23. „TOĆ JEST DZIWNE A NOWE (…)” Nawiedzenie grobu. Tragedia Piotra Włostowica
Opracowała Katarzyna Bandarzewska
NAWIEDZENIE GROBU
Nawiedzenie Grobu (Visitatio sepulchri) to najstarszy z zachowanych na ziemiach polskich przykład dramatu liturgicznego, tzw. oficjum dramatyczne. Odgrywano je prawdopodobnie już w połowie XIII wieku w katedrze wawelskiej, nieco później również w diecezjach płockiej i wrocławskiej. Nawiedzenie Grobu oparte jest głównie na Ewangelii św. Marka i obejmuje kilka scen ukazujących wydarzenia przypominane w liturgii rezurekcyjnej: wędrówkę niewiast z wonnościami do Grobu Pańskiego, ich rozmowę z aniołem, bieg apostołów Piotra i Jana oraz demonstrację pustych całunów. Importowany zapewne łaciński tekst dramatu wygłaszany (śpiewany) był przez "aktorów" - księży lub uczniów szkół przykościelnych. Sceneria świątyni (Grobu Pańskiego), liturgiczny kontekst, symboliczne gesty aktorów służyły obrazowemu unaocznieniu wiernym tajemnicy Zmartwychwstania Chrystusa.
* * *
Po "Chwała Ojcu" powtarza się responsorium: "A gdy minął szabat, Maria Magdalena i Maria Jakubowa, i Salome nakupiły wonnych olejków, aby przyszedłszy namaścić Jezusa". Śpiewając je, konwent1 braci wychodzi z prezbiterium na środek kościoła. Po zakończeniu responsorium kantor zaczyna antyfonę:
Maria Magdalena i druga Maria
niosły o świcie wonności,
szukając w grobie Pana.
Tymczasem trzej bracia odziani w alby2, niosąc wonności, podążają z zakrystii w stronę Grobu. Po odśpiewaniu antyfony przez konwent, bracia, o których poprzednio była mowa, jakby między sobą rozmawiając, ściszonym głosem śpiewają następujący werset:
Któż nam odsunie od wejścia kamień,
o którym wiemy, że przykrywa święty Grób?
Których pytając dwaj chłopcy3, już przedtem do pełnienia straży w pustym Grobie wyznaczeni, śpiewają:
Kogo szukacie, strwożone niewiasty,
w tym Grobowcu, płaczące?
Tamci im odpowiadają:
Jezusa Nazareńskiego ukrzyżowanego szukamy.
A oni:
Nie ma tutaj Tego, którego szukacie, lecz śpiesznie idąc
oznajmijcie uczniom Jego i Piotrowi,
że zmartwychwstał Jezus.
Podczas gdy śpiewają te słowa, poprzednio wspomniani [trzej] bracia wchodzą do Grobu i po okadzeniu go wychodzą, a wracając przez prezbiterium, śpiewają wersety:
Przybyłyśmy żaląc się do Grobu,
i ujrzałyśmy siedzącego anioła Pańskiego,
który oznajmił, że zmartwychwstał Jezus.
W ten sposób dochodzą śpiewając do zakrystii. Wtedy dwaj spośród braci, jak gdyby biegnąc, śpieszą do Grobu, podczas gdy chór śpiewa antyfonę:
Biegło ich dwóch razem,
a ów drugi uczeń4 wyprzedził Piotra
i pierwszy przybył do Grobu,
Alleluja!
Wziąwszy więc z Grobu całuny wracają do prezbiterium i rozpostarłszy je przed całym ludem śpiewają werset:
Spójrzcie, o towarzysze, oto całuny i chusta,
a ciała nie znaleziono w Grobie.
Dołączając antyfonę:
Powstał Pan z Grobu,
który za nas zawisł na krzyżu,
Alleluja!
Po jej skończeniu zaczyna biskup, jeśli jest, a jeśli nie, to kantor:
Ciebie Boga chwalimy5.
Po zakończeniu mówi się werset:
W zmartwychwstanie Twoje, Chryste, Alleluja,
radują się niebiosa i ziemia, Alleluja!
Objaśnienia
1zespół, zgromadzenie; 2długa biała szata liturgiczna, tu ma oznaczać strój kobiecy; 3chłopcy lub młodzi klerycy wyobrażają tutaj aniołów; 4św. Jan Apostoł; 5łac. Te Deum laudamus (hymn przypisywany św. Ambrożemu).
