Uniwersytet w Białymstoku

Wydział Prawa

rok akad.: 2005/2006; kierunek: prawo, rok: drugi,

wykładowca: dr Maciej Perkowski

ćwiczenia: dr Izabela Anna Kraśnicka

wersja z dnia 29 V 2006 r.

AUTORZY: Dariusz Kloza oraz Kalina A. Granacka

PRAWO

MIĘDZY­NARODOWE

PUBLICZNE

SPIS TREŚCI numery zagadnień:

1. Wprowadzenie 1 – 07

2. Zasady prawa międzynarodowego 8 – 15

3. Źródła prawa międzynarodowego 16 – 48

4. Podmioty prawa międzynarodowego 49 – 71

5. Prawo dyplomatyczne i konsularne 72 – 86

6. Terytorium państwa 87 – 92

7. Prawo morza, rzeki międzynarodowe, cieśniny i kanały 93 – 106

8. Prawo lotnicze i kosmiczne 107 – 113

9. Ludność, obywatelstwo i prawa człowieka 114 – 131

10. Organizacje międzynarodowe 132 – 140

11. Prawo ochrony środowiska 141 – 143

12. Spory międzynarodowe 144 – 150

13. Prawo konfliktów zbrojnych 151 – 164

14. Bibliografia

1. Definicje

   • prawo międzynarodowe publiczne (p.m.p.) – zespół norm prawnych regulujących stosunki wzajemne między państwami, organizacjami międzynarodowymi i tymi podmiotami, którym państwa przyznają zdolność prawną międzynarodową oraz odpowiednie atrybuty zdolności do czynności prawnych międzynarodowych (M. Perkowski).
     Nazwy w językach obcych: International Law (ang. – Jeremy Bentham 1780), le droit international (fr.), mieżdunarodnoje prawo (ros.), ius inter gentes (łac.), das Volkerrecht (niem.).

   • prawo międzynarodowe prywatne – zespół norm prawnych, których zadaniem jest wskazanie określonego systemu prawnego (własnego lub obcego państwa), właściwego dla dokonania oceny prawnej konkretnej sytuacji osobistej lub majątkowej (Góralczyk, s. 19).
     W swej istocie jest ono prawem wewnętrznym każdego państwa. W Rzeczpospolitej Polskiej obowiązuje Ustawa z dn. 12 XI 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U.1965.46.290 z póź. zm.), która w § 1 art. 1 stwierdza: „Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego i prawa pracy”.

   • prawo wspólnotowe (Wspólnot Europejskich, Unii Europejskiej) – porządek prawny (zespół norm prawnych) nowego typu, właściwy dla Państw Członkowskich WE (UE), który z ich woli, przy podziale kompetencji, zyskał m.in. pierwszeństwo nad porządkiem prawnym krajowym Państw Członkowskich i walor bezpośredniego stosowania.

   • stosunki międzynarodowe – stosunki społeczne (międzyludzkie), które przekraczają granice jednego państwa. Uczestnikami ich mogą być państwa, organizacje międzynarodowe, osoby fizyczne, prawne oraz tzw. ułomne osoby prawne (Góralczyk, s. 23). Podmioty te można podzielić dwojako:
     - podmioty niepodlegające niczyjej zwierzchności (tj. państwa, organizacje międzynarodowe rządowe, Stolica Apostolska etc. – czyli pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego i przez to prawo regulowane);
     - podmioty posiadające określoną przynależność państwową (tj. osoby fizyczne, prawne etc).
     Całokształt stosunków utrzymywanych przez podmioty prawa międzynarodowego nazywa się obrotem międzynarodowym.

   • społeczność międzynarodowa – ogół państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne, regulowane przez prawo międzynarodowe (znaczenie węższe); ogół wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe (znaczenie szersze).

2. Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego publicznego

W stosunkach międzynarodowych panuje zasada równości państw i wzajemnej od siebie niezależności. Nie ma też żadnej władzy, która stałaby ponad państwami.

Cechami p.m.p. są:

1. brak organu tworzącego prawo (ustawodawcy) na wzór ustawodawcy wewnątrzpaństwowego, nie istnieje też żaden ponadpaństwowy organ międzynarodowy powołany do tworzenia prawa wiążącego dla państw, w szczególności nie jest nim ONZ. Podmioty tworzą prawo międzynarodowe zawierając umowy lub stosując określoną praktykę, która przechodzi w zwyczaj. Prawo to jest zdecentralizowane i niesformalizowane. Powoduje to m.in. partykularyzm prawa, bowiem dane przepisy wiążą te podmioty, które są stroną danej umowy lub stosują daną praktykę.

2. brak zorganizowanego i scentralizowanego aparatu przymusu; stosowanie i wykonywanie środków przymusu należy indywidualnie do odpowiednich podmiotów prawa międzynarodowego, w szczególności państw.

3. brak obligatoryjnego sądownictwa – kompetencja sądów międzynarodowych musi opierać się na zgodzie państw, która może dotyczyć wszystkich rodzajów sporów lub tylko określonej kategorii. Dopiero wtedy wyrok jest bezwzględnie wiążący. Co do zasady nie ma też uniwersalnego centralnego sądu - obok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze (ONZ) tworzy się sądy doraźnie, w zależności od potrzeb.

1. System sankcji w p.m.p.

Sankcja – w p.m.p. negatywna reakcja społeczności międzynarodowej, z jaką spotyka się podmiot naruszający normy prawa międzynarodowego. Zasadniczo wyróżniamy sankcje trojakiej natury:

• psychologicznej – stwierdzenie naruszenia prawa i napiętnowanie naruszającego prawo przez światową opinię publiczną – np. reakcja opinii publicznej (np. przez zmniejszenie ruchu turystycznego, zakupu towarów z danego państwa czy kampanię prasową), oświadczenia głów państw i szefów rządów, nota dyplomatyczna, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ;

• odwetowej – stosowane indywidualnie przez państwo pokrzywdzone lub zbiorowo przy udziale innych państw; wyróżnia się dwa rodzaje:

  1. retorsje (działania zgodne z p.m.p.) – np. wydalenie dyplomatów;

  2. represalia (odwetowe środki przymusu stosowane przez państwo w odpowiedzi na sprzeczne z prawem działanie innego państwa) – np. zatrzymanie statku, zajęcie majątku, androlepsja (schwytanie obywatela drugiego państwa i więzienie go do czasu zadośćuczynienia z tytułu naruszenia prawa);

• zorganizowane – stosowane przez właściwy organ międzynarodowy, a nie przez samego pokrzywdzonego; wyróżnia się m.in.:

  1. gospodarcze – np. bojkot towarów, embargo (zakaz wywozu lub przywozu określonych towarów);

  2. polityczne – np. pozbawienie prawa głosu;

  3. organizacyjne – np. wydalenie z organizacji międzynarodowej;

  4. wojskowe.

1. Stosowanie p.m.p.

Stosowanie – posługiwanie się przepisami p.m.p. jako podstawą prawną przez rozmaite instytucje rozstrzygające. Wszystkie państwa uznają istnienie prawa międzynarodowego jako prawa i jego moc wiążącą. Natomiast przestrzeganie to stan postępowania wedle (zgodnie) z prawem.

1. Rodzaje i hierarchia norm w p.m.p.

Rodzaje norm prawnych w p.m.p:

1. normy powszechne – obowiązujące wszystkie podmioty, np. Karta Narodów Zjednoczonych (26 VI 1945) – obecnie 191 państw;

2. normy partykularne, wielostronne (multilateralne), obowiązujące określoną grupę podmiotów, np. położoną w jednym rejonie geograficznym (tzw. prawo regionalne), np. Pakt Północnoatlantycki, TWE, TUE etc.

3. normy dwustronne (bilateralne) – obowiązują między dwoma podmiotami, które daną umowę zawarły 9np. umowy handlowe, kulturalne, konsularne, ekstradycyjne etc.).

4. ius cogens – bezwzględnie wiążąca norma powszechnego prawa międzynarodowego – norma przyjęta i uznana przez międzynarodową wspólnotę państw jako całość za normę, od której uchylenie się jest niedopuszczalne i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego, posiadającą taki sam status, tzn. ius cogens (art. 53. konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 V 1969 r.).

Hierarchia – zasadniczo wszystkie normy p.m.p. mają jednakową moc wiążącą. Przyznaje się wyższe miejsce w hierarchii normom ius cogens, a następnie postanowieniom Karty Narodów Zjednoczonych, o czym mowa w jej art. 103: „W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo”.

1. Wzajemny stosunek p.m.p. i prawa wewnętrznego

teoria monistyczna – p.m.p. i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny:

1. z prymatem p.m.p. (m.in. H. Kelsen) – wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której p.m.p. jest hierarchicznie wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego, w związku z czym ogranicza swobodę działania państwa.

2. z prymatem prawa wewnętrznego (m.in. G. Hegel) – p.m.p. jest jako zewnętrzne prawo państwowe podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działania.

teoria dualistyczna – p.m.p. i prawo wewnętrzne stanowią dwa odrębne systemy prawne różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami. Normy p.m.p. mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji:

1. zwykłej – kiedy każda ratyfikowana umowa międzynarodowa jest ogłaszana w odpowiednim dzienniku promulgacyjnym;

2. generalnej – gdzie na podstawie ogólnej klauzuli – znajdującej się z reguły w konstytucji – wszystkie normy wiążące państwo włączone są do porządku wewnętrznego.

1. P.m.p. w systemie prawa wewnętrznego na przykładzie Polski

W polskim systemie prawnym przyjęto koncepcję tzw. umiarkowanego dualizmu. Rzeczpospolita Polska przestrzega zasady pacta sunt servanda, jednakże aby dana umowa stała się powszechny źródłem prawa, wymagana jest jej ratyfikacja na zasadach określonych w Konstytucji RP.

Pozycja prawa międzynarodowego jako źródła prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej została określona w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483):

Art. 9. – „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego” – przepis odnosi się zarówno do norm umownych jak i prawa zwyczajowego.

Art. 87. ust. 1. – „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”.

Art. 88. ust. 3. – „Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa”.

Art. 89. ust. 1. – „Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy”.

Art. 91. – „1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.

1. Zasady prawa międzynarodowego: źródła, charakter prawny

Zasady prawa międzynarodowego – normy prawne szczególnego rodzaju ze względu na swoje znaczenie, moc obowiązującą, tryb uzyskania tej mocy oraz zmiany, właściwe dla obrotu międzynarodowego. Mają charakter bezwzględnie obowiązujący (tj. ius cogens). Nie ma w pełni miarodajnego, wyczerpującego i definitywnego katalogu podstawowych zasad prawa międzynarodowego.

Np. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych (Rezolucja ZO ONZ nr 2625(XXV) z 24 października 1970 r.) wymienia następujące:

1. państwa w ich stosunkach międzynarodowych powinny powstrzymać się od groźby lub użycia siły przeciw integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa lub w inny sposób niezgodny z celami Narodów Zjednoczonych;

2. państwa powinny regulować ich spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, by pokój międzynarodowy, bezpieczeństwo i sprawiedliwość nie zostały naruszone;

3. obowiązek niemieszania się w sprawy należące do wewnętrznej jurysdykcji jakiegokolwiek państwa;

4. obowiązek państw współdziałania ze sobą;

5. zasada równouprawnienia i samostanowienia ludów;

6. zasada suwerennej równości państw;

7. zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań zaciągniętych przez nie, zgodnie z Kartą.

Natomiast Akt Końcowy KBWE (1 VIII 1975 r., Helsinki) w Deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między Państwami uczestniczącymi wymienia następujący ich katalog:

1. zasada suwerennej równości i poszanowania praw wynikających z suwerenności;

2. zasada powstrzymania się od groźby użycia siły lub jej użycia;

3. zasada nienaruszalności granic;

4. zasada integralności terytorialnej państw;

5. zasada pokojowego załatwiania sporów;

6. zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne;

7. zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań;

8. zasada równouprawnienia i prawa narodów do samostanowienia;

9. zasada współpracy miedzy państwami;

10. zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.

1. Zasada suwerenności

Przez suwerenność – jako samookreślenie się państw, zdolność do samodzielnego, niezależnego od jakiegokolwiek innego podmiotu, występowania w stosunkach międzynarodowych (Bierzanek, Symonides, s. 121) – należy rozumieć dwa aspekty:

1. samowładność, tj. prawną niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych;

2. całowładność, tj. kompetencję normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa.

Zasada suwerenności państw stanowi podstawową zasadę współczesnego p.m.p., określającą ich sytuację w społeczności międzynarodowej.

Wykonywanie władzy suwerennej – domniemanie, że władze państwowe, zarówno wewnątrz państwa, jak i w stosunkach międzynarodowych, mogą działać tak, jak to uważają za słuszne i najbardziej zgodne z interesami i potrzebami danego państwa, a więc że mogą działać dowolnie, według własnego uznania (Góralczyk, s. 133). Nie można domniemywać ograniczeń wykonywania suwerenności – każde państwo może robić wszystko, co nie jest zakazane przez normy prawa międzynarodowego wiążące to państwo. Granicą jej wykonywania jest poszanowanie suwerenności innych państw.

Kompetencja własna (wewnętrzna) państw – katalog uprawnień (spraw), które władza państwowa danego państwa może wykonywać zupełnie swobodnie i według własnego uznania. To, co należy do kompetencji własnej państwa, określone jest przez aktualny stan jego zobowiązań prawnomiędzynarodowych (tzn. ograniczony przez te kompetencje, których wykonywanie państwo przekazało w drodze umowy międzynarodowej innemu podmiotowi p.m.p.).

Zakres kompetencji wewnętrznej jest zmienny w czasie oraz zmienny podmiotowo, jednak wybór ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego zawsze należy do tych kompetencji.

1. Zasada integralności terytorialnej

Zasada integralności terytorialnej polega – wg Aktu Końcowego KBWE (op. cit.) – na: powstrzymaniu się od wszelkich działań niezgodnych z celami i zasadami Karty NZ przeciwko integralności terytorialnej, niepodległości politycznej lub jedności państw; powstrzymaniu się od groźby użycia siły lub jej użycia oraz powstrzymaniu się od czynienia terytorium któregokolwiek z państw przedmiotem okupacji wojskowej lub innych bezpośrednich lub pośrednich środków przymusu podejmowanych wbrew prawu międzynarodowemu.

1. Zasada nienaruszalności granic

Zasada nienaruszalności granic sformułowana w Akcie Końcowy KBWE (op. cit.) polega na uznaniu wzajemnym za nienaruszalne wszystkich granic państwowych i powstrzymaniu się na zawsze od zamachów na te granice oraz na powstrzymaniu się od wszelkich żądań lub działań zmierzających do zawładnięcia i uzurpacji części lub całości terytorium któregokolwiek z państw.

1. Zasada samostanowienia narodów

Przysługująca współcześnie wszystkim narodom zasada samostanowienia narodów polega na:

• szanowaniu równych praw wszystkich narodów i ich prawa do samostanowienia,

• poszanowaniu prawa wszystkich narodów, w warunkach pełnej wolności, do określenia, kiedy i jak sobie życzą, swojego wewnętrznego i zewnętrznego statusu politycznego, bez ingerencji z zewnątrz, i dążenia, według swego uznania, do rozwoju politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego,

• wyeliminowaniu wszelkich form naruszania tej zasady.

Zasada ta nie sprzeciwia się dobrowolnym związkom narodów (Antonowicz, s. 43).

1. Zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne państwa

Wynikająca z zasady suwerenności i uznana za jedną z podstawowych zasad pokojowego współistnienia, zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne państwa – tj. zakazu mieszania się państw (i organizacji międzynarodowych) w sprawy należące do kompetencji własnej innych państw – obejmuje następujące reguły:

• powstrzymywać się od jakiejkolwiek ingerencji, bezpośredniej lub pośredniej, indywidualnej lub zbiorowej, w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy należące do zakresu wewnętrznej jurysdykcji innego państwa, niezależnie od ich stosunków wzajemnych;

• powstrzymywać się od jakiejkolwiek formy ingerencji zbrojnej lub groźby takiej ingerencji przeciwko innemu państwu;

• powstrzymywać się, w każdych okolicznościach, od wywierania jakiegokolwiek militarnego lub politycznego, gospodarczego lub innego nacisku zmierzającego do podporządkowania swym własnym interesom wykonywania przez inne państwo praw wynikających z jego suwerenności i w ten sposób zapewnienia sobie korzyści jakiegokolwiek rodzaju,

• powstrzymywać się od udzielania bezpośredniej lub pośredniej pomocy działalności terrorystycznej lub wywrotowej albo innej działalności zmierzającej do obalenia siłą ustroju innego państwa.

Historia stosunków międzynarodowych zna liczne przykłady złamania tej zasady, tj. bezprawnych interwencji (ingerencji) w sprawy innych państw, dokonywanych pod różnymi pretekstami i rozmaicie uzasadnianych. Interwencja może przybierać różne formy, np. zbrojną, gospodarczą czy dyplomatyczną.

1. Zasada pokojowego załatwiania sporów

Wg Aktu Końcowego KBWE (op. cit.) pokojowe załatwianie sporów polega na załatwianiu sporów wynikłych między państwami środkami pokojowymi w taki sposób, by międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo oraz sprawiedliwość nie zostały zagrożone. Państwa mają dążyć do osiągnięcia szybkiego i słusznego rozwiązania na podstawie prawa międzynarodowego, z użyciem takich środków, jak: rokowania, badania, pośrednictwo, postępowanie pojednawcze, arbitraż, postępowanie sądowe, inne środki pokojowe według własnego wyboru, w tym procedurę ustaloną przed powstaniem sporu.

W razie niepowodzeń państwa dalej będą szukać pokojowych środków załatwienia sporu. Inne państwa zaś mają powstrzymać się od uniemożliwienia realizacji tego zamiaru.

1. Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności

Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności obejmuje następujące reguły:

• szanować prawa człowieka i podstawowe wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań każdego bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub religii,

• popierać i zachęcać do efektywnego korzystania z obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych praw i wolności, które wynikają wszystkie z przyrodzonej godności ludzkiej osoby i mają podstawowe znaczenie dla jej swobodnego i pełnego rozwoju,

• uznawać i szanować wolność jednostki w zakresie wyznawania i praktykowania, indywidualnie lub wespół z innymi, religii lub przekonań zgodnie z nakazami jej własnego sumienia.

• szanować prawa osób należących do mniejszości narodowych, do równości wobec prawa, dając im pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności i chronić ich uzasadnione interesy w tej dziedzinie.

1. Katalog źródeł p.m.p.

Pojęcie źródeł prawa może mieć trojakie znaczenie:

1. materialne (łac. fontes iuris oriundi) – czyli zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa;

2. formalne – czyli formy, w jakich tworzone są normy prawa (w przypadku p.m.p. – najczęściej są to: umowa międzynarodowa i zwyczaj);

3. poznawcze (łac. fontes iuris cognoscendi) – czyli zbiory dokumentów, z których czerpie się wiedzę o normach prawa.

Jako taki, powszechnie obowiązujący, katalog źródeł p.m.p. nie istnieje. Ich przykładowe wyliczenie zawiera art. 38. Statutu MTS w Hadze, którego ust. 1. brzmi: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzyganie zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

2. zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo; [tak naprawdę to odwrotnie]

3. ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane; [„narodami niecywilizowanymi” były państwa kolonialne]

4. z zastrzeżeniem postanowieniem artykułu 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”.

Doktryna przyjęła następujący katalog źródeł p.m.p. (bez kryterium charakteru wiążącego albo nie):

• umowy międzynarodowe – obecnie stanowią wiodące źródło p.m.p.;

• prawo organizacji międzynarodowych;

• prawo zwyczajowe;

• zasady ogólne;

• orzeczenia trybunałów międzynarodowych oraz poglądy doktryny;

• tzw. gentlemen agreement;

• akty jednostronne państw.

1. Ogólne zasady prawa jako źródło p.m.p.

Ogólne zasady prawa – zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych (tzn. prawa wewnętrznego i p.m.p), uznawane powszechnie, mające zastosowanie tak przy tworzeniu, jak i stosowaniu prawa.

Niektóre z nich wywodzą się jeszcze z prawa rzymskiego; warto wymienić m.in.: pacta sunt servanda; ne bis in idem; nemo iudex idoneus in priopria causa; nemo plus iuris ad alium transfere potest quam ipse habet; lex specialis derogat legi generali.

1. Judykatura i doktryna jako źródło p.m.p.

Judykatura (orzecznictwo sądowe) i doktryna (poglądy najwybitniejszych jej przedstawicieli) nie stanowią źródła prawa. Mają one służyć jedynie jako środek pomocniczy do walidacji i interpretacji przepisów prawa. Warto podkreślić, że projekty aktów normatywnych są sporządzane i opiniowane przez przedstawicieli doktryny.

1. Uchwały organizacji międzynarodowych jako źródło p.m.p.

Uchwały organizacji międzynarodowych (rządowych) wg M. Perkowskiego:

1. pro foro interno (adresowane do państw członkowskich i organów organizacji):

   1. decyzje (bezwzględnie wiążące),

   2. akty administracyjne adresowane do organów organizacji (regulaminy, budżet etc.),

   3. zalecenia:

      1. sensu stricto (niewiążące),

      2. tzw. soft law (państwa przestrzegają ze względu na autorytet i ładunek ideałów),

2. pro foro externo (adresowane do państw trzecich):

   1. akty niewiążące,

   2. rozdział VII Karty NZ („Akcja w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji”).

Podział W. Góralczyka do uchwał pro foro interno zalicza tylko uchwały do organów wewnętrznych organizacji, natomiast uchwały pro foro externo adresowane są do państw członkowskich.

1. Tryby podejmowania uchwał w organizacji międzynarodowej

Procedura tworzenia przez organizacje norm wiążących dla państw członkowskich dokonuje się głównie trzema sposobami:

1. uchwały podejmowane jednomyślnie przez organ złożony z przedstawicieli państw;

2. tzw. system contracting out – uchwały podejmowane są większością głosów, jednak państwa przegłosowane i pozostające w mniejszości mogą skutecznie oświadczyć (z reguły w określonym, prekluzyjnym terminie), że uchwała w całości lub części nie jest dla nich wiążąca; milczenie traktowane jest jako wyrażenie zgody; system ten stosowany jest do przyjmowania norm o charakterze technicznym;

3. uchwały podejmowane większością głosów, z mocą wiążącą dla wszystkich państw, np. WE (UE).

1. Akty jednostronne państw i prawo miękkie

Wyróżnia się następujące akty jednostronne państw podejmowane w celu wywołania określonych skutków prawnych:

• notyfikacje – akt jednostronny państwa polegający na oficjalnym pisemnym powiadomieniu drugiego podmiotu prawa międzynarodowego o pewnym wydarzeniu, z którym prawo to łączy określone skutki prawne;

• uznanie – vide zag. 61,

• protest – akt, w którym państwo stwierdza, że dane zachowanie się lub dany stan faktyczny stanowi naruszenie p.m.p; jest to fakultatywny sposób ochrony swoich interesów; może być złożony w formie pisemnej lub ustnie;

• zrzeczenie się (renonciation) – akt, w którym państwo rezygnuje z określonych praw, musi być wyraźne; części praw nie można się zrzec (np. dyplomata nie może się zrzec przysługujących mu przywilejów i immunitetów, może to zrobić tylko państwo).

Soft law (ang. prawo miękkie) – formalnie niewiążące akty prawne, które jednak są dobrowolnie przestrzegane i stosowane przez państwa ze względu na ich rangę, ratio legis, przedmiot, autorytet organu wydającego czy ładunek ideałów. Określa się je jako „prawo programowe” lub „prawo celowości”. Zalicza się do nich uchwały organizacji międzynarodowych (np. rezolucje ONZ) oraz porozumienia międzypaństwowe, które z woli państw uzyskały taki walor (np. Akt Końcowy KBWE z 1975 r.).

1. Zwyczaj międzynarodowy – pojęcie i elementy

Zwyczaj jest to zgodne postępowanie państw tworzące prawo; praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju. Dla jego istnienia niezbędne są:

1. zgodna praktyka państw (element obiektywny),

2. przeświadczenie państw, że praktyka ta tworzy prawo (łac. opinio iuris sive necessitatis, element subiektywny).

1. Sposoby powstawania normy zwyczajowej

Sposoby powstania normy zwyczajowej:

• poprzez powtarzające się czynności w podobnych sytuacjach z przeświadczeniem tworzenia zwyczaju,

• tolerowanie roszczeń innych państw,

• orzecznictwo sądowe (efekt procesu dowodowego powiększonego o swobodną ocenę sądu).

1. Praktyka jako element zwyczaju

Praktyka państw jako element zwyczaju, wyrażająca się w ich postępowaniu (działaniu ich organów), musi mieć następujące właściwości:

• powszechna (kryterium to można badać nawet w stosunkach dwustronnych),

• zgodna,

• jednolita,

• długotrwała (ilość czasu potrzebna na utworzenie zwyczaju jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości praktyki, tzn. im częstsza praktyka, tym szybciej powstaje zwyczaj),

• nieprzerwana (ciągła).

Praktyka taka może się wyrażać w (formy):

• umowach międzynarodowych,

• oświadczeniach składanych w różnych okolicznościach,

• praktyce dyplomatycznej,

• aktach ustawodawczych mających za przedmiot p.m.p.,

• postępowaniu organów administracyjnych,

• etc.

1. Sprzeciw wobec praktyki państw

Państwo może się sprzeciwić aktualnie powstającej normie prawa zwyczajowego gdy godzi ona w jego interesy. Sprzeciw taki powinien być wyraźny.

1. Opinio iuris jako element zwyczaju

Jeśli przedstawiciel państwa oświadcza, że postępuje w taki sposób, bo tak stanowi prawo, to wyraża on owe opinio iuris, które może przedstawiać się w różny sposób:

• zawarta w samej praktyce (postępowaniu) państw,

• zawarta w oficjalnych oświadczeniach państw,

• zawarta w uchwałach organizacji międzynarodowych,

• może wynikać z umów międzynarodowych .

Państwa kierujące się wspólnymi lub podobnymi interesami zazwyczaj postępują w jednakowy sposób, a do tego postępowania dołącza się czasem i opinio iuris.

1. Podział norm zwyczajowych

Doktryna wypracowała podział na:

• powszechne, regionalne i partykularne;

• po raz pierwszy regulujące daną kwestię oraz powstałe w wyniku ewolucji;

• według etapu procesu kodyfikacji:

  • deklarowane (np. traktat repetuje zwyczaj),

  • konkretyzowane (np. traktat precyzuje zwyczaj),

  • proponowane (np. traktat proponuje zwyczaj).

1. Utrata mocy obowiązującej przez normę zwyczajową

Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą wskutek: wykształcenia się nowej normy zwyczajowej, kolidującej z dotychczasową albo odstąpienia państw od jej praktykowania (desuetudo).

1. Kurtuazja międzynarodowa

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych. Należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza p.m.p., ale może zostać źle odebrane.

Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (protokół dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim.

1. Pojęcie umowy międzynarodowej, podstawy prawne

Umowa międzynarodowa - międzynarodowe porozumienie między państwami (oraz innymi podmiotami prawa międzynarodowego), zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę (np. traktat, układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, deklaracja, akt końcowy konferencji, konkordat i in.; umowa może być zawarta także w formie wymiany not), które tworzy prawo (uprawnienia i obowiązki).

Nie są umowami regulowanymi p.m.p. umowy zawierane przez państwa ze spółkami i korporacjami zagranicznymi (np. dotyczące pożyczek i inwestycji).

Na przestrzeni dziejów p.m.p. materia ta była regulowana zwyczajowo. Współcześnie podstawą zawierania takich umów jest:

• Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z dnia 23 V 1969 r. (Dz. U. 1990.74.439), która weszła w życie 01 VIII 1990 r. – w stosunku do umów między państwami;

• Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub organizacjami międzynarodowymi z dnia 21 III 1986 r.;

• podpisano także Konwencję wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów z dnia 22 VIII 1978 r.

1. Rodzaje umów międzynarodowych

Ze względu na ilość podmiotów uczestniczących:

1. bilateralne (dwustronne),

2. multilateralne (wielostronne).

Ze względu na czas obowiązywania:

1. terminowe,

2. bezterminowe,

3. wieczyste – nie podlegają wypowiedzeniu w żadnym czasie.

Ze względu na możliwość związania się umową przez inne podmioty:

1. zamknięte – przystąpienie nowych podmiotów bezwzględnie nie jest możliwe;

2. otwarte:

• warunkowo, tj. wymagane jest np. spełnienie określonych warunków (m.in. gospodarczych – np. UGiW, określony poziom ochrony praw człowieka czy mniejszości narodowych, np. Turcja, Białoruś) czy wreszcie zgoda dotychczasowych kontrahentów (np. UE);

• tzw. półotwarte – niekiedy tak pisze się o umowach, do których warunkiem jest posiadanie określonej właściwości (m.in. położenie geograficzne w przypadku porozumień o zasięgu regionalnym, np. UE i casus akcesji Maroka);

• bezwarunkowo – umowa zawiera klauzule dopuszczającą przystąpienie innych podmiotów bez potrzeby uzyskiwania zgody dotychczasowych kontrahentów; zazwyczaj wystarcza jednostronne oświadczenie państwa przyjmującego.

Ze względu na sposób zawarcia:

1. umowy państwowe podlegające ratyfikacji przez głowę państwa;

2. umowy rządowe – podlegające zatwierdzeniu przez Radę Ministrów;

3. umowy resortowe – których przedmiot należy do właściwości jednego ministra, zatwierdzane przez premiera lub ministra.

Należy nadmienić, że podział ten ma znaczenie techniczne, gdyż w istocie rzeczy wszystkie umowy wiążą państwo w równym stopniu.

Ze względu na przedmiot regulacji (treść):

1. polityczne – np. układy pokojowe, umowy sojusznicze (obecnie tylko przymierza obronne, przynajmniej oficjalnie), traktaty o przyjaźni;

2. gospodarcze – np. handlowe, lotnicze, kolejowe, telekomunikacyjne etc.;

3. administracyjne – m.in. konsularne, umowy o pomocy prawnej;

4. wojskowe;

5. społeczne – np. ochrona praw człowieka, umowy o współpracy w dziedzinie nauki, kultury i sztuki.

Niejednokrotnie jednoznaczna kwalifikacja jest niemożliwa, jedna umowa może bowiem dotyczyć kilku dziedzin.

1. Budowa umowy międzynarodowej

Konwencje wiedeńskie nie precyzują elementów koniecznych w budowie umowy międzynarodowej. Lukę tę wypełnia prawo zwyczajowe. Klasyczna umowa międzynarodowa może zawierać następujące elementy (uwzględniono także elementy historyczne):

• tytuł (dziś obejmuje także datę, miejsce, strony oraz przedmiot regulacji);

• inwokacja (np. w rozwoju historycznym: „W imię Trójcy Przenajświętszej” pomiędzy państwami chrześcijańskimi, „W imię Boga Wszechmogącego”, gdy chodziło o poszanowanie innych wyznań);

• intytulacja, tj. wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z przysługującymi im tytułami;

• preambuła (arenga), tj. fakultatywne wyliczenie przyczyn zawarcia danej umowy, określenie jej celów i zadań, nadaje umowie wyższą rangę;

• narracja, tj. opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw i uznanie ich za dobre i sporządzone (wystawione) w należytej formie oraz wyrażenie przez pełnomocnika zgody na postanowienia zawarte w umowie;

• część merytoryczna (dyspozycja), czyli właściwa treść umowy, z reguły najobszerniejsza; zazwyczaj podzielona na artykuły zgrupowane w rozdziały, działy, tytuły etc.; dyspozycja kończy się klauzulami dotyczącymi ratyfikacji, wejścia w życie umowy, publikacji, czasu jej obowiązywania itp.;

• koroboracja (od łac. corroboratio - wzmocnienie), np. „na dowód czego pełnomocnicy podpisali niniejszy traktat i odcisnęli swe pieczęcie”;

• data i miejsce zawarcia umowy, np. „Dan w Krewie, w Wigilię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Roku Pańskiego ;

• podpisy i pieczęcie.

Język umowy międzynarodowej – w średniowieczu była nim łacina, w oświeceniu – francuski, który po II wojnie światowej został zastąpiony językiem angielskim. Zasada ta dotyczyła prawie wszystkich umów.

Obecnie umowy międzynarodowe bilateralne sporządza się w językach kontrahentów, przy czym oba teksty są jednakowo autentyczne. Niekiedy jednak spisuje je się w innym języku, gdy języki kontrahentów są mało rozpowszechnione, przy czym ten trzeci tekst rozstrzyga w razie wątpliwości interpretacyjnych.

Umowy multilateralne zawiera się najczęściej we wszystkich 5 oficjalnych językach ONZ, przy czym wszystkie teksty są jednakowo autentyczne. Pozostawia to jednak znaczne niedogodności praktyczne w razie rozbieżności w interpretacjach.

1. Procedura zawarcia umowy międzynarodowej

Według ustawy z 14 IV 2000 r. o umowach międzynarodowych (Dz.U.2000.39.443) następujące elementy składają się na zawarcie takiej umowy:

1. rozpoczęcie i prowadzenie negocjacji – w przypadku umów bilateralnych prowadzi je się w drodze wymiany not lub w toku rokowań pomiędzy zainteresowanymi państwami, zaś w przypadku umów wielostronnych – zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników reprezentujących państwa, a projekty przygotowują specjalnie powołane do tego celu komisje (wymagana jest zazwyczaj zgoda 2/3 państw, chyba że taką samą większością postanowią inaczej – art. 9 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów);

2. przyjęcie tekstu umowy; w tym etapie umowa jest parafowana przez pełnomocników państw (zwykle przez umieszczenie inicjałów pod tekstem umowy) – oznacza to, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone, że jest on autentyczny i nie można w nim czynić zmiany (łac. ne varietur). Procedurę tę stosuje się gdy istnieje potrzeba nadania umowie uroczystego charakteru;

3. wyrażenie zgody na podpisanie umowy międzynarodowej (ratyfikacja, zatwierdzenie) – jeśli jest wymagana, jeśli nie – od razu następuje jej podpisanie i wejście w życie;

4. podpisanie umowy, ogłoszenie w dzienniku urzędowym i wejście w życie. Są trzy sposoby określające kolejność składania podpisów: reguła alternatu (każdy na swoim egzemplarzu składa podpis jako pierwszy), kolejność alfabetyczna oraz pele-mele (dowolność).

1. Pełnomocnictwa do zawarcia umowy międzynarodowej

Pełnomocnictwo - dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu autentycznego tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonywaniu jakiejkolwiek innej czynności związanej z traktatem (art. 2. konwencji wiedeńskiej)

Z tytułu pełnionych funkcji, bez pełnomocnictwa, za przedstawicieli państw upoważnionych do przyjmowania praw i zaciągania zobowiązań w ich imieniu, uważa się następujące osoby:

1. szefów (głowy) państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;

2. szefów misji dyplomatycznych – dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;

3. przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy organizacji międzynarodowej lub jednym z jej organów – dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji, w danej organizacji lub w danym organie (art. 7. konwencji wiedeńskiej).

Inne osoby muszą posiadać stosowne pełnomocnictwa. Czynności związane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną przez dane państwo później zatwierdzone.

