był jidysz, ale Noam później wspominał, że używanie jidysz było tabu w ich domu rodzinnym. Opisywał życie swojej rodziny, jako rodzaj "żydowskiego getta," podzielonego na "stronników jidysz" i "stronników hebrajskiego", z postanowieniem dostosowania się do ostatniego i zanurzenia się w kulturze i literaturze hebrajskiej[1]. Opisywał również szykany, których osobiście doświadczył w dzieciństwie ze strony irlandzkich i niemieckich katolików oraz antysemityzmu w połowie lat 30[2].

Od 1945 studiował na University of Pennsylvania, gdzie otrzymał doktorat w 1955 roku. Również w 1955 roku podjął pracę naukową w Massachusetts Institute of Technology (MIT), gdzie został mianowany profesorem w roku 1961 (Departament Języków Współczesnych i Lingwistyki; obecnie Departament Lingwistyki i Filozofii). Chomsky jest nieprzerwanie pracownikiem MIT (w 2010 roku minęło 55 lat).

W roku 1949, ożenił się z lingwistką Carol Schatz. Ich związek trwał przez 59 lat, do czasu śmierci żony na raka w grudniu 2008. Ma dwie córki, Avivę (ur. 1957) i Diane (ur. 1960) oraz syna Harry'ego (ur. 1967).

Lingwistyka

W 1957 Chomsky wydał pracę pod tytułem Syntactic Structures, która wywołała ostrą dyskusję m.in. odnośnie lingwistyki statystycznej. Chomsky zaproponował całkowicie nowy sposób analizy gramatyki wspólnej wszystkim językom.

Wskazywał na niedogodności statystycznych modeli języka (np. modelu opartego o łańcuch Markowa). Znany jest jego następujący przykład: statystycznie nieistniejące (do chwili jego pierwszego użycia przez autora, ale obecnie słynne) zdanie: (1) Bezbarwne zielone idee wściekle śpią (ang. Colorless green ideas sleep furiously), jest bezsensowne, ale poprawne gramatycznie, z kolei również wówczas statystycznie nieistniejące zdanie (2) Furiously sleep ideas green colorless, także bezsensowne ale z kolei niepoprawne gramatycznie.

Chomsky wskazuje, że obydwa zdania (1), (2) nie istnieją statystycznie (wówczas), więc model statystyczny nie może wskazać które z nich jest poprawne gramatycznie, gdyż oba byłyby w nim sklasyfikowane na tym samym poziomie – jako statystycznie nieistniejące (wówczas)[3].

Chomsky chciał w ten sposób uwidocznić, że składnia nie tworzy podstawowej struktury języka[potrzebne źródło]. Wskazuje na słowa jako znaki o określonych właściwościach, które funkcjonują w odpowiednim kontekście semantycznym.

Chomsky badał języki formalne (później ewoluowały one jako języki programowania) następnie w 1956 roku sklasyfikował je pod względem możliwości automatycznego (np. komputerowego) wykonania. Powszechnie uznawana za standard, hierarchia ta składa się z czterech klas:

języki typu 0 – rekurencyjnie przeliczalne (maszyna Turinga),

języki typu 1 – kontekstowe (automat liniowo ograniczony),

języki typu 2 – bezkontekstowe (automat ze stosem),

języki typu 3 – regularne (deterministyczny automat skończony).

Język należy do danej klasy wtedy i tylko wtedy, gdy jest możliwe zbudowanie gramatyki formalnej, która generuje dany język, a której reguły nie wykraczają poza ograniczenia dla danej klasy.

Psycholingwistyka.

Chomsky dowodził, że fundamentalny system gramatyczny umożliwiający uczenie się języka jest wrodzoną cechą ludzi i specyfiką naszego gatunku. Ta wrodzona wiedza językowa określana jest terminem gramatyki uniwersalnej. Chomsky opisuje różnice pomiędzy językami ludzkimi w kategoriach "ustawienia parametrów w mózgu". Na przykład, jeden z tych parametrów-przełączników ustanawia czy podmiot domyślny jest dozwolony w danym języku ("tak" w hiszpańskim, "nie" w angielskim). Nauka języka przez dziecko miałaby wtedy polegać na uczeniu się specyficznych cząstek leksykalnych (słowa, morfemy, idiomy), i na ustawieniu parametrów-przełączników na podstawie tylko kilku przykładów podanych dziecku. Teoria ta tłumaczy dlaczego dzieci potrafią nauczyć się języka bardzo szybko. Na prawidłowość tej natywistycznej teorii wskazują także typy błędów typowo popełnianych przez dzieci w trakcie nauki języka, a także obserwowana nieobecność innych, teoretycznie dozwolonych, typów błędów. Chomsky wprowadził również (1957–1965) koncept "organu" odpowiedzialnego za przyswajanie języka przez dzieci (ang:the language acquisition device, LAD). Teorie Chomskiego w tej dziedzinie mają silny wpływ na psychologów i lingwistów zajmujących się akwizycją języka przez dzieci.

