Romantyzm info

Romantyzm ma chyba tylu gorących zwolenników, co i zagorzałych przeciwników. I nie jest to efekt grubych tomiszczy powieści czy niezrozumiałego języka wierszy. Wiec czego? Wydaje mi się, że chodzi tu o światopogląd romantycznych bohaterów, których autorzy kreowali w oparciu o własne doświadczenia, wnioski poczynione w trakcie częstych i ciekawych podróży. Wygłaszali opinie kontrowersyjne z punktu widzenia współczesnego czytelnika. Niezrozumiałe wydaje się dziś przekonanie o konieczności oddania życia za ojczyznę czy pokutowania do ostatnich chwil za zbrodnię popełnioną w młodości, a przecież jeszcze trzysta lat temu ludzie wierzyli w słowo honoru czy wyznawali dekalog z taką samą gorliwością, z jaką my dziś śledzimy nowe zdjęcia znajomych na naszej-klasie.pl czy gramy w komputerowe gry. Romantyzm jest więc epoką skrajności. Z jednej strony ludowość z jej archaicznym językiem, religijnością czy barwnymi strojami i obrzędami (Romantyczność, Ballady i romanse Mickiewicza), z drugiej egzotyka przepełniona tajemnicą, grzechem i seksualnością (Giaur Byrona), z jednej aktywny udział w walce narodowowyzwoleńczej, chęć oddania życia za ojczyznę (Kordian Słowackiego, Konrad Wallenrod Mickiewicza), z drugiej – bierna kontemplacja okrutności życia, przepełnionego rozpaczą, samotnością i negacja wszystkiego (Cierpienia młodego Wertera Goethego).

Ta epoka propagująca filozofię uczucia, wiary w intuicję i spirytualizm, wypełniona fantastyką, ludowością i mistycyzmem spowodowała, że ludzie ponownie uwierzyli w swoje siły widząc, jak nowy duch i nowa idea ogarnia wszystkie dziedziny życia (sztukę, filozofię, politykę, obyczajowość, modę). Wraz z nadejściem dzieł Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego czy niezapomnianych, wręcz kultowych nawet dziś – Byrona i Goethego – zmienił się sposób postrzegania świata ówczesnych ludzi.

NAZWA EPOKI

Ironiczny zbieg okoliczności sprawił, że pierwiastkom, jak najbardziej oddalonym od rzymskiego ducha, za nazwę posłużył wyraz etymologicznie związany z rzymskością – bo wywodzący się ostatecznie od słowa „romanus”. Tylko już w wieka średnich „lingua romana” (tj. język rzymski, czyli łaciński) oznaczała właśnie język nierzymski. W przeciwieństwie do łaciny zwano romańskim język ludowy, który powstał z pomieszania łaciny i języków germańskich oraz galickich, i języki w ten sposób utworzone zachowały też do dziś dnia nazwę romańskich. Z nazw języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w takim języku: „romance, romans, romant” - romancą zwano zwłaszcza utwór drobny, romantami – obszerniejsze powieści, opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. W tym właśnie sensie pojawia się po raz pierwszy w rękopisie z w. XV wyraz „romanticus” - romantyczny.
(Juliusz Kleiner, Romantyzm, Lublin 1946.

Romantyczny znaczył tyle co romansowy, przypominający romans: niezwykły, dziwaczny, malowniczy. Chodziło o specyficzny rodzaj malowniczości, związanej ze specyficznym ukształtowaniem pejzażu, prezentujący naturę jako „wzniosłą, groźną, posępną, niecodzienną” (Alina Witkowska, Literatura Romantyzmu, PWN, Warszawa 1989, s. 18.). Z upływem czasu słowo to narastało coraz to nowymi znaczeniami, nie związanymi z terminologią historycznoliteracką.

Jako terminu w pewnym sensie specjalistycznego użyto określenia romantyczny po raz pierwszy w XVII wieku w Anglii, nazywając w ten sposób literaturę nowożytną: średniowieczną i renesansową, stojącą w opozycji do literatury starożytnej. W tym układzie romantyczny był Tasso, Ariosto oraz Szekspir. Popularna staje się dychotomia antyk - romantyczna nowożytność (takie rozróżnienie pojawia się np. u A. W. Schlegla) oraz opozycja określając dwa podstawowe typy sztuk: klasyczny – romantyczny. Trzeba zacytować tu słynne zdanie Goethego:

Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore.

Początkowo więc słowo romantyczny niosło ze sobą m.in. porcję negatywnych skojarzeń. Podobnie romantyk późno zostało związane z pewnym prądem myślowym czy literackim, początkowo określano w ten sposób autora baśni i romansów (tak było np. u Novalisa), jednocześnie jednak dla wielu było to określenie obraźliwe. Stabilizacje tego terminu jako nazwy prądu literackiego i umysłowego przynoszą lata trzydzieste XIX w..

Polski romantyzm tradycyjnie dzieli się na trzy fazy:

1. Faza wczesnego romantyzmu przypada na lata 1822-1830. Jest to czas kształtowania się nowego, romantycznego światopoglądu. Rok 1820 przynosi wczesne wiersze Mickiewicz, słynną Odę do młodości oraz Pieśń filaretów – nie są to jeszcze dzieła romantyczne (ale klasycystyczne: odwołania mitologiczne, język oświecenia, poetyka klasycystyczna), ale zostały w nich wypowiedziane hasła wywoławcze postawy romantycznej (braterstwo i wspólnota, kult młodości).

W 1822 ukazał się I tom Poezji Mickiewicza, a w nim dwa najważniejsze manifesty romantyzmu: Romantyczność oraz Przemowa – szkic wstępny tomu, który w późniejszych wydaniach pojawiał się pod tytułem O poezji romantycznej. Z dzisiejszej perspektywy trudno sobie uzmysłowić jaki szok u ówczesnych odbiorców wywołały Ballady i romanse - wiersze zawarte w tym tomie były zupełnie inne od tego, co dotąd publikowano i to one odwróciły uwagę pierwszych czytelników Przemowy, która uzyskała rangę manifestu nieco później, kiedy zaczęli się na nią powoływać „młodzi adepci nowego prądu”.

Mickiewicz w Przemowie domaga się miejsca w literaturze dla pieśni gminnej, postuluje oryginalność (nie naśladowanie jak w klasycyzmie) oraz narodowość sztuki, ustala hierarchię tradycji, w której literatury francuska i rzymska - tak cenione przez oświeceniowców – otrzymują miejsce poślednie, natomiast na jej szczycie stają: grecka starożytność, średniowiecze oraz Szekspir (podobnie wartościowali kulturę niemieccy romantycy).

W żywej dyskusji o kształcie polskiego romantyzmu wzięli udział ponadto: Antoni Edward Odyniec, Józef Bohdan Zalewski, Antoni Malczewski, Maurycy Mochnacki, Michał Grabowski, Stefan Witwicki oraz Kazimierz Brodziński.

Najważniejsze dzieła literackie tej fazy romantyzmu:

Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822), Grażyna 1823, Dziady cz. Ii i IV (1823), Sonety krymskie (1836) oraz Konrad Wallenrod (1828);
Antoni Malczewski: Maria (1825)
Seweryn Goszczyński: Zamek Kaniowski (1828)
Maurycy Mochnacki: O duchu i źródłach poezji w Polszcze (1825)

Koniec tej I fazy romantyzmu wyznacza wybuch powstania listopadowego.