W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania umów podpisują bądź minister spraw zagranicznych, bądź też – w odniesieniu do umów resortowych – właściwy minister. Pełnomocnictwa do podpisania umowy podpisuje Prezydent RP – w odniesieniu do umów państwowych, Prezes Rady Ministrów – w odniesieniu do umów rządowych, i właściwy minister – w odniesieniu do umów resortowych.

1. Tryby wyrażania zgody na związanie się umową międzynarodową

Ratyfikacja (od łac. ratum habeo – zatwierdzam) oznacza zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez szefa (głowę) państwa, przy czym w odniesieniu do ważniejszych umów wymagana jest zgoda parlamentu. W niektórych państwach dokonuje jej tylko parlament (np. Meksyk) lub obywatele w referendum (np. Szwajcaria).

Wyróżnia się dwa tryby wyrażenia zgody na związanie się państwa postanowieniami umowy międzynarodowej:

1. prosty – przez podpisanie umowy;

2. złożony – przez ratyfikację (tzw. „dużą” [=głowa państwa za zgodą parlamentu] albo „małą” [=zgoda parlamentu nie wymagana]) albo zatwierdzenie (przez Radę Ministrów, premiera lub właściwego ministra, jeśli nie jest on jej sygnatariuszem).

Ratyfikacja wywołuje skutki prawnomiędzynarodowe dopiero wówczas, gdy o jej dokonaniu zostaną formalnie powiadomione państwa umawiające się. W odniesieniu do umów dwustronnych stosuje się protokolarna wymianę dokumentów ratyfikacyjnych, sygnowanych przez głowę państwa i ministra spraw zagranicznych i opatrzonych pieczęcią państwa. Przy wymianie dokumentów ratyfikacyjnych stosuje się instytucję depozytariusza, którym jest zazwyczaj państwo, na terenie którego umowę podpisano, kilka państw (chodzi o stosunki dyplomatyczne) albo organ organizacji międzynarodowej (np. Sekretarz Generalny ONZ).

Funkcje depozytariusza (wg konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, op. cit.):

• troska o przechowywanie oryginalnego tekstu umowy,

• sporządzanie wierzytelnych odpisów,

• przyjmowanie podpisów pod umową oraz innych dokumentów dotyczących umowy,

• informowanie stron o dacie wejścia w życie umowy,

• inne.

Dla możliwości posługiwania się umową przed organami ONZ (w tym MTS), umowę należy zarejestrować w Sekretariacie ONZ (art. 102 ust. 2 Karty NZ), który następnie dokona jej ogłoszenia.

1. Wejście w życie umowy międzynarodowej

Umowy międzynarodowe wchodzą w życie z chwilą:

• wymiany dokumentów ratyfikacyjnych (dot. umów dwustronnych),

• złożenia dokumentów ratyfikacyjnych przez określoną liczbę państw (umowy wielostronne),

• podpisania umowy,

• z datą określoną w umowie.

Strony mogą wyrazić zgodę na tymczasowe stosowanie umowy przed jej wejściem w życie.

Szczegóły zawsze określone są w tzw. klauzulach ratyfikacyjnych umieszczanych na końcu zasadniczego tekstu umowy. Zazwyczaj umowa międzynarodowa wchodzi w życie po jej podpisaniu i ratyfikacji (gdy tego wymaga) oraz promulgowaniu jej w sposób właściwy dla ustawodawstwa wewnętrznego państw (w Polsce jest to ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP). Umowa wielostronna może określić minimum państw, które muszą ją ratyfikować, aby weszła w życie.

1. Zastrzeżenie do umowy międzynarodowej

Zasadą jest, że umowa międzynarodowa obowiązuje w całości. Niekiedy strona umowy wielostronnej, ze względu na swój interes, może związać się tylko częścią umowy.

Zastrzeżenie jest aktem jednostronnym, w którym państwo lub organizacja międzynarodowa zmierza do uchylenia lub modyfikacji względem siebie określonych postanowień umowy międzynarodowej przed ostatecznym wyrażeniem zgody na nią. Umowa może wykluczyć zgłaszanie zastrzeżeń (np. Karta NZ), albo dopuścić tylko takie, które są „zgodne z przedmiotem i celem konwencji” (MTS).

Na konferencjach międzynarodowych odstąpiono od wymogu jednomyślności, wprowadzając większość kwalifikowaną 2/3 głosów. Państwo, które zostało przegłosowane, ma prawo zgłosić zastrzeżenia.

Zastrzeżenie wniesione przez państwo uważa się za przyjęte przez inne państwo, jeżeli nie sprzeciwi się ono zastrzeżeniu w ciągu 12 miesięcy od otrzymania notyfikacji o zastrzeżeniu albo od dnia wyrażenia zgody na związanie się traktatem.

1. Sprzeciw wobec zastrzeżenia do umowy międzynarodowej

Wolności zgłaszania zastrzeżeń odpowiada wolność zgłaszania do nich sprzeciwów, które – wedle konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów – mogą być dwojakiego rodzaju:

• zwykły, który powoduje, że postanowienia, do których zgłoszono zastrzeżenia, a następnie sprzeciw nie mają zastosowania między państwem zgłaszającym zastrzeżenie, a państwem zgłaszającym sprzeciw wobec tego zastrzeżenia;

• kwalifikowany, który powoduje, że pomiędzy państwem, które zgłosiło zastrzeżenie, a państwem, które zgłosiło sprzeciw kwalifikowany w stosunku do tego zastrzeżenia, umowa w ogóle nie wchodzi w życie; w rezultacie, mimo że państwa te są stronami tej samej ustawy wielostronnej, nie są związane jej postanowieniami w swych stosunkach wzajemnych.

1. Przestrzeganie i stosowanie umowy międzynarodowej

Stosowanie to posługiwanie się przepisami umowy międzynarodowej jako podstawą prawną przez rozmaite instytucje rozstrzygające. Przy stosowaniu bada się:

• aspekt czasowy (temporalny), z włączeniem zasady lex retro non agit, chyba że odmienny zamiar strony wynika z traktatu lub został ustalony w inny sposób;

• terytorialny – umowa obowiązuje na terytorium całego państwa (wyłącza się tu tzw. klauzulę kolonialną), chyba że strony postanowią ograniczyć zasięg umowy do fragmentu terytorium;

• następstwo traktatów dotyczących tego samego zagadnienia – rozstrzyga sama umowa, jednakże wobec braku unormowań w tej kwestii stosuje się zasadę lex posterior derogat legi priori;

Natomiast przestrzeganie to stan postępowania wedle (zgodnie) z normami zawartymi w umowie, w myśl zasady pacta sunt servanda (tzw. zasada świętości umów). Wobec braku zorganizowanego aparatu przymusu w p.m.p. pełni ona podstawowe znaczenie dla realizacji zaciągniętych zobowiązań. Ponadto przestrzeganie oznacza, że strona umowy nie może powoływać się na postanowienia swego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonania przez nią zobowiązania.

1. Interpretacja umowy międzynarodowej

Istnieją trzy koncepcje na temat interpretacji umów międzynarodowych:

• szkoła subiektywistyczna – interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron;

• szkoła obiektywistyczna (tekstualna) – interpretacja powinna zwracać uwagę na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron, a nie spekulować, jaki był rzeczywisty zamiar stron;

• szkoła teleologiczna (funkcjonalna) – interpelacja powinna zwracać uwagę na przedmiot i cel umowy oraz odpowiadać potrzebom społeczności międzynarodowej w czasie jej stosowania.

Rodzaje wykładni umów międzynarodowych:

• wiążąca:

• autentyczna – dokonywana przez strony umowy

• quasi-autentyczna (uzualna) – powstała przez zgodne postępowanie stron umowy (zgodna praktyka),

• sądowa – dokonana przez sąd lub arbitraż międzynarodowy,

• dokonana przez organy organizacji międzynarodowej – gdy umowa zawiera taką klauzulę;

• niewiążąca (poglądy doktryny).

Podstawą interpretacji może być tylko tekst autentyczny umowy (zazwyczaj umowa sama wskazuje, jakie wersje językowe są uznane za autentyczne).

Zasady interpretacji umów międzynarodowych (art. 31 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów):

• należy interpretować w dobrej wierze,

• użyte zwroty i wyrazy winny być rozumiane tak jak to wynika z ich normalnego znaczenia, chyba że zostaną wprowadzone do tekstu umowy definicje legalne,

• znaczenie poszczególnych wyrazów należy przyjmować w świetle przedmiotu i celu umowy.

Do pomocniczych środków interpretacji szkoła subiektywistyczna zalicza tzw. prace przygotowawcze (fr. travaux préparatiores), do których zalicza się: protokoły z posiedzeń czy oświadczenia delegatów, a które znajdują zastosowanie gdy ww. środki nie dadzą satysfakcjonujących rezultatów. Doktryna od czasów Grocjusza wypracowała dodatkowo m.in. takie zasady: clara non sunt interpretanda, interpetatio cessat in claris, interpretacja zobowiązań w sposób ścieśniający czy analiza preambuły.

1. Umowa a państwo trzecie

Jest ogólną zasadą, że umowa międzynarodowa obowiązuje i tworzy określone prawa i obowiązki jedynie dla jej stron (pacta tertiis nec nocent nec prosunt) – żadnemu państwu nie można wbrew jego woli narzucić obowiązków ani przyznać praw (co wynika z zasady suwerenności). Dla państw trzecich umowa jest res inter alios acta i jako taka nie wiąże ich. Umowa może jednak dwojako oddziaływać na państwo trzecie (tj. nie będące stroną umowy):

1. na korzyść państwa trzeciego (in favorem tertii):

   • in abstracto – na korzyść każdego innego państwa, np. umowy tworzące tzw. ustrój obiektywny (np. swoboda żeglugi, prawo przepływu etc.) czy komunikację międzynarodową;

   • na korzyść konkretnie określonego państwa, która to zasada rządzi się następującymi regułami:

     • państwo trzecie nie jest zobowiązane do przyjęcia zaoferowanej mu korzyści; potrzebna jest na to jego zgoda (nawet domniemana); ocena charakteru korzyści jest przecież subiektywna;

     • państwo trzecie nie może dochodzić przyznanych mu w umowie korzyści, jeżeli strony umowy nigdy mu tych korzyści nie przyznały (zobowiązanie powstało jedynie inter partes);

     • jeżeli dla państwa trzeciego powstało już konkretne uprawnienie lub jeśli nabyło ono zaoferowane mu w umowie korzyści i jeżeli umowa nie przewidywała odwołania tych korzyści, wówczas bez zgody państwa trzeciego nie można zmienić powstałej tym sposobem sytuacji prawnej lub faktycznej;

2. na niekorzyść państwa trzeciego (in detrimentum tertii) – w zupełnie wyjątkowych okolicznościach (np. wobec agresora), nakładają na państwo trzecie zobowiązania; w normalnych sytuacjach nie są dopuszczalne bez zgody zainteresowanego państwa.

1. Zmiana umowy międzynarodowej

Zmiana umowy międzynarodowej polega na wprowadzeniu poprawek do tekstu umowy, które jednak nie zmieniają istoty, przedmiotu ani celu tej umowy. Umowa może jednak zakazać wprowadzenia zmian.

Na przykładzie Karty NZ poprawki do niej można wprowadzić na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego powziętej większością 2/3 głosów oraz ratyfikacji tych poprawek przez 2/3 państw, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Do tej pory poprawki wprowadzono 3-krotnie: zwiększenie niestałych członków Rady Bezpieczeństwa i zmiana sposobu głosowania oraz zwiększenie liczby członków Rady Gospodarczo-Społecznej.

1. Modyfikacja umowy międzynarodowej

Modyfikacja (rewizja) umowy międzynarodowej polega na dostosowaniu traktatu do nowych potrzeb. Na przykładzie Karty NZ jej rewizja wymaga uchwały specjalnej konferencji członków ONZ zwołanej na podstawie decyzji podjętej przez Zgromadzenie Ogólne większością 2/3 głosów i większością którychkolwiek 9 członków Rady Bezpieczeństwa. Uchwalona w ten sposób zmiana Karty staje się wiążąca po ratyfikacji przez 2/3 członków ONZ, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Problem modyfikacji Karty NZ podniesiono w związku z 60. rocznicą jej podpisania i koniecznością jej dostosowania do współczesnych warunków.

1. Przyczyny nieważności formalnej umowy międzynarodowej

Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (op. cit.) przyczynami nieważności formalnej są:

• przyczyny nieograniczonej nieważności formalnej:

• brak zdolności traktatowej,

• brak pełnomocnictw,

• brak kompetencji;

• przyczyna ograniczonej nieważności formalnej – brak rejestracji u Sekretarza Generalnego ONZ.

1. Przyczyny nieważności zasadniczej umowy międzynarodowej

Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (op. cit.) przyczynami nieważności zasadniczej są:

• przyczyny nieważności bezwzględnej:

• sprzeczność z ius cogens,

• przymus:

• wobec państwa,

• wobec przedstawiciela państwa;

• przyczyna nieważności względnej:

• przyczyny o charakterze formalnym:

• przekroczenie kompetencji,

• przekroczenie pełnomocnictw;

• wady oświadczeń woli: błąd, podstęp oraz przekupstwo.

1. Zawieszenie i wypowiedzenie umowy międzynarodowej

Zawieszenie stosowania umowy zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa ono jednak na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami. W okresie zawieszenia strony powinny powstrzymać się od działań, które mogą przeszkodzić wznowieniu umowy.

Spowodowane ono może być:

• naruszeniem umowy przez kontrahenta,

• niemożnością jej wykonania

• zasadniczą zmianę okoliczności (klauzula rebus sic stantibus).

Zawieszenie powinno być przewidziane w umowie, innym porozumieniu między stronami lub przynajmniej nie zabronione. Nie może jednak być sprzeczne z przedmiotem i celem umowy.

W umowach wielostronnych dwie lub więcej stron mogą zawiesić stosowanie umowy między sobą o ile nie utrudni to innym stronom korzystania z praw ani wykonywania obowiązków.

Wypowiedzenie umowy odbywa się zazwyczaj na warunkach przewidzianych w niej samej, określającej tryb tego procesu. W razie braku klauzuli wypowiedzenia – według części doktryny – jest ono niedopuszczalne, gdyż strony nie przewidziały takiej możliwości, a zatem nie chciały do niego dopuścić.

Jednakże prawo do wypowiedzenia wynika z suwerenności państw i nie obejmuje tylko kilku rodzajów umów (np. traktaty pokoju czy umowy graniczne). Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (op. cit.) jest ono dopuszczalne tylko wtedy, gdy:

• można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość,

• charakter umowy na to pozwala.

Jeśli na skutek wypowiedzenia umowy wielostronnej liczba kontrahentów spadnie poniżej liczby niezbędnej do wejścia w życie, umowa wygasa jeśli sama tak stanowi. Często stosuje się klauzule prolongacyjne (np. niewypowiedzenie umowy na 12 miesięcy przed upływem terminu powoduje przedłużenie jej o kolejny rok). Notyfikacja wypowiedzenia powinna być złożona odpowiednio wcześniej, a w razie braku takiej klauzuli – na 12 miesięcy naprzód.

1. Wygaśnięcie umowy międzynarodowej

Umowa międzynarodowa może wygasnąć wskutek przyczyn:

1. przez nią przewidzianych:

   1. upływ czasu (vide klauzula prolongacyjna),

   2. spełnienie się warunku rozwiązującego,

   3. wypowiedzenie umowy zgodnie z jej warunkami;

2. przez nią nieprzewidzianych:

   1. zgodna wola stron (nawet bez konieczności podawania przyczyny),

   2. utrata podmiotowości przez jedną ze stron (vide sukcesja państw w stosunku do traktatów),

   3. jednostronne wycofanie się z umowy – jeśli umowa na to pozwala,

   4. wybuch wojny,

   5. pogwałcenie umowy przez kontrahenta,

   6. powstanie sytuacji uniemożliwiającej realizacje zobowiązania nie z winy państwa (np. dot. przedmiotu umowy),

   7. pojawienie się nowej normy ius cogens – umowa wygasa w momencie pojawienia się jej,

   8. clausula rebus sic stantibus

1. Wpływ wojny na umowę międzynarodową

Umowy międzynarodowe zawierane są na dwa rodzaje sytuacji międzynarodowych (choć jedna umowa może zawierać postanowienia dwojakiego rodzaju):

• na czas pokoju;

• na czas wojny, które z chwilą jej wybuchu zachowują moc obowiązującą, a w czasie konfliktu zbrojnego mają pełne zastosowanie i muszą wyć wykonywane.

Natomiast umowy na czas pokoju z chwilą wybuchu wojny mogą wygasnąć (pogląd dawniejszy) lub ulec zawieszeniu. W przypadku umów wielostronnych – ich postanowienia ulegają zawieszeniu pomiędzy zwaśnionymi stronami, a po przywróceniu pokoju są ponownie stosowane. Jeśli chodzi o umowy bilateralne, regulujące stosunki pokojowe, to zazwyczaj albo wygasają one, albo decyzję co do ich obowiązywania pozostawiona jest w ręce państw zwycięskich.

1. Podmiotowość prawna w prawie międzynarodowym

Podmiotowość prawna w p.m.p. jest to możność posiadanie praw i obowiązków wynikających z prawa międzynarodowego. Na to pojęcie składają się dwie (cywilistyczne) konstrukcje:

• zdolność prawnomiędzynarodowa (tj. zdolność do posiadanie praw i obowiązków p.m.p),

• zdolność do czynności prawnomiędzynarodowych (tj. możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań w p.m.p.).

Pierwotną i najpełniejszą podmiotowość posiadają państwa, co wynika z ich suwerenności. Podmiotowość organizacji międzynarodowych i innych podmiotów ma charakter wtórny, została bowiem nadana z woli państw. Podmiotowość pochodna nie jest identyczna we wszystkich wypadkach, jej zakres może być różny, zależy on od stopnia zdolności do czynności prawnych, w jaką niesuwerenny uczestnik obrotu międzynarodowego został wyposażony.