Medioznawstwo

W 1988 opublikował, wraz z Edwardem S. Hermanem, wyniki badań nad makroekonomicznymi przesłankami, którymi kierują się media w pracy "Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media".

Rezultaty te są zwykle określane mianem "modelu propagandy", został on przez autorów empirycznie przetestowany.

Model ten zakłada tendencję systemowo-uwarunkowanego odchylenia w obiektywności niepaństwowych środków masowego przekazu, którą wyjaśnia na podstawie uwarunkowań ekonomicznych.

Zaproponowany model sugeruje, że informacje w mediach "prywatnych" są filtrowane, chociaż poprzez filtry inne niż w mediach rządowych.

Zellig Sabbetai Harris (ur. 23 października 1909 w Bałcie na Ukrainie - zm. 22 maja 1992 w Nowym Jorku) - językoznawca amerykański, z wykształcenia semitolog, profesor językoznawstwa na uniwersytecie Pennsylvania w Filadelfii. Uczeń Leonarda Bloomfielda, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli amerykańskiej szkoły strukturalistycznej. Początkowo był zwolennikiem teorii dystrybucjonizmu, od około 1952 roku przedstawicielem teorii transformacjonizmu.

GRAMATYKA GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNA NOAMA CHOMSK Słownik: Słownik wiedzy o literaturze

- N. Chomsky jest językoznawcą amerykańskim, ur. 1928 w Filadelfii. Studiował na uniwersytecie w rodzinnym mieście i na uniwersytecie harwardzkim. Jest uczniem Z. Harrisa - od swego nauczyciela przejął niezwykle istotne dla swych teorii pojęcie transformacji. Na tej bazie opracował i rozwinął teorię gramatyki nazwanej gramatyką transformacyjno-generatywną. Jako profesor podjął pracę w Massachusetts Institute of Technology w Cambridge.

Teoria Chomsky´ego wyrosła w opozycji do powszechnego w pewnym okresie dystrybucjonizmu amerykańskiego i miała na celu sformalizowanie opisu języka. Była to teoria niezwykle nowatorska. Jej nazwa pochodzi od dwóch podstawowych zasad, na których jest oparta: transformacji i generowania. Teoria Chomsky´ego rozwijała się dwuetapowo. Pierwszy etap najpełniej został wyrażony w 1957 roku w książce Syntactic Structures, drugi w pozycji z 1965 roku Aspects of the Theory of Syntax.

Na pierwszym etapie Chomsky zajął się przede wszystkim regułami transformacyjnymi, dzięki którym można wytwarzać wszelkie nowe zdania w oparciu o konstrukcje proste (najprostsze; bez przydawek, okoliczników itp.) nazywane zdaniami jądrowymi (generowane za pomocą reguł frazowych). Owe zdania jądrowe są wobec tego aksjomatami systemu, a reguły transformacyjne to reguły gramatyki tegoż systemu. Powstał w ten sposób trzyczęściowy model gramatyki generatywnej, na którą składają się:

- reguły frazowe (inaczej tzw. reguły przepisywania; tu powstają zdania jądrowe), typu: "Przepisz S w postaci NPnom+VP", czyli symbolicznie: S Ő NPnom+VP, gdzie: S to syntagma (czyli zdanie), NPnom - fraza nominalna w mianowniku (czyli jakby grupa rzeczownikowa), VP - fraza werbalna (czyli jakby grupa czasownikowa); np. zdania: Michał czyta lub Irek kocha Agnieszkę.

- reguły transformacyjne, dzięki którym powstają nowe zdania, typu:

NP - Aux - V - NP´ Ő NP´ - Aux + być - PP - NP + przez (to reguła transformacyjna pozwalająca wyprodukować zdanie w stronie biernej (Aux - czynnik pomocniczy: czas, aspekt; dopełnienie ze zdania pierwszego NP´ staje się podmiotem w zdaniu przekształconym i odwrotnie: podmiot ze zdania pierwszego NP staje się dopełnieniem (ale wraz z przyimkiem "przez") w zdaniu drugim; element werbalny V zostaje zastąpiony przez frazę imiesłowową (nominalną) PP; przykładem transformacji mogą być zdania: Irek kocha Agnieszkę → Agnieszka jest kochana przez Irka. - i wreszcie reguły fonologiczne, dzięki którym wszelkie zdania zostają przekształcone w zdania realne.