2. faza szczytowa romantyzmu przypada na lata 1830-1849

Od upadku powstania listopadowego w przypadku literatury polskiej należy wprowadzić rozróżnienie na romantyzm emigracyjny i krajowy. Upadek powstania listopadowego daje początek wielkiemu ruchowi migracyjnemu o podłożu polityczno-patriotycznym zwanemu Wielką Emigracją. Z kraju wyjeżdżała głównie szlachta i arystokracja, poza tym politycy, artyści, inteligencja oraz żołnierze – wśród emigrantów znaleźli się również pisarze, w większość mocno zaangażowani w sprawę niepodległościową (m. in. ci najwięksi: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. K. Norwid). Głównym ośrodkiem polskiej emigracji był Paryż, po powstaniu we Francji znalazło się mniej więcej pięć do sześciu tysięcy Polaków, większość osiedliła się właśnie w Paryżu i jego okolicach. Nie dziwne, że szybko zaczęły pojawiać się tam polskie stowarzyszenia, zrzeszenia, salony, itp.. Środowisko emigracyjne było jednak podzielone – głównie pod względem poglądów politycznych oraz oceny powstania listopadowego.

Zauważmy, że największe dzieła polskiego romantyzmu (Dziady cz. III, Kordian J. Słowackiego, Nie-boska komedia Z. Krasińskiego) powstały na emigracji, w oddali od ojczyzny właściwie w ciągu kilku lat. Okres bezpośrednio po upadku powstania listopadowego to istna erupcja sił twórczych polskich pisarzy, którzy jednak już w następnym dziesięcioleciu zamilkną.

W tym czasie w kraju triumfy święci wspaniały komediopisarz Aleksander Fredro, w latach trzydziestych powstają jego najważniejsze dzieła: Śluby Panienski oraz Zemsta. W kraju ważną rolę zaczyna odgrywać powieściopisarstwo obyczajowe i historyczne. Najważniejszym prozaikiem tego czasu był bez wątpienia Józef Ignacy Kraszewski autor m.in. Ulany oraz Starej Baśni. Inni pisarze warci wspomnienia to Józef Korzeniowski (nie mylić Tedorem Józefem Konradem Korzeniowskim, piszącym pod pseudonimem Joseph Conrad) oraz Henryk Rzewuski.

3. faza schyłkowa romantyzmu przypada na lata 1849-1863

Trzecia faza romantyzmu to okres epigoński, najwięksi nie żyją bądź zamilkli, nie pojawiają się żadne nowe tendencje w literaturze, w kraju tworzą jeszcze pisarze mniejszego formatu: Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, Karol Ujejski. Wyjątek stanowi tu oryginalna wręcz rewolucyjna twórczość przebywającego na emigracji Cypriana Kamila Norwida. Niestety ten poeta nie znalazł zrozumienia u współczesnych, jako poruszyciel pokolenia wystąpił dopiero po śmierci, w epoce Młodej Polski.

Trudno stworzyć podobną periodyzację dla romantyzmu jako zjawiska ogólnoeuropejskiego, głównie dlatego, ze każdy naród wykształcił swój własny, specyficzny romantyzm, dlatego jeśli chodzi o romantyzm europejski przyjmuje się podział topograficzny bądź narodowościowy, mamy więc romantyzm niemiecki, angielski, francuski, rosyjski, włoski z których za najważniejsza, najbardziej wpływowe uważa się romantyzm niemiecki (Goethe, Schiller, Schegel) oraz romantyzm angielski (W. Scott i Byron).

Narodziny epoki

Pierwsze dwa dziesięciolecia XIX wieku to okres triumfu idei romantycznych w Niemczech, Francji i Anglii, polska literatura w porównaniu do literatury państw zachodnich pozostawała wyraźnie w tyle. Jednak to, że „prawdziwy” romantyzm zaczął się u nas w roku 1822 nie oznacza, że w tym czasie na ziemiach polskich nie odnotowano żadnych zmian. W wielu dziedzinach sztuki oświeceniowy klasycyzm zostawał wypierany przez nowe tendencje. W przemianach pomogła - w jak wielu innych wypadkach znanych historii literatury – kultura popularna, przeznaczona dla mniej wybrednych odbiorców. Szczególną rolę odgrywały tu teatry, w których na życzenie publiki wprowadzano liczne nowości, łamiące ścisłe zasady klasycyzmu.

(...)grywano licznie tak zwane dramy czyli popularne sztuki, toczące się w atmosferze grozy, cudowności i melodramatu. Gatunek ten rozwijał się dawniej w obrębie literatury sentymentalnej, dramy były traktowane jako rozrywka dla mało wybrednej publiczności; stopniowo jednak (do czego niemało przyczynił się ich nowy „gotycki” styl) za ich sprawą dochodziło do łamania konwencji, oddzielających dawniej rygorystycznie styl wysoki od niskiego: zdarzało się na przykład, że dla ożywienia akcji wprowadzano aktorów komicznych do tragedii i vice versa. Obok efektów grozy i melodramatu pojawiały się też w teatrze dzieła autorów, anektowanych jako własna tradycja przez romantyków: przeróbki dramatów Szekspira, sztuki Schillera.
(Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Ossolineum, Wrocław 2000, s. X.)

Zapowiedź nadchodzącego „nowego ducha” niesie ze sobą również sentymentalizm, mający swoje początki w oświeceniu. Nurt ten propagował uczuciowy stosunek do rzeczywistości, wytworzył nowego, czułego bohatera. Krytyce podlegała cywilizacja, konwenanse, nobilitowano natomiast autentyczne relacje miedzy ludzkie oraz naturę jako współuczestnika ludzkich przeżyć (szczególnie w poezji). Sentymentalizm nawiązywał do teoriopoznawczych tez empiryzmu i sensualizmu (David Hume, Etienne Bonnot Condillac) oraz antropologicznej myśli Jana Jakuba Rousseau. W literaturze czerpano głównie z tradycji rodzimej oraz antyklasycystycznych nurtów europejskich (np. z osjanizmu). Do jednych z najbardziej zasłużonych praktyków i teoretyków sentymentalizmu polskiego należał Franciszek Karpiński. Trzeba tu wspomnieć jeszcze Juliana Ursyna Niemcewicza (1758 – 1841) i jego słynne Śpiewy Historyczne (1816), czyli cykl dum opiewających ważniejsze postaci i wydarzenia z historii Polski.

„Śpiewy historyczne”, mimo artystycznej mierności spełniały doskonale rolę „elementarza powszechnego narodu polskiego”, wielokrotnie przedrukowywane (pierwsze 1500 egzemplarzy rozeszło się, rzecz ówcześnie niespotykana, w 7 miesięcy), śpiewane w całym kraju, stały się dla generacji XIX-wiecznych niezastąpioną szkołą godności narodowej i patriotyzmu (zeznania T. Zana w śledztwie 1823; świadectwo Mickiewicza, K. Sienkiewicza, licznych pamiętnikarzy, jak L. Jablonowski, W. Zawadzki, B. Limanowski); były też tępione przez władze zaborcze (m.in. przez N. Nowosilcowa).
(Zofia Lewinówna, hasło: Śpiewy historyczne, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s. 454.)

W obrębie literatury polskiej nurt sentymentalny zespolił się czy przenikną z tzw. preromantyzmem, który w europejskiej literaturze i myśli estetycznej drugiej polowy XVIII wieku stanowił odrębny zespół tendencji, przejawiających się w odrzuceniu sztywnych reguł twórczości, postulatach oryginalności i wzniosłości dzieła literackiego, nobilitacji natchnienia, wyobraźni i geniuszu jako źródeł twórczości. Preromantyzm przejawiał się również w zainteresowaniu twórczością ludową oraz historycznie traktowaną tradycją narodową. W polskiej literaturze natomiast takie odstępstwa od klasycznej poetyki występowały głownie w obrębie sentymentalizmu, tutaj też następowała recepcja zjawisk obcych, takich jak np. osjanizm. Wszystkie te zjawiska i tendencje miały przygotować czytelnika na przyjęcie nowej epoki.