Atrybuty podmiotowości prawnej (zdolności prawnej międzynarodowej):

• zdolność traktatowa (ius tractatuum),

• prawo legacji czynnej i biernej (ius legationis),

• zdolność sądowa,

• zdolność ponoszenia odpowiedzialności,

• prawo członkostwa w organizacjach międzynarodowych,

• prawo do samoobrony (dot. tylko państw),

• dawniej: prawo do wojny (ius ad bellum).

1. Podmioty prawa międzynarodowego: podział

Podział podmiotów prawa międzynarodowego wg M. Perkowskiego:

podmioty aspirujące do państwowości	państwa sensu stricto	podmioty ponadpaństwowe
narody wspólnoty walczące (wojujące) powstańcy autonomie terytorialne części składowe państw złożonych	ok. 200 w tym: mini-państwa PODMIOTOWOŚĆ PIERWOTNA	związki państw organizacje międzynarodowe organizacje ponadnarodowe instytucje międzynarodowe
		podmioty inne niż państwa
	jednostki (osoby fizyczne) osoby prawne (organizacje pozarządowe, korporacje) korporacje partnerstwa publiczno-prywatnego Stolica Apostolska Zakon Kawalerów Maltańskich społeczność międzynarodowa

1. Podmiotowość prawna państwa

Państwa stanowią pierwotną i podstawową grupę uczestników obrotu międzynarodowego. Ich podmiotowość prawna jest najpełniejsza (zakres – vide zag. 49), wynika z suwerenności i nigdy nie była kwestionowana.

Każde państwo z chwilą swojego powstania staje się ipso facto podmiotem p.m.p. Szerzej o państwach – zag. 59.

1. Organizacja międzynarodowa jako podmiot prawa międzynarodowego

Organizacje międzynarodowe po II wojnie światowej z reguły są uznawane za podmiot p.m.p. Mają jednak pochodny charakter w stosunku do państw. Korzystają z podmiotowości w takim zakresie, w jakim postanowiły o tym państwa konstytuujące daną organizację.

Szerzej o organizacjach międzynarodowych – zag. 132.

1. Status prawny i wzajemne relacje Stolicy Apostolskiej i Watykanu

Stolica Apostolska (wł. Santa Sede) – głowa Kościoła rzymskokatolickiego, przez którą zgodnie z prawem kanonicznym rozumie się papieża i podległe mu urzędy kurialne. Tradycyjnie uważana za podmiot p.m.p. sui generis. Natomiast Watykan to enklawa w Rzymie, siedziba najwyższych władz Kościoła Rzymskokatolickiego.

W rozwoju historycznym zdolność papieża do występowania w stosunkach międzynarodowych została uznana już w średniowieczu, przy czym wynikała ona z pozycji papieża jako głowy Kościoła oraz faktu istnienia tzw. Państwa Kościelnego. Jego aneksja przez Włochy w 1870 r. nie przekreśliła papieskiego ius contrahendi ani ius legationis. Na mocy traktatów laterańskich (rząd Mussoliniego i Pius XI; 11 II 1929 r.) powstało Państwo-Miasto Watykan (wł. Statto della Citta del Vaticano), przez co Stolica Apostolska odzyskała swe terytorialne oparcie. Watykan (niesuwerenna organizacja terytorialna) ma stanowić narzędzie i gwarancję swobody wykonywania celów papiestwa. Oba podmioty są związane osobą papieża.

Analizując klasyczną definicję państwa można stwierdzić, że Stolica Apostolska (podmiot bezterytorialny) posiada jedynie suwerenność, zaś Watykan – ludność i terytorium.

Stolica Apostolska, a nie Watykan:

• zawiera umowy międzynarodowe, w szczególności konkordaty (umowy międzynarodowe regulujące pozycję Kościoła katolickiego w danym państwie, kwestie własności, nauczania religii, ważności małżeństw sakramentalnych, wpływu władz państwowych na obsadę stolic biskupich itp.); Państwo-Miasto Watykan stosuje ius contrahendi w sprawach mniejszej wagi („w sprawach doczesnych”), np. jest członkiem Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego i Powszechnego Związku Pocztowego oraz jest stroną konwencji o ochronie dóbr kulturalnych (1954);

• ma prawo biernej i czynnej legacji (wysyła nuncjuszy i internuncjuszy),

• ma status obserwatora przy ONZ.

1. Naród jako podmiot p.m.p.

Podmiotowość narodu w p.m.p. wynika z zasady samostanowienia narodów. Na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze, społeczne i kulturalne (Deklaracja ZO ONZ z 1960 r.).

W początkowym okresie chodziło przede wszystkim o likwidację kolonializmu. Wysunięto też koncepcję, by zasadą tą objąć jedynie narody ujarzmione, bowiem inaczej prawo narodów do samostanowienia może stać się zachętą dla ruchów separatystycznych w państwach wielonarodowych. Koncepcja ta nie zyskała powszechnej akceptacji.

Prawo narodów do samostanowienia może być zrealizowane na drodze pokojowej (np. referendum w Czarnogórze w 2006 r.) lub narodowowyzwoleńczej. Naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania go w płaszczyźnie międzynarodowej, staje się podmiotem p.m.p., jest traktowany jako swego rodzaju państwo in statu nascendi.

1. Powstańcy i strona wojująca jako podmioty p.m.p.

Jeśli na obszarze jakiegoś państwa wybucha powstanie i toczy się wojna domowa, wówczas grupa prowadząca walkę przeciwko dotychczasowemu suwerenowi może stać się w ograniczonym zakresie podmiotem prawa międzynarodowego, która to podmiotowość wiąże się z uznaniem jej za powstańców albo za stronę wojującą.

Uznanie za powstańców następuje zazwyczaj wówczas, gdy ze względów politycznych państwo nie chce uznać grupy walczącej za stronę wojującą. Podmiot dokonujący uznania (konstytutywnego) stwierdza tylko, że grupa walcząca sprawuje faktyczną władzę na pewnym obszarze i że jest gotowa nawiązać z daną grupą stosunki o ograniczonym charakterze, ze względu na konieczność ochrony swoich interesów. Konsekwencje takiego uznania nie są jasno określone.

Uznanie (konstytutywne) za stronę wojującą następuje zwykle wtedy, kiedy spełnione są następujące warunki:

• grupa powstańcza jest zorganizowana,

• sprawuje kontrolę nad pewnym terytorium,

• przestrzega praw i zwyczajów wojennych.

Uznanie takie powoduje, że grupa prowadząca walkę zbrojną musi być traktowana jako podmiot międzynarodowych praw i obowiązków przysługujących państwu prowadzącemu wojnę.

Oba rodzaje podmiotowości ze swej istoty mają charakter czasowy, gdyż albo doprowadzi ona do powstania nowego państwa, albo walka taka zostanie stłumiona i podmiotowość wygaśnie.

1. Osoby fizyczne jako podmioty p.m.p.

Jest to zagadnienie kontrowersyjne. Co do zasady jednostki nie posiadają praw wynikających bezpośrednio z p.m.p. Istnieją jednak wyjątkowe przypadki, kiedy jednostka może mieć uprawnienia i obowiązki płynące bezpośrednio z prawa międzynarodowego, a nawet uzyskuje zdolność do działania w sferze prawnomiędzynarodowej, jednak zawsze za zgodą państw. Zasada ta realizuje się m.in. w:

• wnoszeniu skarg do trybunałów międzynarodowych,

• występowaniu w roli świadka przed trybunałami międzynarodowymi (w tym arbitrażowymi),

• informowaniu stosownych organów o przypadkach naruszeń praw człowieka,

• występowaniu z petycjami do organów organizacji międzynarodowych,

• odpowiedzialności karnej prawnomiędzynarodowej, np. przed MTK.

Postępujące w skali światowej procesy demokratyzacji wzmacniają pozycję jednostki wobec państwa, prowadzą też nieuchronnie do poszerzenia jej możliwości występowania w płaszczyźnie międzynarodowej, a zatem uzasadniają tezę o stopniowym uzyskiwaniu przez nią podmiotowości.

1. Osoby prawne jako podmioty p.m.p.

Jest to zagadnienie kontrowersyjne. Zasadą jest, że osoby prawne prawa publicznego i prywatnego nie korzystają z podmiotowości prawnomiędzynarodowej. Jednak w pewnych dziedzinach osoby prawne dopuszczane są do działania na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej, jednak zawsze za zgodą państw. Przykłady:

• INMARSAT (Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej),

• Organizacja Dna Morskiego.

Podmioty te przejęły na siebie cześć zadań przysługujących do wykonania państwu jako instytucji. Korporacje wielonarodowe, uczestniczące w międzynarodowych stosunkach gospodarczych nie stanowią podmiotu p.m.p. ipso iure. Jednakże ze względu na zakres korzyści, jakie państwo może uzyskać przez współprace z nimi, taktowane są de facto jako równorzędni partnerzy, np. Microsoft, Nestle, GM, Wall-Mart etc. Podlegają jednak prawu i jurysdykcji państwa rejestracji.

1. Niesuwerenne organizacje terytorialne, terytoria międzynarodowe i specyficzne
   jednostki terytorialne w p.m.p.

Niesuwerenne organizacje terytorialne (mini-państwa) – organizacje terytorialne nie stanowiące części terytorium żadnego państwa, a które same też nie są państwami, gdyż ich władze nie dysponują pełną suwerennością, która może być w znacznym stopniu ograniczona na rzecz innych państw lub organizacji międzynarodowych.

Współcześnie do takich terytoriów zaliczymy np. San Marino, Andorę, Monako czy Liechtenstein, a przeszłości Wolne Miasto Gdańsk czy Berlin Zachodni. Problem zaliczenia ich do kategorii państw zanikł po przyjęciu ich ONZ (Karta NZ stanowi, że członkiem ONZ mogą być tylko państwa).

Terytoria międzynarodowe:

• terytoria powiernicze ONZ – terytorium niesamodzielne zarządzane przez państwo lub kilka państw i nadzorowane przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Powierniczą; ostatnim terytorium powierniczym było Palau, które uzyskało samodzielność w październiku 1994 r.;

• kondominium – kolonia zarządzana wspólnie przed dwa lub więcej państw-metropolii; taki status miały np. Nowe Hebrydy, które przed uzyskaniem niepodległości w 1980 r. (jako Vanuatu) były wspólną posiadłością Wielkiej Brytanii i Francji.

• terytoria niepodlegające suwerenności żadnego państwa:

  • Antarktyka,

  • dno morskie,

  • morze pełne,

  • przestrzeń kosmiczna.

Specyficzne jednostki terytorialne:

• protektoraty:

  • międzynarodowe – dot. państw,

  • kolonialne – dot. terytoriów niesamodzielnych,

• państwa wasalne (por. położenie Andory wobec Francji przed reformą z 1993 r.);

• dominium brytyjskie – niezależne państwo wchodzące w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów, a będącej niegdyś kolonią Wielkiej Brytanii, np. Australia, Kanada czy Nowa Zelandia;

• Watykan, którego suwerenność przysługuje Stolicy Apostolskiej.

1. Pojęcie, powstanie i upadek państwa

Państwo jest zasadniczym i pierwotnym podmiotem prawa międzynarodowego. Państwo jest suwerenną organizacją terytorialną (Góralczyk, s. 123).

W nauce prawa międzynarodowego wskazuje się na 3 zasadnicze elementy tego pojęcia: terytorium, ludność zamieszkująca to terytorium i władza (rząd – element najistotniejszy) mająca charakter władzy najwyższej (suwerennej). Taką definicję (klasyczną) sformułował niemiecki teoretyk państwa i prawa Georg Jellinek. Definicja sformułowana w panamerykańskiej konwencji o prawach i obowiązkach państw z Montewideo z 26 XII 1933 r. dodaje jeszcze „zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami”. Według zaś Karty NZ jest to „suwerenna jednostka geopolityczna”.

Państwo ze swej natury jest suwerenne (vide zagadnienie 9), dlatego nie można mówić o „państwach zależnych (niesuwerennych)” – Karta NZ posługuje się terminem „terytorium zależne (powiernicze)”.

Prawa zasadnicze państw – takie prawa, które przysługują każdemu państwu od czasu jego powstania przez cały czas jego istnienia, wykształcone na drodze zwyczajowej i przysługujące tylko państwom:

• prawo do istnienia,

• prawo do niezawisłości,

• prawo do równości,

• prawo do obrotu (tj. utrzymywania stosunków z innymi państwami),

• prawo do czci.

Prawom tym odpowiada obowiązek każdego innego państwa do poszanowania tych praw.

Powstawanie nowych państw jest obecnie realizacją zasady samostanowienia narodów. Jest ono faktem, efektem pewnego procesu historycznego prowadzonego na drodze pokojowej lub w walce narodowowyzwoleńczej. Początkiem istnienia państwa jest powstanie nowej władzy państwowej i pierwszy przejaw jej działania władczego. Nowe państwo staje się pełnoprawnym podmiotem p.m.p. i nabywa wszystkie prawa przysługujące państwom w stosunkach międzynarodowych wraz z odpowiadającymi im obowiązkami.

Sposoby powstania nowych państw (przykłady – Góralczyk, s. 127):

• oderwanie się części terytorium państwa i utworzenie nowego niezależnego państwa,

• rozpadnięcie się państwa na kilka nowych państw,

• połączenie się kilku państw i utworzenie nowego,

• utworzenie nowego państwa na terytorium niepodlegającym suwerenności żadnego państwa.

Powstanie państwa polskiego w 1918 r. – w wyniku uznania prawa narodów Rosji do samostanowienia, uznania traktatów rozbiorowych za uchylone i zakończenia okupacji wojennej na terytorium dawnego Królestwa Kongresowego powstało suwerenne państwo polskie.

Upadek państwa jest faktem historycznym, który ma miejsce gdy zanika suwerenna władza państwowa nad określonym terytorium i nad określoną ludnością. Żaden naród nie może być pozbawiony wbrew swej woli własnego państwa (np. w wyniku napaści zbrojnej czy aneksji).

Sposoby upadku państw:

• inkorporacja, tj. włączenie jednego państwa (całego jego terytorium) do innego państwa lub państw (np. w drodze rozbiorów – łac. dismembratio) – obecnie zakazana bez dobrowolnej zgody ludności państwa inkorporowanego;

• rozpadnięcie się,

• połączenie.

1. Klasyfikacja państw w p.m.p.

Wyróżnia się następujące rodzaje państw:

• jednolite (reprezentowane w stosunkach międzynarodowych przez jeden centralny rząd bez względu na strukturę wewnętrzną państwa) i złożone (części składowe mają prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej);

• państwa rozwinięte i rozwijające się (nie ma normy p.m.p. regulującej przynależność do którejś z tych grup, państwa same deklarują swój status, np. „Grupa – vide Góralczyk, s. 142);

• państwa nadmorskie, archipelagowe, śródlądowe i o niekorzystnym położeniu geograficznym (tj. takie które nie mogą wyznaczyć 200-milowej strefy ekonomicznej mimo posiadania dostępu do morza);

• państwa trwale neutralne – obecnie Austria i Szwajcaria, trwała neutralność opiera się na woli zainteresowanego państwa i uznaniu jej przez inne państwa; instytucję tę należy odróżnić od polityki niezaangażowania;

• państwa atomowe i bezatomowe (podział zaproponowany przez ministra spraw zagranicznych PRL Adama Rapackiego);

• dawniej: państwa suwerenne i terytoria zależne (np. protektoraty, kolonie, państwa wasalne etc.).

1. Uznanie międzynarodowe

Uznanie międzynarodowe jest to stwierdzenie przez podmiot dokonujący uznania (akt jednostronny) istnienia pewnych faktów i gotowość respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być:

• nowo powstałe państwo,

• rząd (który doszedł do władzy w sposób niekonstytucyjny),

• naród walczący o swoją niepodległość,

• powstańcy,

• strona wojująca,

• inne, np. zmiany terytorialne.

Formalnie nie istnieje obowiązek uznania, należy on do kompetencji własnej państwa. W doktrynie przyjmuje się jednak, aby uznawać te przedmioty uznania, których powstanie jest efektem realizacji zasady samostanowienia narodów. Żadnego państwa jednak nie można zmusić do uznania innego podmiotu p.m.p.

Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje uznania:

• deklaratywne – jeżeli istnienie tego, co się uznaje, nie zależy od aktu uznania – dot. państwa i rządu;

• konstytutywne – tworzy nową sytuację prawną lub nowy podmiot prawa, który bez aktu uznania w ogóle by nie istniał – dot. powstańców i strony wojującej.

Jeżeli chodzi o formę uznania, wyróżniamy:

• wyraźne – gdy ma miejsce uznanie na drodze oficjalnej, np. za pomocą noty dyplomatycznej,

• dorozumiane (milczące) – określone postępowanie, z którego można domniemywać, że państwo uznało dany podmiot, np. poprzez uznanie rządu czy nawiązanie stosunków dyplomatycznych; samo uczestnictwo w konferencji międzynarodowej nie ma takiego waloru.

Jeżeli chodzi o konsekwencję uznania, wyróżniamy:

• de facto – niepełne i prowizoryczne, stosowane wówczas, gdy przedmiot uznania nie spełnia wszystkich warunków niezbędnych dla uznania, jednak podmiot dokonujący uznania ma interes (gospodarczy, polityczny etc.) w nawiązaniu z nim stosunków, choćby w sposób prowizoryczny;

• de iure – pełne i ostateczne, udziela się go wówczas, gdy przedmiot uznania spełnia wszystkie warunki niezbędne do jego uznania, często bywa obłożone warunkiem (np. obowiązkiem respektowania praw człowieka).

Wyróżnia się także uznanie przedwczesne (jeszcze przed powstaniem państwa) i opóźnione.