TRAGEDIA PIOTRA WŁOSTOWICA
Umierający Bolesław Krzywousty dzieli królestwo na 5 synów: Władysław- Śląsk i ziemia krakowska, Henryk- ziemia sandomierska, Mieszko- Gniezno i Pomorze, Bolesław- z. mazowiecka i kujawska, Kazimierz- nic nie otrzymał- najmłodszy.
PIOTR WŁOSTOWIC- druh, wojewoda i świetny komes, Bolesław uczynił go opiekunem młodych książąt, był regentem państwa przez pewien czas.
Władysław ( syn pierworodny) objął rządy po ojcu. Ożenił się z Agnieszką ( córką Henryka IV- cesarza niemieckiego). Agnieszka była okrutnicą, rozsiała wszelkie zło, stargała miłość bratnią i pokój, uknuła zgubę dla Piotra.
Zimą wyruszył Władysław z Piotrem w bory na polowanie. Piotr rozpalił ognisko, wrzucił swój kapelusz, by upiec, co upolowali. Zamiast wina ssali kulki śniegu. Władysław mówi, że pewnie teraz żona Piotra biesiaduje z jego opatem. Na co Piotr, że pewnie Agnieszka kocha się teraz z rycerzem niemieckim. Król zdenerwował się. Rankiem jak wrócili, unikał żony Agnieszki, ale ona- chytra, wdzięczyła się do niego. On zdradził jej tajemnicę, że wie o jej czynach. Ale żona zaczęła płakać i wyrzekała się zdrady. Mąż jej uwierzył- głupi.
Agnieszka była oczywiście winna, bowiem zdradzała go. Wiedziała, że mąż od Piotra się wszystkiego dowiedział. I odtąd go nienawidziła. Po kilku dniach udawała chorobę. Zaczęła skarżyć się małżonkowi, dlaczego przybyła do tak podłego kraju, gdzie nikt jej nie szanuje, nie wielbi, nie oddaje czci i króla tak samo nie szanują, spiskująca jego plecami. Król się zmieszał, nie naradził się z baronami, tylko ślepo ufał i wierzył w słowa żony ( które były wyssane z palca, nieprawdziwe).
Agnieszka zaczęła go zwodzić, że bracia mają go za nic, a przecież to ojciec jemu dał opiekę nad całym królestwem, bracia mają go za błazna. I Agnieszka rozkazuje, by Władysław wydał swoim braciom wojnę i wygnał ich- wrogów, z kraju. Dodała, że jeśli tego nie zrobi, to ona porzuci go i wróci do Niemiec.
Wygrała miłość do żony. Władysław wysyła gońców do braci z listami o zdradzie. Umacnia twierdze i zabezpiecza miasta.
Piotr idzie do niego i błaga go, by zaniechał tych zgubnych czynów. Przypomina słowa Bolesława Krzywoustego, który mówił, by uchronili się od wojny domowej, bo taka jest złą i najstraszliwszą. Prosi, by zmiłował się nad braćmi, bo to jego krew, oni są niewinni. Ale Władysław go nie słucha.
Bracia zebrali garstkę wojowników, oddali się w opiekę Bogu i św. Stanisławowi. Napadają na miasto Władysława. Wygrywają.
Władysław już nie chce tylko ich wygnać, ale zgładzić. Przybywa do księcia rada z Piotrem na czele. Proszą go o pomoc, zapewniają o niewinności braci. Piotr przypomina, jak za czasów Bolesława Polska kwitła, a teraz- umiera.
Władysław naradza się z żoną. Jest już pewien po zarzutach ( niesłusznych) Agnieszki, że Piotr go zdradził, zniweczył, że knuje za jego plecami i oskarża go, że to przez niego bracia nie chcą poddać się jego rozkazom.
Agnieszka z Władysławem rozmyślają o zagładzie Piotra. Przywołali DOBKA- marszałka, który zazdrościł Piotrowi jego stanowiska, obiecali mu bogactwo komesa Piotra, jeśli im pomoże uwięzić Piotra. Ten obiecuje, że tego dokona.
Agnieszka przypomniała sobie, że syn Piotra żeni się, więc ojciec musi szykować mu wiano, więc zapragnęła i to zgarnąć. Stąd chce przyspieszyć spisek.
Dobek przybywa do Wrocławia, bo tam bawił się Piotr. Rozstawia czaty w kryjówkach i sam wchodzi do zamku Piotra, jak zapewnia, z rozkazu Władysława w jego sprawach. Piotr przygotował ucztę, gości go bogato. Zmęczony i upity Dobek pragnie iść do gospody spać i odpocząć, zapewnia, że rano wróci i skończy rozmawiać o sprawach książęcych.