Romantyzm jest epoką przełomu XVIII i XIX wieku, powstałą na fali europejskich ruchów wolnościowych, nawiązujących do ideałów rewolucji burżuazyjnych, zwłaszcza Wielkiej Rewolucji Francuskiej (w Anglii romantyzm rozwinął się na bazie ruchu czartystów, w Rosji towarzyszył powstaniu dekabrystów).
W Europie trwał od lat 80. XVIII wieku do 40. XIX wieku.

TŁO HISTORYCZNE:

Wydarzeniem historycznym, które uznaje się nie tylko za dające początek nowej epoce (romantyzmowi), ale na zawsze zmieniające stosunki społeczne Europy i świata, była ,Wielka Rewolucja Francuska (jedyna rewolucja pisana przez wielkie „R”). Trwała ona od 1789 roku do roku 1794. U jej przyczyn leżało nieudolne zarządzanie państwem przez Ludwika XV i absolutne rządy jego następcy – Ludwika XVI. Ponadto do wybuchu Rewolucji przyczyniła się fatalna sytuacja ekonomiczna Francji, zbytnie zróżnicowanie społeczeństwa (na trzy stany: szlachta, duchowieństwo i najliczniejszy tzw. „stan trzeci”, składający się z: mieszczan, burżuazji, kupców, drobnomieszczan i chłopów, którzy stanowili blisko 3/4 ogółu społeczeństwa). Jak łatwo się domyślić, to właśnie stan trzeci wywołał Rewolucję.

14 lipca 1789 roku lud Paryża zdobył Bastylię. Niedługo po tym wydarzeniu, dzięki któremu wprowadzono wiele reform społecznych, miało miejsce kolejne niezwykle ważne wydarzenie historyczne – podpisanie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (26 sierpnia 1789 roku). Dokument ten gwarantował wszystkim obywatelom Francji braterstwo, wolność, prawo do własności i tolerancję.

Rządy wewnątrz Francji przechodziły z rąk do rąk, co owocowało licznymi zmianami ustrojowymi: poczynając od monarchii parlamentarnej przez monarchię konstytucyjną, republikę żyrondystów (I Republikę), dyktaturę jakobinów po rządy Dyrektoriatu, aż władzę w państwie przejął w końcu w 1799 roku Napoleon I Bonaparte i ogłosił siebie Cesarzem.

Tzw. Okres Napoleoński trwał do końca 1812 roku, kiedy to Wielka Armia poniosła klęskę w kampanii moskiewskiej. Cesarz Francji podbił niemal całą Europę i Afrykę Północną, dopiero nieprzyjazne tereny rosyjskie zmusiły go do złożenia broni. W 1814 roku Napoleon abdykował, by powrócić jeszcze raz do władzy rok później, ale klęska pod Waterloo zmusiła go do ostatecznego rozbratu z władzą.

Nowy ład w Europie wprowadziły ustalenia kongresu wiedeńskiego. Celem tego szczytu było zaprowadzenie ładu na Starym Kontynencie po okresie dominacji Francji. Czas po upadku Napoleona nazywa się Koncertem Mocarstw, ponieważ najsilniejsze państwa europejskie wyznaczały wówczas politykę dla całego kontynentu. Na kongresie wiedeńskim decydujący głos miały: Rosja, Prusy, Austria, Wielka Brytania oraz Francja. Akt końcowy kongresu podpisano 9 czerwca 1815 roku. Do jego najważniejszych wytycznych można zaliczyć: powrót na tron Francji dynastii Burbonów, utworzenie Królestwa Polskiego, powstanie Związku Niemieckiego, zjednoczenie Norwegii ze Szwecją, utrzymanie podziału Włoch, powstanie Królestwa Niderlandzkiego, neutralność Związku Szwajcarskiego, przyznanie Anglii czterech kolonii. Na kongresie zawarto również pakty militarne mające zagwarantować pokój w Europie. Święte Przymierze (zawarte pomiędzy szesnastoma państwami, m.in. Austrię, Rosję i Prusy) stawiało sobie za cel tłumienie wszelkich ruchów rewolucyjnych, było ono więc ostoją feudalizmu i zacofania. Czwórprzymierze (zawarte przez Anglię, Rosję, Austrię i Prusy, a później również Francję) miało na celu wspólną politykę tych państw na wypadek wojny. Sytuacja w Europie sprzyjała rozwojowi nowych idei. Do głosu doszli piewcy liberalizmu (Benajmin Constant, Alexis de Tocqueville, Eremy Bentham, John Stuart Mill), a wśród nich zwolennicy liberalizmu gospodarczego, czyli leseferyści (Adam Smith, David Ricardo). Silną pozycję mieli również konserwatyści (Edmund Burke, Beniamin Disraeli) oraz socjaliści (Karol Marks i Fryderyk Engels). Coraz głośniej też mówiło się o niepodległości. Poprzez szereg powstań narodowo-wyzwoleńczych na mapę Europy powróciły: Grecja (1830 r.) i Belgia (1830 r.). Dążenia niepodległościowe, głoszone przez romantyków, nasiliły się do tego stopnia, że doszło do zjawiska określanego mianem Wiosny Ludów w Europie. Polegało ono na rozprzestrzenianiu się wystąpień pod wpływem wydarzeń, które miały miejsce w innym państwie. Było to możliwe dzięki rozwojowi przepływu informacji i transportowi kolejowemu.

Wiosna Ludów rozpoczęła się we Francji od wybuchu rewolucji lutowej w 1848 roku i powstania II Republiki (upadła po tym, jak burżuazja nie wywiązała się z obietnic danym robotnikom). W marcu tego samego roku wystąpienia przeniosły się do Wiednia. Zaowocowało to liberalizacją życia w Cesarstwie Habsburgów. Jednak gdy rewolucjoniści zaczęli zagrażać władzy i porządkowi w państwie, ich wystąpienia zostały krwawo stłumione.

Wiosna Ludów przeniosła się szybko na teren Czech. Nasi południowi sąsiedzi zażądali oswobodzenia Czech, Moraw i Śląska. Podczas zjazdu Słowian w Pradze w kwietniu 1848 roku Czechy został zdobyte i spacyfikowane przez generała Alfreda Windischgratza. 15 marca 1848 roku na Węgrzech wybuchło powstanie niepodległościowe. Krótki okres wolności narodu Madziarów został krwawo zakończony przez wojska cara Mikołaja I, którego Franciszek Józef poprosił o pomoc w stłumieniu powstania w 1849 roku.

17 marca 1848 roku doszło do wystąpień w Berlinie. Tłum domagał się większych swobód, liberalizacji i reform. W czerwcu tego roku we Frankfurcie zwołano parlament. Ustalono na nim, że konieczne jest powstanie Wielkich Niemiec bez Austrii pod przewodnictwem Prus. Jednak ta próba zjednoczenia Niemiec zakończyła się niepowodzeniem.

Podobny cel, czyli zjednoczenie państwa, miały również wystąpienia na terenie Włoch, państwie rozbitym politycznie po kongresie wiedeńskim. Walki skierowane były głównie przeciwko wojskom austriackim, które okupowały największe miasta Półwyspu Apenińskiego. W ich wyniku powstała (na bardzo krótko) Republika Wenecji, a po ucieczce papieża z Watykanu, Republika Rzymska. Z czasem Austria zdołała stłumić powstanie i odzyskała wpływy w regionie. Wiosna Ludów, choć niemal wszędzie krwawa i zakończona klęską, miała wielkie znaczenie dla historii Europy. Dzięki niej zniesiono feudalizm na ziemiach monarchii habsburskiej i w Związku Niemieckim, uwłaszczono chłopów, poczyniono pierwsze kroki do zjednoczenia Niemiec i Włoch, a przede wszystkim oznaczała ona zmierzch romantyzmu i jego idei.