1. Uznanie państwa w p.m.p.

Uznanie państwa jest jednostronnym aktem, za pomocą którego państwo lub państwa oświadczają lub milcząco przyjmują, że istniejącą organizację terytorialna uważają za państwo, ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami. Uznanie państwa ma charakter deklaratywny (nie tworzy ono nowego podmiotu p.m.p., gdyż istnienie państwa nie zależy od uznania go) i nie pociąga za sobą obowiązku nawiązania stosunków dyplomatycznych.

Jednakże uznanie ma duży wpływ na charakter stosunków państwa nowo powstałego z innymi państwami i na jego zdolność do działania, dlatego też dla żadnego państwa nie może być obojętne, czy jest ono uznawane czy nie.

1. Instytucja sukcesji w prawie międzynarodowym

Sukcesja jest to zastąpienie jednego państwa przez inne w odpowiedzialności za międzynarodowe stosunki terytorium (B. Wierzbicki), rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością terytorium państwowego (Bierzanek, Symonides, s. 126). Związana jest z przejściem całości lub części terytorium jednego państwa pod zwierzchnictwo terytorialne państwa drugiego.

Przedmiotem sukcesji mogą być traktaty, mienie, archiwa, długi państwowe, obywatelstwo, odpowiedzialność międzynarodowa czy członkostwo w organizacjach międzynarodowych.

Zagadnienie sukcesji dotyczy:

• inkorporacji,

• czasowej okupacji (instytucja ius postlimini),

• zmiany rządu w sposób rewolucyjny,

• zjednoczenia i rozpadu państw,

• cesji terytorialnej,

• secesji.

Została sformułowana teza o ciągłości państw, co skutkuje względem praw i zobowiązań międzynarodowych.

Zasada zmienności (przesuwalności) granic traktatowych – po zmianach terytorialnych umowa wiąże państwo na całym jego terytorium, tak jak zostało one określone nowymi granicami. Wyjątek stanowią tzw. umowy zlokalizowane.

Teorie sukcesji w odniesieniu do traktatów:

• tabula rasa – nowo powstałe państwo z zasady nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami międzynarodowymi, nie przejmuje ani praw, ani obowiązków dawnego suwerena; zdaniem części doktryny jest to teoria najbardziej odpowiadająca prawu narodów do samostanowienia;

• prawa wyboru – nowo powstałe państwo ma prawo dokonać wyboru i notyfikować, jakie z umów zawartych przez dawnego suwerena chce utrzymać w mocy;

• kontynuacji z prawem wypowiedzenia – między nowym państwem a dawnym suwerenem istnieje tzw. sukcesja generalna, z zastrzeżeniem, że zarówno nowemu państwu, jak i dawnym kontrahentom przysługuje prawo wypowiedzenia umów, którymi nie chcą być wzajemnie związani na zasadach przewidzianych w umowie;

• prawa do namysłu – polega na tymczasowym utrzymaniu w mocy wszystkich umów dwustronnych celem przeprowadzenia negocjacji co do ich ewentualnego przedłużenia lub zmiany, natomiast umowy wielostronne uznane są za wiążące na zasadzie wzajemności, a więc w stosunkach z państwami, które nie wyraziły przeciwnego zamiaru; w praktyce „namysł” trwa dwa lata;

Zasad tych nie stosuje się do umów ustalających granicę oraz do tzw. umów zlokalizowanych (umowy mające za przedmiot terytorium, np. umowy tworzące tzw. ustrój obiektywny – np. wolność żeglugi na kanale), bowiem sukcesja państw nie ma wpływu na granice ani na prawa i obowiązki graniczne.

Podstawy prawne sukcesji:

• konwencja wiedeńska z 23 VIII 1978 r. o sukcesji państw w stosunku do traktatów:

  • w stosunku do państw nowo niepodległych (dot. dekolonizacji terytoriów zależnych) – teoria tabula rasa z prawem notyfikowania sukcesji w stosunku do umów wielostronnych; nie dotyczy unormowań granicznych,

  • w stosunku do państw powstałych przez zjednoczenie lub podział – kontynuacja zobowiązań umownych ipso iure;

• konwencja wiedeńska z 1983 r. o sukcesji państw w odniesieniu do mienia państwowego, archiwów i długów państwowych.

1. Uznanie rządu w p.m.p. i uznanie powstańców i strony wojującej

Uznanie rządu jest aktem jednostronnym państwa, w którym oświadcza ono lub milcząco przyjmuje, że nowy rząd jest organem właściwym do reprezentowania swego państwa w stosunkach międzynarodowych i że uznający chce utrzymywać stosunki z tym rządem. Ma ono miejsce wtedy, gdy w jakimś już istniejącym państwie powstał nowy rząd (władza najwyższa), który doszedł do władzy w sposób niekonstytucyjny, w szczególności w wyniku przewrotu.

Przy uznawaniu rządu istotne jest kryterium efektywności, tzn. fakt, że dany rząd sprawuje rzeczywistą władzę na terytorium państwa i jest w stanie reprezentować je wobec innych państw. Uznanie to ma charakter deklaratywny, posiada jednak duże znaczenie polityczne i prawne. Sformułowane zostały dwie teorie dotyczące przesłanek uznania:

• doktryna Tobara (min. spraw zagr. Ekwadoru w 1907 r.) – nie należy uznawać rządu, który doszedł do władzy w wyniku przewrotu, dopóki swobodnie wybrany organ przedstawicielski nie potwierdzi władzy tego rządu (koncepcja legitymistyczna);

• doktryna Estrady (min. spraw zagr. Meksyku w 1930 r.) – państwa powinny możliwie jak najdłużej utrzymywać między sobą stosunki dyplomatyczne, bez względu na zmiany rządów, do których doszło w wyniku przewrotów.

Uznanie powstańców, narodu walczącego o niepodległość i strony wojującej ma charakter konstytutywny – tworzy nowy podmiot praw i obowiązków. Może ono nastąpić ze strony państwa macierzystego lub ze strony państw trzecich i może być wyraźne albo dorozumiane (milczące), np. ogłoszenie neutralności w stosunku do toczącej się wojny domowej. Może ono być oparte na kryterium efektywności władzy powstańców lub strony wojującej na terytorium danego państwa i ma na celu przestrzeganie zwyczajów wojennych.

1. Odpowiedzialność państwa za naruszenie p.m.p.

Podmiot p.m.p., który dopuścił się czynu zabronionego przez p.m.p. (deliktu albo zbrodni międzynarodowej) ponosi odpowiedzialność międzynarodową. Odpowiedzialność państwa jest jednym z jego atrybutów. Odpowiedzialność ta opiera się albo na zasadzie winy, albo ryzyka (za działania zgodne z p.m.p.).

Odpowiedzialność na zasadzie winy (za naruszenie p.m.p.) ma następujące przesłanki:

• naruszenie zobowiązania międzynarodowego przez działanie lub zaniechanie,

• możliwość przypisania tego naruszenia określonemu podmiotowi p.m.p.

Nie jest tu istotne wyrządzenie szkody, ta bowiem ma wpływ jedynie na wymiar odszkodowania.

Podmiotem odpowiedzialności jest państwo jako takie, a nie jego organy. Forma naruszenia prawa jest dowolna (np. działalność organów, akty prawne, agresja zbrojna). Państwo ponosi odpowiedzialność za działanie lub zaniechanie wszystkich swoich organów każdego szczebla, nie ponosi natomiast za postępowanie jednostek, które nie działają formalnie ani faktycznie na rzecz państwa. Nie wpływa to na możliwość przypisania państwu odpowiedzialności za działanie lub zaniechanie jego organu związane z działaniem lub zaniechaniem podjęcia działania przez kompetentny organ państwa (np. niepowstrzymanie ataku na ambasadę).

Nie ponosi się odpowiedzialności za:

• działanie w stanie wyższej konieczności,

• działanie w samoobronie,

• działanie nie w imieniu państwa,

• wystąpienie siły wyższej.

1. Odpowiedzialność państwa za działania zgodne z p.m.p.

Odpowiedzialność państwa za działania zgodne z p.m.p. jest oparta na zasadzie ryzyka. Ma ona miejsce, gdy mimo podjęcia wszelkich środków ostrożności (lub w wyniku zaniechania ich podjęcia) dojdzie do wyrządzenia szkody innemu państwu. Na tej zasadzie odbywa się np. działalność kosmiczna czy ekspedycje naukowe.

Przesłanki tego rodzaju odpowiedzialności są następujące:

• wyrządzenie szkody w wyniku działalności legalnej,

• możliwość przypisania wyrządzenia tej szkody określonemu podmiotowi p.m.p. – państwo ponosi odpowiedzialność zawsze wtedy, gdy szkodliwa działalność jest prowadzona na jego terytorium lub w innym miejscu znajdującym się pod jego jurysdykcją lub kontrolą.

1. Następstwa odpowiedzialności państwa w p.m.p.

Realizacja odpowiedzialności może nastąpić w wyniku:

• dwustronnych ustaleń,

• postępowanie arbitrażowe albo sądowe,

• zastosowanie środków odwetowych (retorsje i represalia),

• sankcje.

Zakazane jest użycie sił zbrojnych.

Państwo nie może odpowiadać karnie. Odpowiedzialność cywila ma miejsce w wypadku nie wywiązania się z kontraktu cywilnego, którego państwo może być stroną. Formy realizacji odpowiedzialności:

• restytucja – przywrócenie stanu poprzedniego,

• reparacja (wynagrodzenie szkody) – jeśli restytucja jest niemożliwa, wynagrodzenie szkody następuje najczęściej w formie odszkodowania pieniężnego,

• satysfakcja (zadośćuczynienie) – za szkodę o charakterze niematerialnym; w praktyce stosuje się wyrażenie ubolewania, przeproszenie czy zapewnienie, że w przyszłości podobne fakty nie będą miały miejsce.

1. Pojęcie i klasyfikacja organów państwa w p.m.p.

Organy państwa ze względu na ich charakter w p.m.p. i występowanie na arenie międzynarodowej można podzielić na:

• wewnętrzne – mające siedzibę na terytorium państwa, zalicza się tu:

  • głowę państwa

    • uprawnienia: reprezentowanie państwa i wyrażanie jego woli na zewnątrz; wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umów międzynarodowych bez pełnomocnictw; podpisywanie dokumentów (listy uwierzytelniające i odwołujące, pełnomocnictw do zawarcia umowy, dokumentów ratyfikacyjnych itp.),

    • przywileje i immunitety: przysługują urzędowi a nie osobie; na terytorium obcym nie podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzględna nietykalność osoby głowy państwa; ochrona przed zniesławieniem;

    • odpowiedzialność: państw za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe.

  • szefa rządu (wraz z m.s.z. mają prawo przyjmować zobowiązania wobec innych państw);

  • ministra spraw zagranicznych – prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje praca własnych placówek;
    struktura MSZ – trzy rodzaje departamentów: terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów), funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.) i administracyjne (charakter pomocniczy – gabinet ministra, kadra, łączność itp.);

  • ministra do spraw współpracy gospodarczej z zagranicą (gdy został powołany);

• zewnętrzne – mające siedzibę poza jego granicami, zalicza się tu:

  • przedstawicielstwa dyplomatyczne (stałe i doraźne),

  • urzędy konsularne;

  • przedstawicielstwa handlowe,

  • przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych,

  • misje wojskowe.

Państwo może być reprezentowane także przez inne organy, o ile uzyskają one stosowne pełnomocnictwa. Swoistą rolę w kształtowaniu się stosunków międzynarodowych danego państwa może odegrać jego parlament (np. decyzja o wypowiedzeniu wojny, wzajemne kontakty między parlamentami, wymiana wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowań, komisje spraw zagranicznych przesłuchują kandydatów na ambasadorów).

1. Odpowiedzialność jednostki w p.m.p. – historia

Na przestrzeni dziejów odpowiedzialność ta miała charakter odwetowy, co wyraźnie widać w sprawie Napoleona Bonaparte, zesłanego na wyspę Elbę, a następnie wyspę św. Heleny. Pierwszą zorganizowaną próbą wymierzenia tego typu sprawiedliwości była próba sądzenia cesarza Wilhelma II, oskarżonego przez traktat wersalski (1919) o pogwałcenie moralności międzynarodowej i uświęconej mocy traktatów. Cesarz zbiegł na terytorium Holandii, która odmówiła jego wydania, natomiast sądzeniem zbrodniarzy wojennych zajął się Sąd Rzeszy w Lipsku, którego wyroki nie należały do najsurowszych.

Odpowiedzialność jednostek w p.m.p. znalazła wyraz w prawie dopiero po II wojnie światowej w działalności trybunału norymberskiego oraz tokijskiego. Współcześnie powołano stały Międzynarodowy Trybunał Karny oraz kilka trybunałów ad hoc, do sądzenia konkretnych zbrodni (Ruanda, była Jugosławia).

1. Prawo norymberskie

Przez prawo norymberskie rozumie się prawo dot. ścigania i karania sprawców największych:

• zbrodni wojennych – pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych;

• zbrodni przeciwko ludzkości – mordowanie, eksterminację, deportację i inne akty nieludzkie, popełniane przed lub w czasie wojny wobec ludności cywilnej, prześladowanie ze względów politycznych, rasowych czy religijnych;

• zbrodni przeciwko pokojowi – planowanie, przygotowanie, rozpętanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podjętej z pogwałceniem traktatów międzynarodowych, porozumień lub gwarancji, tudzież udział w planowaniu spisku lub działalność w celu dokonania tych czynów.

Podstawową cechą tych zbrodni jest wyłączenie ich spod zasady przedawnienia ścigania i karalności czynów (por. art. 43 Konstytucji RP).

Główne podstawy prawne:

• układ londyński i dołączony doń statut MTW (1945),

• konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (1948),

• konwencję o nieprzedawnieniu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (1965).

Zasady norymberskie, sformułowane w statucie Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze (1945) stanowią do dziś podstawę odpowiedzialności karnej jednostek w prawie międzynarodowym. Nazwa pochodzi od pierwszego takiego trybunału sądzącego zbrodnie hitlerowskie. Wyróżniamy 6 głównych zasad:

• prawo międzynarodowe może penalizować czyny nie ścigane w prawie wewnętrznym poszczególnych państw;

• prawo międzynarodowe może bezpośrednio nakładać obowiązki na jednostki;

• pełnione funkcje państwowe nie zwalniają od odpowiedzialności przed międzynarodowymi sądami karnymi;

• działania na rozkaz nie stanowi czynnika zwalniającego z odpowiedzialności za popełnione czyny;

• katalog zbrodni podlegających ściganiu zostanie ustalony aktami prawa międzynarodowego (pierwszy taki katalog znajdujemy już w statucie MTW);

• jednostki mogą ponosić odpowiedzialność za te zbrodnie z mocy samego prawa międzynarodowego.

1. Trybunały ds. odpowiedzialności jednostki w p.m.p.

Zasady odpowiedzialności jednostek oraz specjalne do tego celu trybunały międzynarodowe zaczęły powstawać po II wojnie światowej, jako reakcja na ogrom zbrodni. Pierwszym takim sądem był Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze (1946; działający na podstawie układu londyńskiego z 8 VIII 1945 r.), a następnie Międzynarodowy Trybunał Wojskowy Dalekiego Wschodu w Tokio (1948).

Obecnie funkcjonują następujące trybunały ds. odpowiedzialności jednostki:

• Międzynarodowy Trybunał Karny (ang. International Criminal Court - ICC), pierwszy w historii ludzkości stały sąd międzynarodowy powołany do sądzenia pojedynczych osób oskarżanych o popełnienie najcięższych zbrodni, które miały miejsce po 1 VII 2002 r.; funkcjonuje na podstawie Statutu Rzymskiego z 1998 r.

• Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy;

• Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (pracuje tu słynna prokurator Carla del Ponte).

Historia zna przypadki powoływania trybunałów ad hoc, co nie stoi na przeszkodzie w powoływaniu ich w przeszłości.

1. Nawiązanie i zerwanie stosunków dyplomatycznych

Każdemu państwu, jako rezultat jego suwerenności, przysługuje:

• czynne prawo legacji (wysyłanie przedstawicieli dyplomatycznych),

• bierne prawo legacji (przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych).

Stosunki dyplomatyczne regulowane są przez:

• normy kurtuazyjne,

• prawo zwyczajowe (najstarsze),

• prawo wewnętrzne,

• konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U.1965.37.232).

Etapy nawiązywania stosunków dyplomatycznych:

1. porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych (za wzajemną zgodą stron),

2. zaproponowanie kandydata na szefa misji dyplomatycznej i uzyskanie agrément państwa przyjmującego (w razie państwo przyjmujące nie musi przedstawiać uzasadnienia),

3. wystawienie listów uwierzytelniających (fr. lettres de créance) i wprowadzających (fr. lettres d’introduction – dot. chargés d’affaires) przez państwo wysyłające i przekazanie ich na ręce głowy państwa lub m.s.z. państwa przyjmującego,

4. objęcie funkcji przez szefa misji dyplomatycznej.

Zakończenie misji dyplomatycznej może nastąpić w przypadku:

• notyfikacja przez państwo wysyłające,

• notyfikacja przez państwo przyjmujące (oświadczenie o nieuznawaniu przedstawiciela dyplomatycznego za członka misji),

• uznanie członka personelu misji za persona non grata,

• dymisja szefa placówki,

• zakończenie na skutek wypadków losowych (np. śmierć szefa placówki),

• zerwanie stosunków dyplomatycznych.

Akredytacja w kilku państwach – państwo wysyłające może stosownie do okoliczności akredytować szefa misji lub wyznaczyć członka personelu dyplomatycznego w więcej niż jednym państwie, chyba że którekolwiek z państw przyjmujących wyraźnie się temu sprzeciwia.