Dobek- Judasz, poszedł do jaskini, naucza poddanych, jak mają pojąć komesa Piotra i obezwładnić jego włodarza- ROGERA.
Włodarz wpuścił Dobka, a ten z całą swoją ekipą zaatakowali go, związali go i zakneblowali. Porywają Piotra i jego syna, zamykają ich w więzieniu. Słudzy Dobka łupią pałac, zabierają wszystkie klejnoty. Podpalają dwór.
Do Agnieszki i Władysława przybywa rycerz JAKSA ( zięć Piotra, mąż jego córki) i zaprasza ich na ślub syna Piotra. Jaksa nic nie wiedział o poprzednich zdarzeniach. Ale słudzy informują go. Jaksa wstawił się za nimi, obiecywał, że są niewinni i proponował dużą sumę złota i srebra (okup). Jaksa nie wyrzekł się teścia i jego przyjaźni, nie zdradził go.
Para książęca jedzie do więźniów. Kara- zabranie całego dobytku Piotra i wysłanie go z synem na wieczne wygnanie. Ale Agnieszka pragnie krwi i śmierci Piotra. Znów szantażuje męża, że jeśli go nie zabije tym razem to ona odejdzie.
Władysław jednak rozkazuje, by oślepili Piotra i wygnali go.
Dobek znalazł w więzieniu łotra, obiecuje mu, że go puści, jeśli wydłubie oczy Piotrowi. Ten to czyni. Dobek nakazuje, by język mu oderżnął. Oprawca się spieszy, więc obciął mu kawałek języka ( Piotr mógł jeszcze mówić).
Piotr- cały zakrwawiony, poszedł z synem na wygnanie. Dotarł do braci księcia do Poznania.
Władysław wysyła gońca do lochu do Rogera, by ten wyjawił mu, gdzie są ukryte skarby Piotra. Obiecuje mu za to służbę u siebie. Ale Roger nie wydaje Piotra. Władysław rozkazuje mu, żeby się wykupił, bo inaczej będzie cierpiał gorsze męki niż Piotr. Roger mówi, że musi odebrać pieniądze od dłużników i wtedy się wykupi. Władysław wysyła 10 ręczycieli za nim, by ten nie uciekł.
W kościele wrocławskim był bp JAN- krewny Piotra. Roger udaje się do niego, prosząc, by poręczył za niego u księcia. Biskup tak czyni.
Wzburzona Agnieszka śni: siedzi z nowymi butami na nogach i nagle wchodzi Roger i je jej zabiera. Ona zostaje bosa. Budzi się i wszystkim opowiada o tym śnie. Nalega, by Roger był wydany pod topór.
Roger nie boi się śmierci i chce się sam udać do księcia. Ale biskup wysyła ROBERTA do Krakowa ( był archidiakonem, doktorem praw). Ten przemawia za Rogera, bo Roger poszedł do MIKORY – krewnego, potem do JERZEGO- krewnego Mikory. Powiada, jakim sposobem można niewinnych książąt przywieźć do królestwa wraz z Piotrem. Oni jednak bali się śmierci i nie chcieli mu pomóc. Więc Roger chciał ich zastraszyć- napisał listy do Mikory i Jerzego, że Władysław się na nich gniewa i zamierza uwięzić ich tak jak Piotra, oślepić i wygnać z kraju. Komesowie przestraszyli się i pojechali do Wrocławia na naradę. Wysyłają listy do książąt do Poznania, aby Ci wyszli w pole z zastępami swymi i wsparli ich w walce.
Władysław pojechał do ziemi ruskiej na polowanie. Jego bracia wykorzystują to i powracają z wojskami. Włodarze otworzyli im grody i ci zdobyli Kraków i całe królestwo.
Władysław wraca na Mazowsze i tam pokrótce umiera. Zostaje pochowany w Płocku. Agnieszka z synami ( Bolesław, Mieszko, Konrad Laskonogi) zostają wygnani z Krakowa. Dotarli do klasztoru w Miśni. Agnieszka tu umiera. Za wstawiennictwem Henryka IV- ojca Agnieszki, Bolesław daje jej synom ziemię śląską ( przyznał dziedzicznie).
Książęta wzywają Piotra do Polski. Przywracają mu cześć i bogactwo. Piotr wzniósł 72 kościoły, był miłośnikiem Jezusa i duchowieństwa. Po 7 latach Piotr umiera. Pogrzebano go obok żony Marii w monastyrze św. Wincentego (pod kamieniem wyrzeźbiono 4 lwy w zaprzęgu).