POLSKA

Okres romantyzmu przypadł na czasy zniewolenia narodu polskiego. Epoka ta zainicjowała jednakże nowożytność w naszym kręgu kulturowym. Społeczeństwo przeszło proces przemian, co znajdowało swoje odbicie we wzmacniającym się poczuciu patriotyzmu. Do głosu doszli mieszczanie, ponieważ feudalizm upadł, a ziemianie stracili na znaczeniu. To mieszkańcy miast stali się główną siłą ekonomiczną i kulturową zniewolonego narodu. Polacy poszukiwali własnej tradycji, czegoś, co mieliby tylko dla siebie, co nie byłoby uniwersalne dla wszystkich narodów Europy. Za wydarzenie, które zapoczątkowało polski romantyzm uważa się publikację Ballad i romansów Adama Mickiewicza, co miało miejsce w 1822 roku. Siedem lat wcześniej, podczas kongresu wiedeńskiego mocarstwa europejskie ustaliły, że z większości ziem Księstwa Warszawskiego powstanie Królestwo Polskie (w personalnej unii z Rosją), popularnie nazywanego Kongresówką. Do Prus trafiła wówczas Wielkopolska, Toruń i Gdańsk, Austrii przyznano obwód tarnowski, a także kopalnię soli w Wieliczce. Kraków ogłoszono wolnym miastem (Rzeczpospolita Krakowska), aczkolwiek pozostawał on pod protektoratem wszystkich trzech zaborców.

Najważniejszymi wydarzeniami historycznymi okresu romantyzmu były powstania niepodległościowe. Dwa wielkie zrywy na zawsze zapisały się w dziejach naszego narodu jako ważne, romantyczne i piękne, lecz przegrane.

Powstanie listopadowe wybuchło w nocy 29 XI 1830 roku. Było ono reakcją na łamanie konstytucji Królestwa przez carat. Rosjanie uznali działalność polskiej opozycji za nielegalną i stanowczo ją zwalczali. W 1820 roku car zawiesił obrady polskiego sejmu, a wobec posłów kazał zastosować areszt domowy.

Wśród młodzieży coraz większą popularność zyskiwały wówczas związki o charakterze samokształceniowym, zajmujące się przede wszystkim dyskusjami na tematy literackie. W Wilnie powstało Towarzystwo Filomatów (należał do niego między innymi Adam Mickiewicz), Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy „Promieniści” oraz Zgromadzenie Filaretów. W Warszawie działały wówczas Związek Przyjaciół „Panta Koina” i Związek Wolnych Polaków. Dekret carski z 1822 roku zakazujący organizacji tajnych związków przyczynił się do masowych aresztowań wśród młodzieży. W 1819 roku major Walerian Łukasiński założył Wolnomularstwo Narodowe, w 1821 roku przekształcone na Towarzystwo Patriotyczne. Była organizacja militarna o charakterze opozycyjnym. Działało ono we wszystkich trzech zaborach, a jej celem było odzyskanie niepodległości i przyłączenie pozostałych ziem polskich do Królestwa Polskiego. Gdy zdelegalizowano towarzystwo w 1828 roku podchorąży Piotr Wysocki rozpoczął swoją działalność spiskową, która miała wywołać powstanie niepodległościowe. Wówczas to w społeczeństwie polskim na sile zyskiwały coraz bardziej uczucia patriotyczne. Spotęgowały je dodatkowo wiadomości z Paryża, gdzie triumfowała rewolucja lipcowa w 1830 roku. W obawie przed tym, że car Mikołaj I będzie chciał posłużyć się polskim wojskiem do stłumienia powstania w Belgii, podchorąży postanowili, że nadszedł czas działania. Noc listopadowa 29 XI 1830 roku rozpoczęła się atakiem podchorążych na Belweder, gdzie rezydował książę Konstanty. Dzięki poparciu mieszkańców Warszawy powstańcy zdobyli Arsenał. Zryw nie został poparty przez naczelne władze wojskowe i bogatych mieszczan. Doszło nawet do egzekucji na sześciu generałach, którzy odmówili przyłączenia się do powstania. Efektem szturmu podchorążych i Warszawiaków było wycofanie się Rosjan z księciem Konstantym z miasta.

Nazajutrz Rada Administracyjna przystąpiła do rozbrajania powstańców. Rada, która przekształciła się w Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Adama Czartoryskiego, powierzyła dyktaturę generałowi Chłopickiemu. Trwała ona od 5 do 18 grudnia, kiedy to zwołano obrady sejmu. Uznano na nich powstanie za narodowe, zdetronizowano Mikołaja I, a Michała Radziwiłła powołano na naczelnego wodza. 29 I 1831 roku powołano Rząd Narodowy, na czele którego stanęli Adam Czartoryski i Joachim Lelewel.

Rosjanie nie kazali długo czekać na zdecydowaną reakcję. 5 II 1831 roku wybuchła wojna polsko-rosyjska. Na teren Kongresówki wkroczyła stutysięczna armia ze wschodu. Polska dysponowała siłami zbrojnymi o połowę mniejszymi. Początkowo udawało się jej jednak wygrywać potyczki z dużo silniejszymi Rosjanami. Jednak klęska pod Ostrołęką z 26 V przyczyniła się do utraty wiary w powodzenie walki z silniejszym rywalem. Generał Iwan Paskiewicz, dowodzący armią carską, przekroczył Wisłę na północy Mazowsza i zaatakował Warszawę. Jan Krukowiecki, któremu sejm powierzył stery rządu spacyfikował stolicę i rozpoczął negocjacje z Paskiewiczem. We wrześniu 1831 roku Rosjanie przeprowadzili szturm na Warszawę. Do historii przeszła wówczas heroiczna obrona Woli przez generała Sowińskiego oraz obrona reduty przez Juliana Ordona. Powstanie listopadowe zakończyło się klęską z wielu przyczyn. Przede wszystkim zbyt wielka była dysproporcja pomiędzy siłami polskimi a carskimi. Poza tym powstanie było nieprzygotowane, źle koordynowane, a kolejni wodzowie nie wierzyli w jego powodzenie i woleli dogadać się z carem. Za inne przyczyny upadku zrywu można uznać fakt, iż nie poproszono o pomoc chłopów, ani mocarstw zachodnich. Po upadku powstania ziemie polskie opuściło około dziesięć tysięcy osób. Zjawisko to w historii naszego narodu nazywa się Wielką Emigracją. Większość z wyjeżdżających Polaków trafiło do Francji, w dalszej kolejności do Anglii, Hiszpanii, USA i Turcji.
Na obczyźnie powstawały liczne organizacje polityczne. Do najważniejszych z nich zalicza się:
- Komitet Narodowy Polski – założony w grudniu 1831 roku w Paryżu przez Joachima Lelewela. Naczelnym założeniem programowym Komitetu była próba zjednoczenia emigracji i próba zorganizowania kolejnego powstanie niepodległościowego na ziemiach polskich. Rok po powstaniu Komitetu władze Paryża nakazały jego członkom opuszczenie stolicy Francji.
- Towarzystwo Demokratyczne Polskie „Mały Manifest” – powstało w 1832 roku w Paryżu. Jego przywódcami byli Tadeusz Krępowiecki, Aleksander Pułaski, Jan Nepomucen Janowski. Głosili oni program rewolucji i równości. Ich założenia były czysto utopijne, dlatego część działaczy odeszła do innych ugrupowań.
- Towarzystwo Demokratyczne Polskie „Duży Manifest” – istniało w latach 1836-1862. Jego założycielami byli Wiktor Hetman i Wojciech Darasz. Głosili oni konieczność walki o niepodległą Polskę w kształcie sprzed rozbiorów o ustroju republiki. Wierzyli, że odzyskanie wolności jest możliwe tylko w porozumieniu z chłopami, a na jego czele musi stanąć świadoma szlachta.
- Gromady Ludu Polskiego – założone przez Stanisława Worcella, Tadeusza Krępowieckiego i Zenona Świętochowskiego działało głównie w Londynie. Postulowali oni odzyskanie niepodległości przez powstanie ludowe, poza tym głosili oni hasła utopijne (równość, zniesienie własności prywatnej itp.).
- „Hotel Lambert” – obóz założony przez księcia Adama Czartoryskiego w Paryżu. Orientacja ta wierzyła, że Polska odzyska niepodległość wtedy, gdy pomiędzy zaborcami wybuchnie spór. Planowali oni, że wolna ojczyzna będzie monarchią konstytucyjną. Opowiedzieli się również za zniesieniem pańszczyzny i stopniowym uwłaszczeniem chłopów. „Hotel Lambert” objął swoim mecenatem wielu polskich artystów będących na emigracji. Obóz ten założył też i prowadził naukową Bibliotekę Polską w Paryżu. Wielka Emigracja wpłynęła na zmianę podejścia społeczeństwa do sprawy chłopskiej. Stało się ogólnie zaakceptowane to, że bez warstwy ludowej nie uda się odzyskać niepodległości. Poza tym miała ona wielki wpływ na sztukę polską, ponieważ poza granicami kraju tworzyli wówczas między innymi Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, czy Fryderyk Chopin. Zanim doszło do wybuchu drugiego wielkiego powstania w 1863 roku, na ziemiach polskich miały miejsca inne ważne wydarzenia historyczne. W Galicji wybuchło i upadło powstanie krakowskie (21 II 1846 – 4 III 1846). W 1848 roku w Wielkopolsce na fali Wiosny Ludów wybuchł zryw skierowany przeciwko Prusom, który po początkowych sukces szybko został stłumiony. Wiosna Ludów utwierdziła Polaków w wierze, że niepodległości nie da się odzyskać w sposób zbrojny, dlatego też rozpoczęto wówczas pracę organiczną.