Jeżeli państwo wysyłające akredytuje szefa misji w jednym lub w kilku innych państwach, może ono ustanowić misję dyplomatyczną, kierowaną przez chargé d’affaires ad interim, w każdym z państw, gdzie szef misji nie ma swojej stałej siedziby. Dwa lub więcej państw może akredytować tę samą osobę jako szefa misji w innym państwie, chyba że państwo przyjmujące sprzeciwia się temu.

1. Funkcje misji dyplomatycznej

Według konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U.1965.37.232) funkcje misji dyplomatycznej są następujące (art. 3):

• reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym;

• ochronę interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe;

• prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego;

• zaznajamianie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami panującymi w państwie przyjmującym i z rozwojem zachodzących w nim wydarzeń oraz składanie sprawozdań swemu rządowi (np. na podstawie mediów, publikacji, statystyk, oficjalnych rozmów, sprawozdań itp.);

• rozwijanie pomiędzy nimi przyjaznych stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych.

1. Skład misji dyplomatycznej

Wyróżnia się następujące kategorie osób:

• szefowie misji dyplomatycznych (3 klasy); jeżeli stanowisko szefa misji nie jest obsadzone lub jeżeli szef misji nie może pełnić swoich funkcji, chargé d’affaires ad interim będzie działał przejściowo jako szef misji;

• minister-rezydent (dziś nie praktykowane),

• posłowie (coraz rzadziej ustanawiani),

• personel dyplomatyczny – są to osoby posiadające stopień dyplomatyczny:

  • radcowie,

  • sekretarze (zwykle numerowani od I do III),

  • attachés zwykli (od fr. attacher – przywiązywać),

  • attachés specjalni (urzędnicy służby dyplomatycznej pełniący funkcję specjalisty w określonej dziedzinie): wojskowi (in. obrony), morscy, lotniczy, kulturalni (utrzymują stosunki z określonymi ministerstwami państwa przyjmującego oraz mają specjalne pozycje funkcjonalne i protokolarne w misji);

• personel administracyjny i techniczny:

  • kierownik i pracownicy kancelarii,

  • maszynistki,

  • lekarze,

  • tłumacze,

  • szyfranci.

• służba misji – personel obsługi: kierowcy, ochroniarze, dozorcy, sprzątaczki etc. zatrudnieni przez państwo wysyłające; prywatna służba członów misji nie jest zatrudniana przez państwo.

Liczebność personelu misji zależy w zasadzie od państwa wysyłającego. Państwo przyjmujące może zażądać, alby liczebność misji była utrzymana w rozsądnych granicach, biorąc pod uwagę okoliczności i warunki w państwie przyjmującym oraz potrzeby misji. W uzasadnionych przypadkach państwo przyjmujące może zażądać zredukowania liczebności misji. M.s.z. państwa przyjmującego powinno być informowane o mianowaniu członków misji, o ich przybyciu wraz z rodzinami oraz o ich ostatecznym wyjeździe.

1. Klasy i rangi przedstawicieli misji dyplomatycznej

Szefowie misji dzielą się na trzy klasy:

• ambasadorów i nuncjuszów (w przypadku Stolicy Apostolskiej)), akredytowanych przy głowach państw, oraz innych szefów misji równorzędnego stopnia;

• posłów nadzwyczajnych, ministrów i internuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw;

• chargés d’affaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.

1. Korpus dyplomatyczny i zasada pierwszeństwa

Korpus dyplomatyczny (fr. Corps diplomatique, stąd skrót CD):

• w znaczeniu węższym – szefowie misji dyplomatycznych akredytowani przy głowie określonego państwa przyjmującego,

• w znaczeniu szerszym – wszyscy członkowie personelu dyplomatycznego misji dyplomatycznych w określonym kraju wraz z małżonkami, ich nazwiska zaś umieszczone są w spisie korpusu dyplomatycznego.

Na czele korpusu stoi dziekan (doyen), którym jest szef misji dyplomatycznej o najdłuższym stażu w danym kraju. W niektórych krajach, które nie tylko utrzymują stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i tradycyjnie miały bardzo dobre relacje z nią, dziekanem korpusu dyplomatycznego z urzędu może zostać nuncjusz apostolski, bez względu na okres pobytu w tym państwie. W takim przypadku wicedziekanem zostaje najstarszy stażem ambasador. Sprawowanie funkcji dziekana korpusu dyplomatycznego nie nadaje dziekanowi, żadnych uprawnień władczych w stosunku do pozostałych dyplomatów. Jest to funkcja primus inter pares (pierwszego wśród równych), a więc funkcja o charakterze reprezentacyjnym i ceremonialnym.

Do głównych zadań dziekana należą:

• reprezentowanie korpusu na zewnątrz,

• przemawianie w jego imieniu na uroczystościach oraz przyjęciach,

• informowanie nowo przybyłych dyplomatów o panujących w kraju zwyczajach,

• organizacja przywitania i pożegnania.

Poza sprawami pierwszeństwa i etykiety nie czyni się żadnych różnic między szefami misji w zależności od ich klasy. Państwa uzgadniają między sobą klasę, do której będą należeć szefowie ich misji.

Szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swojej klasy w kolejności dat i godzin objęcia swych funkcji, z uwzględnieniem pierwszeństwa nuncjusza apostolskiego (jeśli jest ono praktykowane). Zmiany w listach uwierzytelniających szefa misji nie powodujące zmiany klasy nie wpływają na jego pierwszeństwo.

1. Mianowanie szefa i członków misji dyplomatycznej oraz zakończenie funkcji

O nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i jego procedurze była mowa w zag. 72 (vide agrement). Uważa się, że szef misji objął swoje funkcje w państwie przyjmującym, gdy złożył swoje listy uwierzytelniające bądź gdy notyfikował o swoim przybyciu, a wierna kopia jego listów uwierzytelniających została złożona w m.s.z. państwa przyjmującego lub w innym ministerstwie uznanym za właściwe, zgodnie z praktyką panującą w państwie przyjmującym, która powinna być stosowana w jednolity sposób.

Kolejność składania listów uwierzytelniających lub ich wiernych kopii jest ustalana według daty i godziny przybycia szefa misji.

Państwo wysyłające może mianować według swego uznania członków personelu misji. Członkowie personelu dyplomatycznego misji mają w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego; mogą być mianowani spośród osób posiadających obywatelstwo państwa przyjmującego jedynie za zgodą tego państwa, które może ją cofnąć w każdym czasie. Państwo przyjmujące może zastrzec sobie to samo prawo w odniesieniu do obywateli państwa trzeciego, którzy nie są zarazem obywatelami państwa wysyłającego.

Zakończenie funkcji ma miejsce w przypadkach przewidzianych w zag. 72. W razie ich wystąpienia:

• państwo przyjmujące powinno (nawet w wypadku konfliktu zbrojnego) przyznać ułatwienia w celu umożliwienia wyjazdu ze swego terytorium w możliwie najkrótszym terminie osobom korzystającym z przywilejów i immunitetów, jak również członkom rodzin takich osób niezależnie od ich obywatelstwa;

• państwo przyjmujące obowiązane jest (nawet w wypadku konfliktu zbrojnego) szanować i ochraniać pomieszczenia misji wraz z jej mieniem i archiwami;

• państwo wysyłające może powierzyć pieczę nad pomieszczeniami misji wraz z jej mieniem i archiwami państwu trzeciemu, które jest do przyjęcia dla państwa przyjmującego;

• państwo wysyłające może powierzyć ochronę swych interesów oraz interesów swych obywateli państwu trzeciemu, które jest do przyjęcia dla państwa przyjmującego.

1. Obowiązki członków misji dyplomatycznej wobec państwa przyjmującego

Członkowie misji dyplomatycznej mają obowiązek wobec państwa przyjmującego:

• szanować prawa i przepisy państwa przyjmującego, jego ustrój i władze (przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu, lecz jedynie wyłączają właściwość sądów miejscowych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich norm);

• zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne, nawet gdy nie występuje w roli dyplomaty – np. w rozmowie prywatnej (np. krytyka polityki państwa przyjmującego, prowadzenie agitacji i działalności wymierzanej przeciwko władzom, doradzanie w wyborach);

• zakaz wykorzystania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami (np. do działalności zawodowej czy komercyjnej).

1. Immunitet jurysdykcyjny: cywilny, karny i adm. personelu misji dypl.

Celem przywilejów i immunitetów nie jest zapewnienie korzyści poszczególnym osobom, lecz zabezpieczenie skutecznego wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne reprezentujące ich państwa (konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych, op. cit.). Mają one charakter osobowy w przypadku dyplomatów, a funkcyjny – konsulów.

Przyjmuje się w doktrynie – z powodu braku ścisłego rozgraniczenia pojęć „przywilej” i „immunitet” – że przywilej oznacza „można więcej” (rozszerzenie uprawnień w stosunku do obywateli), zaś immunitet „trzeba mniej” (zwolnienie z części obowiązków nałożonych na obywateli). Współcześnie opierają się one na teorii funkcjonalnej, wychodzącej z założenia, że gdyby dyplomaci podlegali jurysdykcji państwa przyjmującego, nie mogliby wykonywać swoich funkcji niezależnie (inne teorie: eksterytorialności oraz reprezentacji; Bierzanek, Symonides, s. 178).

Przywileje i immunitety dzielą się na:

• rzeczowe – korzysta z nich placówka dyplomatyczna jako całość;

• osobowe – korzystają z nich członkowie misji dyplomatycznej.

Immunitet jurysdykcyjny polega na wyłączeniu spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego oraz – z trzema wyjątkami – spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej. Te wyjątki dotyczą::

• powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że posiada on je w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji;

• powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;

• powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi.

Przedstawiciel dyplomatyczny nie jest obowiązany do składania zeznań w charakterze świadka. Immunitet jurysdykcyjny przedstawiciela dyplomatycznego może być uchylony przez państwo wysyłające; państwo wysyłające kieruje się interesem stosunków dwustronnych.

W stosunku do przedstawiciela dyplomatycznego nie mogą być przedsięwzięte żadne środki egzekucyjne (nie dot. ww. wyjątków) z zastrzeżeniem jednak, że odnośne środki mogą być przedsięwzięte bez naruszania nietykalności jego osoby lub rezydencji. Immunitet jurysdykcyjny nie oznacza, że dyplomata nie podlega sądom swego państwa. W przypadku popełnienia przestępstwa, po odwołaniu, może być on sądzony i skazany przez sąd państwa wysyłającego.

1. Zakres podmiotowy, czasowy, terytorialny immunitetów misji dyplomatycznej

Misji dyplomatycznej przysługują następujące przywileje i immunitety (rzeczowe):

• nietykalność pomieszczeń misji i jej archiwów oraz dokumentów - vide zag. 81;

• swoboda porozumiewania się – używanie tzw. poczty dyplomatycznej – dot. to wszelkich sposobów porozumiewania się z państwem wysyłającym i konsulatami na terytorium państwa przyjmującego, łącznie z kodem i szyfrem, przy użyciu kurierów dyplomatycznych (także ad hoc), którzy nie podlegają zatrzymaniu w jakiejkolwiek formie czy wykorzystaniu tzw. poczty kapitańskiej (przewóz przez kapitana statku powietrznego czy morskiego); przesyłki powinny być odpowiednio oznaczone i nie mogą być otwierane ani zatrzymane; instalacja i używanie nadajnika radiowego jest możliwa tylko za zgodą państwa przyjmującego;

• zwolnienie z podatków, opłat i należności pobieranych od pomieszczeń misji;

• prawo używania flagi i godła państwa wysyłającego na pomieszczeniach misji łącznie z rezydencją szefa misji i na jego środkach transportu w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych;

• opłaty i należności pobierane przez misję dyplomatyczną za dokonanie czynności urzędowych są zwolnione od wszelkich podatków i opłat.

Z tych immunitetów i przywilejów korzystają:

• szefowie misji i personel dyplomatyczny;

• członkowie ich rodzin – jeśli pozostają z nimi we wspólnocie domowej i jeśli nie są obywatelami państwa przyjmującego;

• personel administracyjny i techniczny (i ich rodziny) – karny każdym wypadku, cywilny i jurysdykcyjny – tylko czynności oficjalne, zwolnienia celne dot. tylko tzw. pierwszego urządzania się;

• służba misji – tylko czynności oficjalne.

Zakres czasowy:

• początek: od momentu przybycia na terytorium państwa, a gdy już się na nim znajduje – od chwili notyfikacji głowie państwa lub m.s.z.;

• koniec: do momentu opuszczenia kraju (nawet w wypadku konfliktu zbrojnego).

Przejazd przez państwo trzecie – przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z tych samych przywilejów i immunitetów(w zakresie jakim jest to niezbędne) na terytorium państwa trzeciego jeśli udaje się do państwa przyjmującego oraz gdy wraca do państwa wysyłającego (łac. in transitu). Analogiczne korzystają członkowie jego rodziny, nawet gdy podróżują osobno.

1. Nietykalność osobista i pomieszczeń misji dyplomatycznej

Nietykalność osobista członków misji dyplomatycznej:

• osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna, nie podlega on aresztowaniu ani zatrzymaniu w żadnej formie, państwo przyjmujące będzie traktować go z należytym szacunkiem i przedsięweźmie wszelkie odpowiednie kroki, aby zapobiec wszelkiemu zamachowi na jego osobę, wolność lub godność.

• państwo przyjmujące zapewni wszystkim członkom misji swobodę poruszania się i podróżowania na swoim terytorium (nie dot. stref, do których wstęp jest zakazany lub ograniczony ze względu na bezpieczeństwo państwa);

• zwolnienie z wszelkich osobistych świadczeń, z wszelkiego rodzaju służby publicznej oraz z obciążeń wojskowych takich, jak rekwizycje, daniny wojskowe i zakwaterowanie.

Nietykalność pomieszczeń misji:

• bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na teren misji (aspekt negatywny);

• państwo przyjmujące ma obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju misji lub uchybieniu jej godności (aspekt pozytywny);

• środki transportu wyłączone są spod rewizji, rekwizycji, zajęcia i egzekucji (o ile są oznakowane „CD”);

• rozciąga się ona na jej archiwa i dokumenty, niezależnie od miejsca w którym się znajdują;

• rezydencja prywatna przedstawiciela dyplomatycznego korzysta z takiej samej nietykalności i ochrony jak pomieszczenia misji, podobnie jak dokumenty i korespondencja.

1. Zwolnienia od podatków, opłat celnych i kontroli celnej

Mają one następujący kształt:

• nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych w państwie przyjmującym,

• jest zwolniony od wszelkich opłat i podatków, osobistych i rzeczowych, zarówno państwowych, regionalnych, jak komunalnych, za wyjątkiem podatków pośrednich (np. VAT) oraz opłat pobieranych za świadczone usługi (np. opłaty klimatyczne);

• zwolnienie od opłat celnych za przedmioty przywożone do użytku służbowego lub osobistego; bagaż jego nie podlega żadnej kontroli, chyba że istnieją poważne podstawy do przypuszczeń, że zawiera on przedmioty lub artykuły, których przywóz lub wywóz jest zakazany przez państwo przyjmujące.

1. Funkcje konsularne

Według konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U.1982.13.98) funkcje konsularne polegają na (art. 5):

• ochronie interesów państwa wysyłającego oraz jego obywateli, zarówno osób fizycznych, jak i prawnych;

• popieraniu rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym;

• zapoznawaniu się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego państwa przyjmującego, zdawaniu z tego sprawy rządowi państwa wysyłającego oraz udzielaniu informacji osobom zainteresowanym; 

• wydawaniu paszportów i dokumentów podróży obywatelom państwa wysyłającego, jak również wiz lub odpowiednich dokumentów osobom, które pragną udać się do państwa wysyłającego;

• udzielaniu pomocy i opieki obywatelom państwa wysyłającego, zarówno osobom fizycznym, jak i prawnym;

• działaniu w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonywaniu podobnych czynności, jak również pewnych funkcji o charakterze administracyjnym, jeżeli nie sprzeciwiają się temu ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego; 

• ochronie interesów obywateli państwa wysyłającego w sprawach spadkowych;

• ochronie interesów małoletnich i innych osób nie posiadających pełnej zdolności do czynności prawnych, obywateli państwa wysyłającego, w szczególności gdy zachodzi potrzeba ustanowienia nad nimi opieki lub kurateli; 

• zastępowaniu lub zapewnianiu odpowiedniego zastępstwa obywateli państwa wysyłającego przed sądami lub innymi władzami państwa przyjmującego w celu uzyskiwania, zgodnie z ustawami i innymi przepisami tego państwa, podjęcia tymczasowych środków dla ochrony praw i interesów tych obywateli, gdy osoby te z powodu nieobecności lub z jakiejkolwiek innej przyczyny nie są w stanie podjąć w odpowiednim czasie obrony swych praw i interesów;

• przesyłaniu sądowych i pozasądowych dokumentów oraz wykonywaniu rekwizycji sądowych zgodnie z obowiązującymi umowami międzynarodowymi lub, w braku takich umów, w sposób zgodny z ustawami i innymi przepisami państwa przyjmującego; 

• wykonywaniu przewidzianych przez ustawy i inne przepisy państwa wysyłającego praw nadzoru i inspekcji w odniesieniu do statków morskich i rzecznych posiadających przynależność państwową państwa wysyłającego oraz statków powietrznych zarejestrowanych w tym państwie, jak również w stosunku do ich załóg; 

• udzielaniu pomocy statkom morskim, rzecznym i powietrznym; 

• wykonywaniu powierzonych urzędowi konsularnemu przez państwo wysyłające wszelkich innych funkcji, których nie zakazują ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego lub którym państwo to nie sprzeciwia się.