W teorii tej niepokój budziły zdania wieloznaczne. Wynikało to z braku części semantycznej. Chęć rozwiązania tego problemu doprowadziła do powstania drugiej koncepcji gramatyki generatywnej.

Gramatyka ta opiera się na podstawowych założeniach: rozróżnieniu struktury głębokiej i powierzchniowej, rozróżnieniu kompetencji i performancji oraz istnieniu kompetencji idealnej.

Struktura głęboka zawiera znaczenie, sens informacji, umożliwia określenie zawartości semantycznej zdania, znajduje się jakby "poniżej" zdań jądrowych. Struktura powierzchniowa to zewnętrzna, obserwowalna budowa zdania, łańcuch dźwiękowy. Nie oddaje ona stosunków gramatycznych, gdyż one są z natury swej semantyczne i dlatego może się zdarzyć, że dwa różne zdania mają identyczne struktury powierzchniowe (Pytanie Ewy ciągnęło się w nieskończoność. - Ewa zadawała długie pytanie?czy Ewę pytano bardzo długo-). Gramatyka generatywna składa się więc z trzech składników: semantycznego (przypisuje interpretację semantyczną strukturze głębokiej zdania), syntaktycznego (reguły przepisywania i reguły transformacji, przekształcające strukturę głęboką w strukturę powierzchniową), fonologiczny (przypisuje strukturze powierzchniowej reprezentację fonetyczną). Zdania (syntagmy) można przedstawić w postaci tzw. drzewek derywacyjnych:

Kolejne rozróżnienie Chomsky´ego to wydzielenie kompetencji i performancji. Kompetencja to wrodzony system człowieka (jakby gramatyka uniwersalna), który da się zastosować do gramatyki dowolnego języka i dzięki któremu człowiek może tworzyć w danym języku nieskończoną liczbę zdań, których nigdy wcześniej nie słyszał; to twórcza zdolność umysłu. Performancja to odbicie kompetencji w postaci realnych przejawów językowych mówiącego, jej badanie to badanie zachowań językowych człowieka.

Kompetencja idealna byłaby gramatyką łączącą łańcuch dźwiękowy z zawartością semantyczną przy odrzuceniu różnic indywidualnych.

Gramatyka transformacyjno-generatywna rozwija się nadal, ulega ciągłym modyfikacjom, dążąc (m.in. przez uproszczenie stosowanych reguł) do jak najbardziej idealnego i uniwersalnego opisu języków. JT

Gramatyka generatywna z lotu ptaka

Gramatyka generatywna zamierza wyjaśnić kompetencję mówiącego (słuchającego) w zakresie tworzenia (rozumienia) zdań danego języka, polegającą między innymi na tym, że każdy mówiący jest zdolny do konstruowania zdań, których dotąd nie zbudował, a słuchający do rozumienia zdań, których dotąd nie słyszał. Inaczej mówiąc, każdy użytkownik języka jest w stanie rozstrzygnąć, czy dane zdanie należy do języka, w którym się wypowiada (jest poprawne w tym języku), czy też doń nie należy (jest w nim niepoprawne). Zdolność ta tłumaczy się faktem rozporządzania przez mówiącego skończoną liczbą reguł gramatycznych, za pomocą których tworzy on syntagmy i zdania ze znanych sobie wyrazów.

Gramatyka generatywna jest skończonym zbiorem reguł (zwanych regułami gramatycznymi), który wymienia wszystkie ciągi i przypisuje każdemu z nich opis strukturalny, na który składa się zbiór elementów tworzących ciąg, jego szyk wewnętrzny i zewnętrzny oraz każda inna informacja gramatyczna potrzebna do określenia sposobu, w jaki dany ciąg został użyty i zrozumiany.

Teoria generatywna nie jest gramatyką mówiącego (to jest systemem, który wyjaśnia sposoby kodowania przekazu przez nadawcę), ani też słuchającego (to jest systemem opisującym sposoby dekodowania otrzymanego przekazu). Jest ona neutralna względem rozróżnienia nadawca-odbiorca.

Według Chomsky'ego (1965) należy rozróżniać kompetencje mówiącego, czyli jego zdolność rozpoznawania i stosowania reguł gramatyki od realizacji aktu mowy (ang. performance). Gramatyka generatywna wyjaśnia kompetencje, lecz nie realizację.