W 1856 roku Rosja poniosła porażkę w wojnie krymskiej z Turcją. Car Mikołaj II, pod wpływem zmian wewnątrz swojego państwa, zezwolił na powrót na ziemie polskie zesłanym emigrantom. Z czasem coraz odważniej zaczęły powracać hasła niepodległościowe i patriotyczne. Nasilały się manifestacje, bojkoty uroczystości i ataki na rosyjskich urzędników.
Wykształciły się wówczas dwie formacje polityczne. „Czerwoni” dążyli do obalenia cara i odzyskania niepodległości. Obóz ten składał się z sieci tajnych organizacji konspiracyjnych. Jego przywódcami byli: Apollo Korzeniowski, Jarosław Dąbrowski, Agaton Giller i Ignacy Chmieleński.

Opozycją do „czerwonych” byli „biali”. Było to stronnictwo złożone głównie z liberałów i konserwatystów. Na jego czele stali: Andrzej Zamoyski, Leopold Kronenberg, Edward Jurgens, Karol Majewski. Odżegnywali się oni od rewolucji, postulując powolne zmiany osiągane dzięki pracy organicznej, które miały doprowadzić do odzyskania niepodległości przez Polskę i osiągnięcia pełnej autonomii.

Car zamierzał uporać się z „czerwonymi”, aby tego dokonać ogłosił brankę, czyli przymusowy nabór do wojska. W ten sposób zamierzał zmusić około 12 tysięcy Polaków do wstąpienia do rosyjskiej armii. Była to bezpośrednia przyczyna wybuchu powstania styczniowego. Rozpoczęło się ono 22 I 1863 roku. „Czerwoni” z Komitetu Centralnego Narodowego ogłosili „Manifest” Tymczasowego Rządu Narodowego. W dokumencie wzywali naród do podjęcia walki. Rosjanie porozumieli się z Prusami w sprawie pomocy w tłumieniu powstania. Po pierwszych walkach do zrywu dołączyli się „biali”. Z rozwojem powstania doszło do sytuacji walki o władzę pomiędzy dwoma obozami. W październiku 1863 roku na czele zrywu stanął Romuald Traugutt, za jego dyktatury doszło do pospolitego ruszenia. W ramach powstania styczniowego stoczono około 1200 walk, z czego większość miała charakter partyzancki. Ostatecznie upadło ono jesienią 1864 roku. Powstanie styczniowe miało wielkie znaczenie w historii Polski. Był to największy zryw całego narodu. Zginęło w nim około 20 tysięcy Polaków. Przyczyniło się do zakończenia epoki romantycznych zrywów i zapoczątkowało czasy realizacji haseł pozytywistycznych.

Główne tematy i motywy literatury romantycznej

Polskie utwory romantyczne pełne są rozmaitych motywów, podejmują różne tematy. W dziełach z epoki można spotkać na przykład wątki apokaliptyczne (Nie-Boska komedia), by już u innego autora czytać o sielskim i pozbawionym trosk życiu (motyw arkadii w Panu Tadeuszu).

Najbardziej rozpowszechnionym i najczęściej eksploatowanym „romantycznym” tematem jest chyba miłość. Twórcy uwzględnili jej wszystkie odmiany. Mamy na przykład miłość do ojczyzny (Konrad Wallenrod, Sonety krymskie, Pan Tadeusz, Dziady cz. III, Kordian, Grób Agamemnona), miłość do kobiety w dwóch wariantach: spełnioną (Pan Tadeusz) oraz tę trudniejszą (Faust, Dziady cz. IV). Jest także miłość w odniesieniu do śmierci. Jednym razem wygrywa walkę z odwiecznym porządkiem życia (Romantyczność, Dziady cz. IV), by kiedy indziej po prostu współistnieć obok (Konrad Wallenrod, Kordian).

Ważnym motywem jest także ojczyzna, realizowana w różnych perspektywach, np. w kontekście mesjanizmu (Dziady cz. III, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Kordian) czy poszanowania dla tradycji, jaką zaszczepiło w nas przebywanie w Polsce (Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod).

Często także pojawiają się tematy związane z bohaterem romantycznym, a raczej z jego zdefiniowaniem. Chodzi tu o bunt jednostki nieprzystosowanej do otoczenia (Oda do młodości, Dziady cz. IV, Pan Tadeusz), podróż jako element biografii (Faust, Dziady cz. II, Sonety krymskie, Kordian) czy samotność (Konrad Wallenrod, Romantyczność, Kordian).

  1. Irracjonalizm jest poglądem właściwym filozofii romantycznej. Jest to przekonanie o tym, że byt (rozumiany jako świat) można poznać pozarozumowo, wystarczy mieszanka wiary, uczucia i intuicji, z odrobiną nutki szaleństwa i wizjonerstwa. Pogląd ten przeciwstawia się racjonalnemu sposobowi poznania świata, postulując zastąpienie go środkami pozarozumowymi.

  2. Ludowość jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech światopoglądu romantyków, którzy – zmęczeni nachalną indoktrynacją nowości – postanowili zwrócić się ku korzeniom ludowym. Skupiono się na analizie starych podań, mitów, baśni i legend, z których tacy twórcy, jak Adam Mickiewicz czy Ignacy Krasicki – wybrali to, co sprawiło, że literatura romantyczna jest pełna magii i nieokreślonego pierwiastka cudowności. Dlatego też pełno jest w tych tekstach elementów ludowej moralności, cech kultury mieszkańców wsi i pogranicza.