1. Urząd konsularny: początek i koniec funkcji

Stosunki konsularne, mające na celu przede wszystkim opiekę nad obywatelem państwa wysyłającego na terenie państwa przyjmującego, regulowane są przez:

• prawo zwyczajowe (najstarsze),

• ustawodawstwo wewnętrzne – np. w Polsce Ustawa z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (t.j.: Dz.U.2002.215.1823)

• umowy dwustronne,

• konwencję wiedeńską o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U.1982.13.98).

Kierownicy urzędów konsularnych dzielą się na cztery klasy: a) konsulów generalnych, b) konsulów, c) wicekonsulów,

d) agentów konsularnych.

Państwa mogą powołać konsulów honorowych (jest to instytucja fakultatywna) – powoływanych na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (najczęściej obywateli) państwa przyjmującego. Konsul honorowy pełni swoją funkcję z upoważnienia państwa wysyłającego, nie otrzymuje stałego wynagrodzenia, ale rekompensatę poniesionych wydatków z pobieranych opłat konsularnych. Jest on zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji. Może być aresztowany i zatrzymany. Archiwa i dokumenty konsulatu honorowego są zawsze nietykalne.

Nawiązanie stosunków konsularnych - procedura:

• wzajemne porozumienia, zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z reguły obejmuje zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych (ale zerwanie stosunków dyplomatycznych nie powoduje ipso facto zerwania konsularnych);

• jeśli funkcje konsularne mają być wykonywane przez wydział konsularny placówki dyplomatycznej, to nie jest wymagana zgoda państwa przyjmującego, lecz jedynie notyfikacja osób, które je wykonują (osoby te korzystają wtedy z immunitetu dyplomatycznego);

• ustalenie liczby, siedziby urzędu konsularnego oraz okręgu (terenu działania), wymagana jest zgoda państwa przyjmującego; często stosuje się zasadę wzajemności;

• wystawienie listu komisyjnego, zawierającego nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny oraz siedzibę jego urzędu, który jest przekazywany na drodze dyplomatycznej; może być zastąpiony notyfikacją;

• udzielenie przez państwo przyjmujące exequatur, tj. wyrażenie zgody na treści zawarte w liście komisyjnym lub jego odpowiedniku; forma jego udzielenia jest dowolna, a państwo może odmówić jego udzielenia bez podania przyczyn;

Zakończenie funkcji konsularnych:

• notyfikacja przez państwo wysyłające,

• cofnięcie exequatur,

• notyfikacja przez państwo przyjmujące (oświadczenie o nieuznawaniu danego członka personelu konsularnego za członka misji),

• uznanie członka personelu misji za persona non grata,

• dymisja szefa placówki,

• zakończenie na skutek wypadków losowych (np. śmierć szefa placówki),

• zerwanie stosunków konsularnych.

1. Immunitety konsularne na tle dyplomatycznych

Immunitety i przywileje przysługujące funkcjonariuszom konsularnym są węższe od przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, opierają się na podstawie funkcjonalnej. Jednak na mocy umów dwustronnych współcześnie istnieje tendencja do zrównywania zakresów i charakteru prawego obu rodzajów ułatwień.

Immunitety i przywileje placówki konsularnej (analogicznie jak przy misji dyplomatycznej, z wyjątkami omówionymi niżej):

• nietykalność placówki konsularnej, jej archiwów i dokumentów, istnieje jednak domniemana zgoda szefa placówki konsularnej w przypadku pożaru lub innej katastrofy wymagającej szybkiej akcji;

• swoboda porozumiewania się, jednakże dopuszczalna jest kontrola w razie istnienia poważnych podstaw do przypuszczeń, że poczta zawiera inne rzeczy niż dokumenty etc., kontrola odbywa się w obecności urzędnika konsularnego, odmowa uniemożliwia wysłanie poczty konsularnej; obejmuje także swobodę porozumiewania się z obywatelami państwa wysyłającego oraz władzami państwa przyjmującego, które ma obowiązek zawiadomić właściwy urząd konsularny o przypadkach zgony, opieki lub kurateli, rozbicia się statku lub wypadku lotniczego, jeśli dot. to obywatela państwa wysyłającego;

• zwolnienie z podatków, opłat i należności pobieranych od pomieszczeń placówki konsularnej;

• prawo używania flagi i godła państwa wysyłającego na pomieszczeniach placówki dyplomatycznej łącznie z rezydencją szefa i na jego środkach transportu w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych;

• opłaty i należności pobierane przez misję dyplomatyczną za dokonanie czynności urzędowych są zwolnione od wszelkich podatków i opłat.

Immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsularnych:

• państwo przyjmujące będzie traktowało urzędników konsularnych z należnym szacunkiem i zastosuje wszelkie odpowiednie środki dla zapobiegania jakimkolwiek zamachom na ich osoby, wolność lub godność;

• urzędnicy konsularni podlegają zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu jedynie w razie popełnienia ciężkiej zbrodni (przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności powyżej 5 lat) i na podstawie postanowienia właściwej władzy sądowej;

• urzędnicy konsularni mogą być więzieni lub podlegać jakiejkolwiek innej formie ograniczenia ich wolności osobistej jedynie w wykonaniu prawomocnego wyroku sądowego;

• urzędnicy konsularni i pracownicy konsularni nie podlegają jurysdykcji władz sądowych i administracyjnych państwa przyjmującego w odniesieniu do czynności dokonanych w wykonaniu funkcji konsularnych;

• członkowie urzędu konsularnego mogą być wzywani w charakterze świadków w toku postępowania sądowego lub administracyjnego; nie są obowiązani do składania zeznań co do faktów związanych z wykonywaniem ich funkcji ani do przedstawiania urzędowej korespondencji i dokumentów odnoszących się do ich funkcji;

• służy im zwolnienie od zezwoleń na wjazd, pobyt, pracę, ubezpieczenia społecznego, zwolnienie od świadczeń osobistych i rzeczowych;

• zwolnienie od opłat i podatków – analogicznie jak przy misji dyplomatycznej.

Zakres czasowy – każdy członek urzędu konsularnego korzysta z przywilejów i immunitetów z chwilą przybycia na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska lub, jeżeli znajduje się już na tym terytorium, z chwilą przystąpienia do wykonywania swych funkcji w urzędzie konsularnym.

1. Misje specjalne: pojęcie, charakter prawny

Organy zewnętrzne państwa dzielą się na stałe oraz czasowe (ad hoc), do których zaliczają się misje specjalne. Są to doraźne delegacje i poselstwa w celu załatwienia określonych spraw. Jest to najstarsza forma dyplomacji.

Wyróżnia się następujące rodzaje misji specjalnych:

• misje szefów państw;

• misje szefów rządów i członków rządów;

• misje wojskowe, kulturalne, naukowe etc.

Cele misji specjalnych:

• polityczne – prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie umów międzynarodowych etc.,

• ceremonialne – udział w koronacjach, uroczystościach objęcia urzędów (np. prezydenta), pogrzebach etc.,

• techniczne – uzgodnienie zagadnień specjalistycznych (np. szczegóły ochrony granic czy procedury wizowe)

Nawet przy istnieniu stałych misji dyplomatycznych konieczność wysłania misji specjalnych wynika z chęci załatwienia określonej sprawy przez osobę mającą szczególne kwalifikacje albo cieszącą się dużym autorytetem albo uznaniem. Niekiedy, jak w wypadku tzw. „ambasadorów wędrujących” (ang. ambasador-at-large), jedna osoba jest wysyłana w celu przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów. Wysyłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między państwami tak osoby, jak i celu.

1. Terytorium państwa, pojęcie i konsekwencje zwierzchnictwa terytorialnego

Terytorium – określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności. Wyróżnia się dwa rodzaje terytoriów: podlegające suwerenności państwowej oraz jej niepodlegające, do których zaliczają się: res communis – np. morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów oraz res nullius – obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują). Terytorium państwa - stanowi tak przedmiot władzy państwowej (co wyraża się przede wszystkim w dysponowaniu nim), jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Integralność terytorialna jest chroniona przez p.m.p. (np. ONZ, OBWE).

Zasięg terytorium. Terytorium państwa jest trójwymiarowe i składa się z:

• przestrzeni lądowej, stanowiącej trzon terytorium, wyznaczonej umownymi granicami państwowymi (naturalnymi lub sztucznym) oraz sięgającej teoretycznie do środka Ziemi, a faktycznie określanej możliwością eksploatacji;

• przestrzeni morskiej, sięgającej morskich (morze terytorialne, zupełne zwierzchnictwo terytorialne), a dalej – do morskich – ograniczone zwierzchnictwo; także przestrzeń pod dnem morza aż do środka Ziemi (teoretycznie);

• przestrzeni powietrznej, znajdującej się nad terytorium lądowym i morskim, do umownej granicy najniższej orbity sztucznych satelitów Ziemi, tj. ok. .

Terytorium może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Państwa mogą też posiadać terytoria zamorskie (np. kolonie) albo być państwami archipelagowymi.

Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim terytorium i obejmuję władzę polegającą na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu oraz na zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów. Treścią zwierzchnictwa terytorialnego jest podległość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium państwa jego prawu i jurysdykcji. Władza państwa na jego terytorium jest wyłączna i całkowita (inaczej przy kondominium, tj. terytorium znajdujące się pod wspólną władzą dwu lub kilku państw).

Państwo sprawuje też zwierzchnictwo personalne (osobowe) nad swoimi obywatelami oraz cudzoziemcami przebywającymi na jego terytorium.

1. Podstawowe i szczególne ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego

Państwo ma pełnię władzy na swoim terytorium, co wynika z jego suwerenności, a co należy rozumieć w tym sensie, że może ono tam czynić wszystko według swojej woli, z wyjątkiem tego, co jest przedmiotem jego zobowiązań wynikających z p.m.p. Ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego nie można domniemywać, gdyż są one wyjątkiem w stosunku do zasady nakazującej jego poszanowanie.

Do podstawowych ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego należą:

• zobowiązania wynikające z p.m.p.;

• zakaz wyrządzania szkód innym państwom;

• zasada dobrosąsiedztwa.

Ograniczenia szczególne:

• demilitaryzacja – zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub całkowita); dopuszcza się jedynie siły pokojowe;

• neutralizacja - umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań; dot. Wysp Alandzkich oraz Antarktyki;

• bazy wojskowe - ustanawiające je państwa, w zamian za określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarów, na których wykonują szerokie prawa i władzę w celach wojskowych; suwerenem pozostaje nadal państwo przyjmujące;

• dzierżawa - polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej;

• przywileje i immunitety dyplomatyczne oraz konsularne;

• kondominium, np. Nowe Hybrydy do 1980 r.;

• protektorat i terytoria mandatowe.

1. Pierwotne i pochodne nabycie terytorium państwowego

Sposoby pierwotne nabycia terytorium:

• zawłaszczenie (efektywna okupacja), dot. terra nullius, w XIX w. dotyczyła terenów nieskolonizowanej Afryki; wywołuje ona skutki prawne (w postaci tytułu suwerennego) gdy spełnia wymóg rzeczywistości (gdy władza jest efektywnie wykonywana); obecnie ma znikome znaczenie;

• przyrost - powiększenie wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka, jest sposobem nabycia terytorium niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych działań; źródłem tego zjawiska może być np. erozja czy ruchy tektoniczne; wyróżnia się kilka rodzajów przyrostu, rodem z prawa rzymskiego, np.

  • przymulisko – alluvio,

  • oderwisko – avulsio,

  • zmiana koryta rzeki – alveus derelictus.

Sposoby wtórne nabycia terytorium:

• cesja – transfer terytorium w rezultacie umowy międzynarodowej, kiedy jedno państwo przestaje, a drugie rozpoczyna wykonywać swoje zwierzchnictwo terytorialne nad przekazanym obszarem; wyróżnia się cesje odpłatą (zakup, wymiana terytoriów) i nieodpłatną.
  Podmiotem cesji mogą być tylko państwa, ma ona charakter dwustronny, do jej przeprowadzenia niezbędne są dwa elementy: prawny (zawarcie umowy międzynarodowej) i faktyczny (objęcie terytorium przez drugie państwo). Cesja nie jest warunkowana koniecznością przeprowadzenia plebiscytu ani jej uznaniem przez państwo trzecie;

• zasiedzenie – nabycie suwerenności poprzez pokojowe, efektywne, trwałe i stabilne wykonywanie kompetencji państwowych we własnym imieniu;

• podbój (zawojowanie) – wedle teorii państwo nabywało tytuł poprzez zawojowanie w konsekwencji całkowitego i ostatecznego podbicia przeciwnika oraz jednostronnej deklaracji o anektowaniu jego terytorium, gdy podbój ten miał charakter ostateczny (np. gdy pokonany przeciwnik przestał istnieć jako państwo).

Utrata terytorium ma miejsce w ww. przypadkach wtórnego nabycia terytorium (jakieś państwo zawsze traci jakieś terytorium). Innym sposobem utraty terytorium jest derelikcja – państwo przestaje faktycznie wykonywać na jakimś obszarze swe kompetencje i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia go, choćby chwilowego, w ziemię niczyją.

1. Zmiana terytorium a obywatelstwo ludności

W związku ze zmianami terytorialnymi powstaje problem obywatelstwa ludności cedowanego terytorium. Możliwe są trzy rozwiązania:

• ludność wraz z terytorium przechodzi pod władzę innego państwa i zmienia swoje obywatelstwo – nie bierze się tu pod uwagę zdania ludności, w przeszłość sposób najpowszechniejszy;

• ludność obszaru cedowanego (lub określone kategorie tej ludności) korzysta z prawa opcji, tzn. ma prawo wyboru obywatelstwa; przyznaje się tu często prawo repatriacji;

• ludność obszaru cedowanego jest przesiedlana na pozostałą część terytorium państwa cedującego.

1. Pojęcie i rodzaje granic państwowych

Granica państwowa – linia (ściślej: płaszczyzna) w obrębie której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa albo od terytorium niepodlegającego jurysdykcji narodowej. Wyróżnia się granice naturalne (morza, góry, rzeki etc.) oraz sztuczne.

Rodzaje granic ze względu na sposób ich ustalania:

• orograficzne - uwzględniające ukształtowanie powierzchni)

• geometryczne - przebiegające niezależnie od rzeźby terenu)

• astronomiczne - biegnące wzdłuż południków i równoleżników.

1. Etapy wyznaczania granicy państwowej

Wyróżnia się 3 etapy wyznaczania granicy państwowej:

• impuls polityczny i określenie „roboczego” przebiegu granic w umowie międzynarodowej;

• delimitacja – ustalenie przebiegu granicy państwowej, obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali, jednakże bez przeprowadzania jakichkolwiek praw w terenie;

• demarkacja – szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy w terenie na podstawie np. umowy o delimitacji; jest przeprowadzana przez specjalnie powołaną do tego celu komisję mieszaną, która powinna mieć na uwadze takie zasady demarkacji, jak: zachowanie warunków do prowadzenia normalnej gospodarki rolnej (zakaz dzielenia gospodarstw rolnych) czy nieprzeprowadzanie granicy przez miasta i wsie; jeżeli granica ma przebiegać wzdłuż rzeki (tzw. granicznej), stosuje się jedną z dwóch możliwości przebiegu granicy: mediana (linia środkowa) albo talweg (linia głównego nurtu);

• redemarkacja – sprawdzenie istniejącej i wytyczonej już granicy poprzez odnowienie, uzupełnienie lub zmianę znaków granicznych oraz sporządzenie stosownej dokumentacji.

1. Pojęcie i status prawny rzek międzynarodowych

Rzeka międzynarodowa – w szerokim rozumieniu rzeka przepływająca przez terytorium więcej niż jednego państwa, która daje dostęp do morza (tzn. jest rzeką tzw. żeglowną). Przedmiotem umiędzynarodowienia w przypadku rzek nie są one same jako terytorium o określonych właściwościach geofizycznych, lecz prawo uprawiania żeglugi po nich. Państwa nadbrzeżne nie tracą swego zwierzchnictwa terytorialnego.

Rzeka międzynarodowa w sensie p.m.p. to taka, na której – drogą umów międzynarodowych – ustanowiono w ściśle określonym zakresie swobodę żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw. Czuwaniem nad przestrzeganiem prawa umownego o wolności żeglugi i o równym traktowaniu korzystających z żeglugi zajmują się komisje rzeczne (np. Centralna Komisja Żeglugi na Renie).

Do rzek o takim statusie należą w Europie przede wszystkim Ren i Dunaj.

1. Uprawnienia i obowiązki państwa nadbrzeżnego rzeki międzynarodowej

Państwu nadbrzeżnemu przysługuje:

• kabotaż – żegluga i przewóz oraz towarów między portami tego samego państwa;

• prawo poboru opłat – tylko z tytułu świadczonych usług albo pobieranych na utrzymanie stanu żeglowności rzeki lub jego poprawienie; obowiązuje zakaz dyskryminacji.

Żadne państwo nie ma uprawnień do przeprowadzania na swoim terytorium takich robót hydrotechnicznych, które pozbawiłyby wody państwa leżące w dolnym biegu rzeki. Każde państwo ma prawo do sprawiedliwego udziału w zasobach wodnych danego systemu rzecznego (dopuszczalne jest zawieranie umów określających podział takich zasobów).

1. Pojęcie, zakres i źródła prawa morza

Międzynarodowe prawo morza (prawo morza) – dział p.m.p. dotyczący obszarów morskich, żeglugi oraz innych sposobów korzystania z morza.

Międzynarodowe prawo morza określa: sytuację prawną obszarów morskich i statków przede wszystkim z punktu widzenia rozgraniczenia kompetencji terytorialnej państw oraz ich kompetencji wynikającej ze zwierzchnictwa nad statkami przynależnymi do danego państwa. Reguluje ono także zagadnienia korzystania z obszarów morza pełnego, znajdujących się poza zasięgiem zwierzchnictwa terytorialnego państw nabrzeżnych.