  3. Fantastyka była kolejnym tematem i motywem literatury romantycznej. Widać ją na trzech płaszczyznach utworu: czasu (akcja rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno i czytelnik boi się tego, co przeczyta w kolejnym zdaniu), miejsca (zazwyczaj fabuła toczy się w miejscach odludnych, pustynnych) i postaci (bohaterowie często są bez biografii, którą autor ujawnia stopniowo, np. Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Giaur Byrona). Wszystkie nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska i istoty inspirowały twórców, oczarowanych światem kreowanym przez Williama Szekspira (w romantyzmie istniał szekspiryzm, czyli fascynacja dziełami Anglika) do pisania kolejnych opowieści o duchach czy czarownicach, Tajemniczość jest częstym elementem w literaturze tej epoki, a wyobraźnia ulega gloryfikacji, stając się często niejako prawdziwą rzeczywistością.
    Przykładami dzieł posiadających pierwiastki fantastyczne są Ballady i romanse Adama Mickiewicza, Balladyna czy Kordian Juliusza Słowackiego, a także Król Olch Goethego.

  4. Orientalizm to częsty motyw literatury romantycznej, zarówno europejskiej (Giaur Byrona), jak i polskiej (Stepy akermańskie oraz Sonety krymskie Mickiewicza).
    Autorzy, pozostając pod wpływem zachwytu filozofią, tradycjami i obyczajami wschodnimi (arabskimi, perskimi, chińskimi, japońskimi, hinduskimi), egzotyką tamtych rejonów (językiem, kuchnią, religią), sytuowali postaci swych dzieł w odległych krainach, wprowadzali motywy związane z kulturą Wschodu, umożliwiając tym samym kreację tajemniczego, niezwykłego bohatera.

  5. Historyzm dobrze odnalazł się w romantyzmie, w którym tak dużą wagę przykładano do historii własnego narodu. Dlatego też autorzy przenosili akcję w czasy największych sukcesów ojczyzny, najczęściej w średniowiecze.
    W ich utworach widać poszukiwanie odskoczni od racjonalizmu, postulowanego z taką siłą w oświeceniu, od harmonii i ładu, jakie propagowali twórcy poprzedniej epoki. Rolę wspomnianej odskoczni pełniły "mroki średniowiecza", z których romantycy czerpali wiedzę oraz inspirację, co najpełniej widać w wierszach Cypriana Kamila Norwida.

  6. Patriotyzm to postawa, jaką prezentowali zarówno autorzy, jak i bohaterowie romantyzmu – epoki, w której Polska nie istniała na mapie świata, była w niewoli, cierpiała z powodu rozdarcia między trzech zaborców. Jej obywatele, nękani koniecznością przyswojenia obcej kultury, poddania się nieznanej administracji, nauczenia się i posługiwania językiem zaborcy, chętnie sięgali po literaturę propagującą patriotyzm.

  7. Poczucie odrębności towarzyszy wszystkim bohaterom utworów romantycznych (oraz ich autorom). Te oryginalne jednostki były przekonane o tym, że zostały stworzone do wyższych celów, że mają do wykonania zadania bardziej znaczące, niż reszta śmiertelników.
    Konrad Wallenrod czy Kordian dążyli do zrealizowania swych zamierzeń, mimo iż nie mieściło się to w ogólnie przyjętych kanonach i normach społecznych. Nie bacząc na osamotnienie, wyobcowanie dalej wierzyli w to, że zostali natchnieni, że są wyjątkowi i pozostaną niezależni.

  8. Teoria historiozoficzna o nazwie mesjanizm przeniosła się do literatury polskiej poprzez Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego, pod wpływem którego przez długie lata pozostawali i tworzyli Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Seweryn Goszczyński.
    Według założeń mesjanizmu, odwołującego się do judaistycznej koncepcji Mesjasza, wybitna jednostka lub cały naród ma misję posłannictwa wobec ludzkości, misję zbawienia świata poprzez ofiarę, cierpienie i śmierć. Dlatego też często człowiek dla ogólnej idei poświęca własne życie, a naród cierpi, aby odkupić winy innych krajów. Twórcą odmiany XIX-wiecznego mesjanizmu określa się Adama Mickiewicza. Stworzył on w III części Dziadów rozdział Widzenie księdza Piotra, w którym przedstawił ideę mesjanistyczną. Według niej Polska to ukrzyżowany Chrystus narodów, który poprzez własne cierpienie zbawi, oczyści i wyzwoli inne ludy.

  9. Mistycyzm jest typową postawą przedstawicieli epoki romantyzmu, zakładającą możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, z siłami pozaziemskimi i stawiającą wyżej poznanie intuicyjne niż rozumowe. Autorzy i bohaterowie przez nich tworzenie wyznawali pogląd, że dzięki odpowiednie silnemu uczuciu, wyostrzonej intuicji i pełnej wierze religijnej możliwe jest całkowite, nierozerwalne połączenie się z Bogiem i z naturą. Postawa ta w konsekwencji sprawia, że w obrębie świata przedstawionego istnieją zjawy, pojawiają się duchy, a śpiących bohaterów nawiedzają prorocze sny, co jest widoczne w twórczości William’a Blake’a, Juliusza Słowackiego czy Adama Mickiewicza (Romantyczność).

  10. Gotycyzm jest węższą odmianą historyzmu, skupiającą zainteresowanie nie na całej przeszłości, lecz tylko na średniowieczu. Podobnie jak w tej mrocznej, tajemniczej epoce, tak i w romantyzmie powstawały utwory pełne niedopowiedzeń, zagadek, zbrodni rozgrywających się w ogromnych zamkach, do których nie przedostawał się promyk słońca. Przykładem literatury romantycznej, w której obecny jest motyw gotyku, jest powieść Wichrowe wzgórza Emily Brontë oraz ballada Król Olch Goethego.

  11. Tyrteizm jest postawą romantyków, która zakładała aktywność poety w stosunku do obserwowanych zdarzeń. W myśl jej założeń twórca nie powinien być tylko obserwatorem, lecz także uczestnikiem życia społecznego. Powinien połączyć swój talent z czynem, z działaniem, na wzór spartańskiego wodza Tyrteusza. Idee tyrtejskie widać w wielu utworach epoki. W Dziadach części III Adam Mickiewicz chciał wzbudzić w społeczeństwie ciemiężonym przez cara opór i chęć walki z Rosją. Z kolei Juliusz Słowacki w Kordianie zachęca poprzez postać Osoby II do podjęcia działania, by potem w Grobie Agamemnona postawić rodakom za wzór bohaterskich Spartan.

GATUNKI LITERACKIE

Romantyzm to czas narodzin wielu nowych gatunków literackich, takich jak powieść poetycka, poemat dygresyjny czy dramat romantyczny. Należy jednak podkreślić, że w romantycznej świadomości nie było miejsca dla gatunków literackich. W epoce, w której aspiracje twórczej jednostki sięgnęły zenitu, kwestia formy gatunkowej stanowiła niedopuszczalne ograniczenie.

Kierując się wizją „poezji transcendentalnej” czy „poezji absolutnej”, nie można jej było rozpatrywać w odniesieniu do wyznaczników gatunkowych powieści. tragedii czy wiersza lirycznego. Stąd zrodziła się próba znalezienia niejako jednego „nadrodzaju”/ „nadgatunku”, jednoczącego w sobie wszystkie rozproszone dotąd formy wypowiedzi poetyckiej. W ujęciu Friedricha Schlegla takim właśnie „nadrodzajem”/ „nadgatunkiem” miała być powieść, rozumiana właśnie jako „poezja w ogóle”. Także inni autorzy przypisywali tak rozumianej powieści – co najmniej werbalnie – szczególną i wiodącą rolę w kształtowaniu literatury romantycznej.
(Tadeusz Namowicz, Wstęp, w: Pisma teoretyczne niemieckich romantyków, wybrał i oprac. T. Namowicz, Ossolin, Wrocław 2000, s. LIX.)

Niestety romantykom nie udało się dosięgnąć ideału, jednak gdzie tylko było to możliwe, łamali reguły gatunkowe, deformowali zastygłe struktury poetyckie. Stąd mowa o romantycznym synkretyzmie gatunkowym. Tak więc paradoksalnie wydzielając romantyczne gatunki (co okazuje się nieuniknione w badaniach historycznoliterackich), postępujemy wbrew założeniom epoki.

  1. Ballada (z włoskiego ballare – tańczyć) to gatunek literacki z pogranicza epiki, liryki oraz dramatu, silnie zakorzeniony w tradycji. Początków ballady należy upatrywać w epickich pieśniach ludowych o rodowodzie celtyckim, rozwijających się już od XII wieku (szczególnie silnie między XIII a XVI) na gruncie angielskim i szkockim. Ballada w wersji szkocko-angielskiej, czyli tzw. ballada szkocka, to przede wszystkim pieśń epicka o tematyce złowrogiej i tragicznej, podejmująca popularne tematy nieszczęśliwej miłości, zdrady czy zemsty; cechowało ją nasycenie elementami fantastycznymi, wprowadzającymi nastrój posępny i tajemniczy.
    Protoplastów romantycznej ballady trzeba również doszukiwać się prowansalskich lirycznych pieśniach ludowych, które rozwinęły się w XIV-XV w. na terenie Włoch i Francji w nowe formy lirycznej wypowiedzi artystycznej (Ich realizacją jest np. twórczość słynnego Villona). Do popularyzacji i rozwoju tego gatunku przyczyniły się szczególnie dwa dzieła z drugiej połowy XVIII wieku:

Przełom XVIII i XIX wieku to czas, kiedy ballada za sprawą tłumaczeń Juliana Ursyna Niemcewicza przedostaje się do polskiej literatury. Tutaj na kształtowanie się polskiej wersji tego gatunku ma duży wpływ duma (gatunek epicki, uprawiany m. in. przez Niemcewicza).

Kanoniczny zespół cech właściwych polskiej balladzie romantycznej wyznaczył Adam Mickiewicz w swoim tomie Ballady i romanse. Mickiewiczowskie ballady stały się nie tylko pretekstem do zagorzałej dyskusji między klasykami a romantykami o kształt literatury, ale również uczyniły z tej formy wypowiedzi literackiej sztandarowy gatunek romantyzmu polskiego, a w szczególności pierwszej fazy tej epoki. Według Klainera w tym czasie utrwaliła się postać klasyczna ballady, definiowanej jako:

(...) krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia.
(J. Kleiner)

Ten rodzaj ballady uprawiali poza Mickiewiczem Aleksander Chodźko (1804-1891), Stefan Witwicki (1801-1847), Antoni Edward Odyniec (1804-1885) oraz Władysław Syrokomla (1823-1862).

Ballada w sposób nierozerwalny łączy się z ludowością, to realizacja idei „pieśni gminnej”, w której krył się autentyczny duch narodu i z tego względu była tak ważna dla romantyków.

Cechy gatunkowe polskiej ballady romantycznej:

Popularność ballad w romantyzmie przedlistopadowym spowodowała wybuch swoistej balladomanii, której wiele owoców na charakter ściśle grafomański. Szybka konwencjonalizacja tego gatunku doprowadziła do tego, że ten czołowy romantyczny gatunek stał się przedmiotem parodii, np. w wykonaniu Kornela Ujejskiego czy Juliusza Słowackiego. Po upadku powstania listopadowego ballada powoli zaczęła traciła swą rangę, w obrębie tego gatunku zaczęły powstawać nowe podgatunki, w których do głosu dochodził element realistyczny: ballada patriotyczna, społeczna, powstańcza. Ponadto w tym czasie ballada pozostawała pod wpływem innego gatunku zaczynającego swą ogromną karierę w latach 30. XIX w., tj. gawędy.

W pozytywizmie ballada właściwie całkowicie zanikła na rzecz tzw. obrazka. Dopiero Młoda Polska na nowo odkrywała jej wartość w związku zainteresowanie folklorem podhalańskim oraz modą na baśniowe stylizacje (Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff). Młoda Polska to epoka, w której ballada wyraźnie zbliża się do liryki (epicki narrator nabiera cech ppodmiotu lirycznego). W dwudziestoleciu międzywojennym pojawią się jeszcze tzw. ballady miejskie czy złodziejskie, które zbliżą ten gatunek do literatury popularnej, rozrywkowej. Ballada zrobiła swoistą karierę w kabarecie. Ważne realizacje ballady w literaturze współczesnej stworzyli m.in.:
Bolesław Leśmian (cykle Ballady, Postacie, Pieśni kalekujące);

  1. Dramat romantyczny

Literatura romantyczna potocznie jest kojarzona przede wszystkim z poezją, z twórczością liryczną, ale ważne jest, by zdawać sobie sprawę z tego, że dla romantyków ta część ich pracy pisarskiej stanowiła swoisty margines działalności literackiej. Romantycy zgodnie z założeniami epoki dążyli do stworzenia utworów-syntez, a ich ulubionym gatunkiem wypowiedzi stał się dramat romantyczny. Gatunek ten został ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w nawiązaniu do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego (Calderon) oraz różnorodnych form melodramatu. Dramat romantyczny to wcielenie koncepcji romantycznej formy otwartej, która charakteryzowała się następującymi cechami:

 luźna kompozycja – w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają drugorzędne znaczenie,

 wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,

 zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.

Inną ważną ideą realizowaną w dramacie romantycznym jest synkretyzm rodzajowy przejawiający się w swobodnym łączeniu elementów dramatycznych z epickimi oraz lirycznymi, co skutkowało tym, że obok monumentalnych scen zbiorowych występowały wspaniałe monologi liryczne. Ponadto dla romantyków normą było splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Dramat romantyczny cechuje się swoistym rozmachem – autorzy nie licząc się z możliwościami technicznymi teatrów tworzyli dramaty bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe do wystawienia na scenie (tzw. dramat niesceniczny), co spowodowało, że wiele z nich po raz pierwszy pojawiło się w teatrach dopiero w XX wieku (tutaj wiele zasług przypada Stanisławowi Wyspiańskiemu).

Do najważniejszych twórcy tego gatunku należą m.in. V. Hugo (np. Hernani), A. de Musset (np. Lorenzaccio), A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia)

  1. Powieść poetycka, romantyczny wariant poematu epickiego, określany tą nazwą od 2 połowy XIX wieku; współcześnie używano terminu „powieść”, który zgodnie z ówczesnym jego rozumieniem, oznaczać miał nie tylko fabularność, ale i autentyczność relacji, w przeciwieństwie do „literackiego” poematu.
    (Marian Maciejewski, hasło: Powieść poetycka, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s. 219-220.)

Powieść poetycka to gatunek wywodzący się z literatury angielskiej. Za prekursora tej formy literackiej wypowiedzi uznaje się Waltera Scotta. Jego utwory o tematyce historycznej (m.in. Pieśń ostatniego minstrela, Pani jeziora ) zyskały niezwykłą popularność na początku XIX wieku, wywierając tym samy olbrzymi wpływ na literaturę europejską. Jednak ostatecznie to George Byron stworzył wzór gatunkowy powieści poetyckiej, w takich utworach jak Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos, Oblężenie Koryntu, Więzień Chillonu. Zasługi Byrona dla powieści poetyckiej to:

Powieść poetycka podobnie jak poemat dygresyjny to gatunek silnie związany z epoką romantyzmu, poza jego granicami stracił możliwość rozwoju. Kolejne próby wskrzeszania tej formy wypowiedzi wyraźnie miały charakter epigoński lub były nastawione na stylizację artystyczną.

  1. Sonet nie jest gatunkiem stricte romantycznym, stanowi on formę wypowiedzi o tradycji renesansowej, szeroko stosowaną przez autorów wszystkich następnych epok. Gatunek ten ukształtował się w XIII wieku w poezji włoskiej (na Sycylii), prawdopodobnie na jego kształt miały wpływ gatunki poezji arabskiej i prowansalskiej. Początkowo sonet był mocno związany z włoską poezją ludową. W Polsce sonety pisali najpierw Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp-Szarzyński, potem m. in. Sebastian Grabowiecki i Andrzej Morsztyn. XVIII wiek był okresem prawie całkowitego zaniku tego gatunku, dopiero romantyzm dokonał jego rehabilitacji. W Polsce popularyzacja sonetu odbyła się za sprawą Mickiewicza i jego dwóch cykli sonetowych: Sonetów krymskich oraz tzw. sonetów odeskich (ten cykl został wydany pod tytułem Sonety, razem z Sonetami krymskimi w 1826 roku w Moskwie). Poza Mickiewiczem sonety pisali m. in. Słowacki i Goszczyński.

    Wyznaczniki gatunkowe sonetu mają przede wszystkim charakter formalny: jest to utwór poetycki składający się z czternastu wersów, podzielonych na cztery strofy o regularnej budowie, w zależności od rodzaju sonetu strofy mogą występować w następujących układach:

Kunsztowność kompozycji stroficznej wiąże się często z wykwintnością układu językowego, stąd sonet chętnie wykorzystuje wymyślne powtórzenia słowne, niezwykłe kompozycje rymowe (np. sonet na jeden lub dwa rymy), anafory, paralelizmy, gradacje itp. Rozmiar sylabiczny różny dla różnych języków, zazwyczaj dłuższy (np. w poezji pol. jedenasto- i trzynastozgłoskowiec), pozwala na kunsztowne rozwiązania składniowe i częste wprowadzanie rymów w średniówce, pomysłowo układanych. (...) Symetrie i asymetrie kompozycji stroficznej prowokują do wygrywania paraleli i kontrastów obrazowych między odpowiadającymi sobie strofami. Ta wielostronna kunsztowność sprawiła, że sonet od początku związał się zarówno z tematyką salonowo-erotyczną, jak z poważną problematyką refleksyjno-filozoficzną.

Dla romantyków sonet był przestrzenią nie tyle wirtuozerii poetyckiej (choć i tej nie brakowało), co poszukiwania syntezy, nieskończoności, filozoficznego i metafizycznego doświadczenia. Sonet romantyczny próbował dotknąć tajemnic wszechświata. Poemat dygresyjny to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte romantycznych. Nawiązywał on do tradycji poematów Ariosta (żartobliwa technika narracyjna), poematów heroikomicznych (elementy parodystyczne i satyryczne) oraz twórczości Sterna (swobodna kompozycja). W obrębie tej formy literackiej występują elementy wypowiedzi:

Mamy więc po raz kolejny do czynienia z romantycznym synkretyzmem gatunkowym. Za ojca poematu dygresyjnego (podobnie jak powieści poetyckiej) uważa się George'a Byrona. W literaturze polskiej niedoścignionym mistrzem tego gatunku był Juliusz Słowacki. Najważniejsze poematy dygresyjne:

Cechy gatunkowe poematu dygresyjnego:

WZORCE POSTAW:

  1. Bajronizm to zespół tendencji literackich, ideowych i obyczajowych ukształtowanych na bazie twórczości oraz legendy biograficznej wybitnego reprezentanta angielskiego romantyzmu, Georga G. Byrona. Poeta za sprawą swojego temperamentu, skomplikowanego życie osobistego, radykalizmu poglądów społeczno-politycznych (rewolucjonista popierający powstańców hiszpańskich, włoskich karbonariuszy, walczący w powstaniu Grecji przeciwko Turcji) stał się pierwszy romantycznym bożyszczem, niedoścignionym wzorem do naśladowania. Legenda Byrona przyczyniła się do powstania wzoru osobowego poety romantycznego jako jednostki o nieprzeciętnej indywidualności, ale zarazem nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych. Z obfitej twórczości Byrona wyłania się spójny wzorzec nowego bohatera literackiego zwanego bohaterem bajronicznym – buntownika, który swym postępowaniem wyrażał protest przeciw panującemu porządkowi społecznemu i zasadom moralnym. Bohater bajroniczny to człowiek:

Wypracowane przez Byrona nowe formy gatunkowe odznaczały się celowym powikłaniem kompozycyjnym, synkretyzmem rodzajowym, wykorzystywaniem motywów egzotycznych i historycznych, a przede wszystkim ironicznym dystansem podmiotu lit. wobec świata przedstawionego i samego twórcy (ironia romantyczna). Ukształtowany przez Byrona wzorzec poety i twórczości oddziałał na innych poetów epoki, m.in. A. de Musseta we Francji, H. Heinego w Niemczech, M. Lermontowa i A. Puszkina w Rosji; w Polsce elementy b. wystąpiły w twórczości Mickiewicza, Słowackiego, S. Goszczyńskiego, A. Malczewskiego.

  1. Faustyzm – nazwa pojęcia pochodzi od imienia tytułowego bohatera Fausta, arcydzielnego dramatu Johanna Wolfganga Goethego. Bohater faustowski to człowiek, dążący do pełni poznania, pragnący odkryć tajemnice istnienia świata i człowieka, buntujący się przeciwko wszelkim ograniczeniom stającym na drodze do odkrycia zagadek wszechświata. Bohater faustowski, by spełnić swoje ambicje poznawcze, jest gotowy nawet na zawarcie paktu ze złem i jego reprezentantami. W literaturze polskiej motywy faustowskie pojawiają się np. w Dziadach cz. III.

  2. Werteryzm – to model postawy bohatera literackiego, który pojawił się w literaturze europejskiej za sprawą powieści epistolarnej Johanna Wolfganga von Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera (nazwa postawy pochodzi od imienia głównego bohatera) i został utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i początkach XIX wieku.

Bohater werteryczny to:

e) Wallenrodyzm - model postawy bohatera literackiego, mający swój początek w utworze Adama Mickiewicza pt. Konrad Wallenrod (1828). Pojęcie to odnosi się do człowieka, który, aby osiągnąć szlachetny cel (np. osiągnięcie niepodległości), posługuje się sposobami ocenianymi jako nieetyczne, moralnie naganne(np. podstęp i zdrada), niegodnymi bądź niehonorowymi, stojącymi w sprzeczności z wyznawanymi przez danego bohatera zasadami. Nieetyczne, bądź niejednoznaczne etycznie działanie staje się źródłem tragizmu i powodem upadku bohatera. Jak podaje Maria Janion wallenrodyzm przeżył romantyzm i jego echa słychać również we współczesnej sztuce:

Włączyć tu trzeba bardzo różne z życia i literatury świadomie bądź nieświadomie ponawiające rozmaite perypetie „wallenrodyczne”, jak na przykład biografie: Alojzego Twardeckiego z jego „Szkoły jaszczurów” lub Stanisława Schwallenberga (stała się ona osnową popularnej powieści Janusza Krasińskiego z roku 1980 pt. „Syn Wallenroda”), jak głęboko zakorzenionej w kulturze masowej przygody kapitana Klossa, jak działania „komornika polskiej podziemnej sprawiedliwości”, opisane w (...) „Świętym szalbierstwie” Ryszarda Wójcika. Ale również tytułowa postać powieści Leopolda Tyrmanda „Filip”.


Wyszukiwarka