Prawo morskie – normy krajowe (wewnętrzne) dotyczące korzystania z morza, większość przepisów ma charakter cywilnoprawny. Obok tego wyróżnia się: prawo morskie administracyjne, morskie prawo pracy i in. Zadaniem międzynarodowego prawa morskiego jest również unifikacja przepisów wewnętrznych dotyczących obrotu morskiego.

Źródła prawa morza:

1. zwyczaj;

2. umowy międzynarodowe;

3. kodyfikacja norm zwyczajowych na konferencji genewskiej (1958); wynikiem było przyjęcie czterech Konwencji prawa morza:

   1. o morzu terytorialnym i strefie przyległej,

   2. o morzu pełnym,

   3. o rybołówstwie i ochronie zasobów biologicznych morza pełnego,

   4. o szelfie kontynentalnym;

4. Nowa konwencja o prawie morza podpisana na III Konferencji Prawa Morza, zakończonej 19 XII 1982 r., Konwencja weszła w życie w listopadzie 1994 r.; Polska ratyfikowała ją w 1998 r.

1. Podział obszarów morskich

Konwencja o prawie morza wyróżnia:

1. obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego:

• morskie wody wewnętrzne (wody archipelagowe, zatoki, zatoki historyczne, porty morskie, redy);

• morze terytorialne,

1. obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego:

• morski pas przyległy,

• morska strefa ekonomiczna,

• strefa rybołówstwa,

• szelf kontynentalny,

1. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej:

• morze otwarte (pełne),

Dno mórz i oceanów znajduje się poza granicami jurysdykcji państwowej; pieczę sprawuje Organizacja Dna Morskiego.

1. Morskie wody wewnętrzne: pojęcie i kompetencje państwa

Morskie wody wewnętrzne – wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą (tzw. linią podstawową) morza terytorialnego. Zalicza się do nich: zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów. W Polsce kwestę tę reguluje ustawa o obszarach morskich RP i administracji morskiej z 21 III 1991 r.

Wody wewnętrzne podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. Z pełnego zwierzchnictwa państwa wynika jego prawo do regulowania dostępu obcych statków (stąd na morzu wewnętrznym nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu

Wyróżnia się wśród morskich wód wewnętrznych:

1. wody archipelagowe (vide zag. 98);

2. zatoki – wodami wewnętrznymi są wody zatoki, której brzegi należą tylko do jednego państwa, jeśli odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekroczyła morskich, a także tzw. zatoki historyczne: Laholm w Szwecji, Varangr-Fjord i Vest-Fjord w Norwegii, Zatoka Hudsona w Kanadzie, Morze Białe, Morze Karskie i Zatoka Piotra I w Rosji;

3. porty morskie – wodami wewnętrznymi są wody portów morskich, czyli miejsca, gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów lub towarów. Najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego, uważa się za część wybrzeża, nad którym państwo nadbrzeżne sprawuje zwierzchnictwo terytorialne.
   Państwo decyduje jakie porty są otwarte dla żeglugi międzynarodowej. Portami zamkniętymi są porty: wojenne, rybackie, obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową. Za otwarte uważa się porty, do których zwyczajowo zawijają statki handlowe i które służą handlowi międzynarodowemu. Państwo może z ważnych powodów zamknąć port, nie może dopuścić do dyskryminacji niektórych tylko bander. W przypadku niebezpieczeństwa, czy awarii nie powinno się odmawiać dostępu do portów zamkniętych.
   Statki obcych bander podlegają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego (nie podlegają okręty wojenne, które mogą przebywać na wodach wewnętrznych tylko za zgodą państwa nadbrzeżnego, w przypadku naruszenia prawa państwa nadbrzeżnego może ono zażądać opuszczenia portu przez okręt wojenny.

4. redy – wejścia do portów; w ustawodawstwie niektórych państw traktowane jako wody wewnętrzne, konwencje: genewska i konwencja z 1982 r. traktują je jako część morza terytorialnego, nawet wówczas, gdy w całości leżą one poza jego granicami. Polska ustawa z 21 III 1991 r. o obszarach morskich uznała redy za część morza terytorialnego, więc jest zgodna z uregulowaniami konwencyjnymi.

1. Wody archipelagowe: pojęcie i kompetencje państwa

Pojęcie zostało wprowadzone konwencją o prawie morza z 1982 r. Dotyczy tzw. państw archipelagowych, tj. położonych na licznych wyspach i wysepkach, najczęściej na Oceanii, np. Fidżi, Maledywy, Filipiny czy Indonezja.

Obowiązuje na wodach archipelagowych (pas wód pomiędzy wyspami):

• prawo nieszkodliwego przepływu,

• na trasach normalnie wykorzystywanych dla żeglugi międzynarodowej – niepodlegające zawieszeniu prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim; podwodne okręty wojenne mogą przepływać w zanurzeniu; z prawa tego mogą korzystać także statki powietrzne cywilne i wojskwe.

Zagwarantowanie na nich swobody żeglugi ma ogromne znaczenie dla całej społeczności międzynarodowej (państwa archipelagowe leżą na intensywnie uczęszczanych szlakach morskich, na ich wodach znajduje się wiele cieśnin o szczególnym znaczeniu dla żeglugi międzynarodowej).

1. Morze terytorialne: pojęcie i kompetencje państwa

Morze terytorialne – pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, który jest położony między morzem pełnym lub strefą ekonomiczną z jednej strony a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi (względnie archipelagowymi) z drugiej strony.

Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność, która rozciąga się na przestrzeń nad morzem terytorialnym oraz na jego dno i wnętrze ziemi pod nim. Ograniczeniem wykonywania suwerenności jest istnienie prawa nieszkodliwego przepływu. Państwo nadbrzeżne może także zarezerwować eksploatację zasobów biologicznych i mineralnych morza terytorialnego dla własnych obywateli i z reguły tak czyni.

Art. 3 konwencji o prawie morza z 1982 r. podaje, że szerokość morza terytorialnego nie może przekraczać morskich. Linią, od której mierzy się szerokość morza terytorialnego, nazywana jest linią podstawową (linia najdalszego odpływu). Istnieje także metoda prostych linii podstawowych – łączenie za pomocą odcinków linii prostych najdalej morze wysuniętych przylądków i wysp (np. Norwegia, Islandia, Finlandia).

Prawo nieszkodliwego przepływu – według obu konwencji słowo „przepływ” nie powinno być interpretowane dosłownie, tzn. statek korzystający z przepływu nie musi zawsze być w ruchu (np. w skutek sztormu lub awarii, statek może zatrzymać się i zakotwiczyć). Przepływ przez obce morze terytorialne musi być nieszkodliwy, tzn. nie może zagrażać pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwo państwu nadbrzeżnemu. Poza tym statek wpływający na morze terytorialne musi przestrzegać praw i przepisów wydanych i ogłoszonych przez państwo nadbrzeżne.

Prawo nieszkodliwego przepływu obcych statków jest powszechnie uznawane. Niektóre państwa nie uznają prawa nieszkodliwego przepływu okrętów wojennych, które przewidują obie konwencje. Państwa te uważają, że ze względów bezpieczeństwa państwo nadbrzeżne może uzależnić przepływ obcych okrętów wojennych od swojej zgody. Zasada, że okręty podwodne powinny przepływać wynurzone.

Trzy rodzaje przepływu:

1. przepłynięcie przez morze terytorialne bez wpływania na wody wewnętrzne (tzw. przepływ boczny),

2. przepływ w celu wpłynięcia na wody wewnętrzne (z morza pełnego przez morze terytorialne na wody wewnętrzne),

3. przepływ w celu wypłynięcia z wód wewnętrznych na morze pełne (z wód wewnętrznych przez morze terytorialne na morze pełne).

Sytuacja prawna obcych statków:

• okręty wojenne, korzystając z przepływu, posiadają pełny immunitet (podobnie jak na wodach wewnętrznych). Jeżeli okręt wojenny nie stosuje się do przepisów państwa nadbrzeżnego dotyczących przepływu i nie zwraca uwagi na wezwanie do zastosowania się do tych przepisów, państwo nadbrzeżne może zażądać, aby okręt wojenny opuścił morze terytorialne;

• statki handlowe podlegają władzy i jurysdykcji państwa nadbrzeżnego, które jednak nie powinny być wykonywane w sposób utrudniający żeglugę.

Konwencje przewidują m.in. że państwo nadbrzeżne nie będzie sprawować jurysdykcji karnej na pokładzie obcych statków przepływających przez morze terytorialne w celu aresztowania jakiejś osoby lub przeprowadzenia jakiegokolwiek dochodzenia w związku z przestępstwem popełnionym na pokładzie statku podczas jego przepływu, z wyjątkiem następujących przypadków:

1. jeśli skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego

2. jeżeli przestępstwo jest tego rodzaju, że zakłóca spokój kraju lub porządek na morzu terytorialnym,

3. jeżeli kapitan statku lub konsul państwa, pod którego banderą statek płynie, zwróci się do władz miejscowych udzielenie pomocy

4. jeżeli jest to konieczne dla zwalczania nielegalnego handlu narkotykami.

Postanowienia te nie mają zastosowania i nie ograniczają swobody działania państwa nadbrzeżnego w stosunku do statku przepływającego przez morze terytorialne po opuszczeniu wód wewnętrznych.

Jurysdykcja cywilna: państwo nadbrzeżne nie może zatrzymać statku przepływającego przez morze terytorialne w celu wykonania jurysdykcji cywilnej wobec znajdującej się na nim osoby. Państwo nie może dokonać egzekucji lub zajęcia statku, chyba że chodzi o zobowiązania, jakie powstały w czasie danego przepływu. Ograniczenia te nie dotyczą statku, który przepływa przez morze terytorialne po opuszczeniu wód wewnętrznych.

1. Morska strefa przyległa: pojęcie i kompetencje państwa

Strefa przyległa nie stanowi terytorium państwa nadbrzeżnego, lecz część morza pełnego przyległą do morza terytorialnego, w której posiada ono specjalne uprawnienia, ściśle określone i służące mu do specjalnych celów. Stref przyległa może częściowo lub całkowicie pokrywać się ze strefą wyłącznego rybołówstwa lub strefą ekonomiczną.

Państwo nadbrzeżne może w strefie przyległej sprawować kontrolę konieczną do:

• zapobiegania naruszenia jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych i sanitarnych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym,

• karania naruszania tych przepisów popełnionych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym.

Konwencja prawa morza z 1982 r. dopuszcza 24-milową strefę przyległą. W Polsce ustanowiono strefę przyległą, zwaną morskim pasem przyległym, o szerokości poza 3-milowym morzem terytorialnym. Od 1 I 1978 r. po rozszerzeniu do morza terytorialnego, Polska nie posiada morskiej strefy przyległej.

W dziedzinach, w których państwo nadbrzeżne wykonuje władzę nad tym obszarze, sprawuje ono jurysdykcję nad tymi statkami w takim zakresie i w taki sposób jak na morzu terytorialnym (okręty wojenne – pełen immunitet).

1. Strefa wył. rybołówstwa i morska strefa ekonom.: pojęcie i kompetencje

Strefa wyłącznego rybołówstwa – obszar, na którym państwo nadbrzeżne ma odnośnie do rybołówstwa takie same uprawnienia jak na morzu terytorialnym, tzn. że może zastrzec wyłączność rybołówstwa dla własnych obywateli. Dopuszczenie obcych rybaków do połowów na tych wodach uzależnione jest od zgody państwa nadbrzeżnego i może nastąpić na podstawie umów międzynarodowych albo na podstawie przepisów wewnętrznych i decyzji odpowiednich władz (wydawanie licencji na połowy). Może być ono nieodpłatne lub odpłatne. Dopuszczenie obcych rybaków może być ograniczone do określonych obszarów strefy wyłącznego rybołówstwa. Na III Konferencji Prawa Morza uznano 200-milowe strefy wyłącznego rybołówstwa.

Morska wyłączna strefa ekonomiczna – jest obszarem rozciągającym się poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa do celu poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, zarówno żywymi jak i mineralnymi, wód morskich, jak również dna morskiego i jego podziemia. Szerokość morskiej wyłącznej strefy ekonomicznej, nie może przekroczyć , licząc od linii podstawowej morza terytorialnego.

W granicach takiej strefy państwo nadbrzeżne ma suwerenne prawa do badania, eksploatacji, ochrony oraz gospodarowania żywymi i mineralnymi zasobami naturalnymi. W granicach zasobów odnawialnych, prawa państwa nadbrzeżnego nie mają charakteru wyłącznego. W sytuacji kiedy państwo to nie może pozyskać całego dopuszczalnego odłowu, powinno dopuścić rybaków innych państw.

Państwo nadbrzeżne w granicach wyłącznej strefy ekonomicznej korzysta nie tylko z uprawnień ekonomicznych, co wynika z nazwy tej strefy, ale wykonuje też jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania urządzeń służących badaniom naukowym i ochronie środowiska morskiego. Uprawnienia wszystkich innych państw mają charakter komunikacyjny. Przysługuje im prawo korzystania z wolności żeglugi i przelotu oraz zakładania kabli i rurociągów.

1. Morze pełne: status prawny (zasada wolności mórz)

Morze otwarte – części oceanu światowego, na których państwa nadbrzeżne nie mają żadnych praw suwerennych ani uprawnień wyłącznych. Z uprawnień wynikających z zasady wolności mórz mogą korzystać wszystkie państwa, a więc zarówno mające dostęp do morza, jak i śródlądowe.

Konwencja Genewska o morzu pełnym z 1958 r. zasadę wolności mórz ujęła następująco: „Morze pełne jest otwarte dla wszystkich narodów i żadne państwo nie może legalnie rościć sobie praw do poddania jakiejkolwiek jego części pod swą suwerenność. Z wolności morza pełnego korzysta się na warunkach ustalonych w niniejszych artykułach oraz w innych normach prawa międzynarodowego. Wolność ta – zarówno w odniesieniu do państw, które posiadaj wybrzeże morskie, jak i do tych, które go nie posiadają – obejmuje inter alia:

a) wolność żeglugi,

b) wolność rybołówstwa,

c) wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów,

d) wolność przelotu nad morzem pełnym.

Z tych wolności i innych wolności uznanych w ogólnych zasadach prawa międzynarodowego korzystają wszystkie państwa, z tym że każde powinno należycie uwzględniać interesy innych państw korzystających z wolności morza pełnego” (art. 2).

Konwencja o prawie morza z 1982 r. wymienia następujące wolności morza pełnego (art. 87 ust. 1):

1. wolność żeglugi,

2. wolność przelotu,

3. wolność układania kabli podmorskich i rurociągów,

4. wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji,

5. wolność rybołówstwa,

6. wolność badań naukowych.

Bandera – flaga, jest zewnętrznym znakiem przynależności państwowej statku. Dowodem rejestracji są dokumenty, jakie państwo otrzymuje wraz z rejestracją w określonym państwie. Prawo międzynarodowe wymaga, aby każdy statek miał jakąś przynależność państwową, ale tylko jedną. Tworzy ona węzeł prawny między państwem a statkiem (powinien istnieć związek rzeczywisty, nie fikcyjny, jak w przypadku tzw. tanich bander). Jeśli statek ma więcej niż jedną banderę, jest traktowany tak, jakby jej nie miał w ogóle. Zasady powyższe odnoszą się do wszystkich morskich jednostek pływających, a więc do:

• okrętów wojennych,

• statków:

  • pełniących służbę państwową (celne, sanitarne, hydrograficzne, pożarnicze, pilotowe i in.),

  • handlowe służące do przewozu ładunku lub pasażerów, do rybołówstwa lub eksploatacji innych bogactw morskich albo do prowadzenia innej działalności gospodarczej.

1. Ograniczenia zasady wolności żeglugi na morzu pełnym

Zasada wolności mórz nie oznacza samowoli ich użytkowników. Ograniczeniem wolności każdego państwa jest obowiązek nieprzeszkadzania innym państwom w korzystaniu z tych samych praw. Na obszarze morza pełnego każde państwo może wykonywać władzę z tytułu zwierzchnictwa okrętowego – w stosunku do statków własnych i z mocy prawa międzynarodowego (zwyczajów i umów międzynarodowych) – w stosunku do statków obcych.

Wylicza się w związku z tym następujące ograniczenia zasady wolności mórz:

• podleganie okrętów wojennych jurysdykcji państwa bandery (immunitet);

• prawo powszechnej represji piractwa (=rozbójnictwo morskie) – każde państwo może więc zatrzymać statek piracki, schwytać piratów i ukarać ich według swego prawa wewnętrznego lub wydać ich władzy ojczystej;

• prawo pościgu, który musi być „gorący” (musi być rozpoczęty w chwili gdy obcy statek znajduje się na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym albo strefie przyległej państwa zarządzającego pościg) i nieprzerwany (ciągły; za przerwę uważa się wpłynięcie ściganego na własne morze terytorialne lub morze terytorialne państwa trzeciego, a jeśli statek taki następnie z powrotem wpłynie na morze pełne, pościg nie może być już kontynuowany) oraz prowadzony przez okręty wojenne lub państwowe (także samoloty);

• stan wyższej konieczności,

• zderzenia na morzu,

• wyłączenia traktatowe w umowach dwustronnych,

• prawo wizyty i rewizji (dot. okrętów wojennych).

1. Szelf kontynentalny: pojęcie i kompetencje państwa

Szelf kontynentalny – płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego. Według dawnego prawa międzynarodowego dno i podziemie morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego podlegało całkowicie zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego.

Konwencja genewska z 1958 r.- państwom nabrzeżnym przysługują prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu kontynentalnego. Prawa te nie obejmowały wód pokrywających szelf kontynentalny, ale rozciągały się na wszelkie instalacje zbudowane w związku z ich wykonywaniem przez państwo nadbrzeżne. Zewnętrzna granica szelfu kontynentalnego sięga do miejsca, gdzie wody morskie mają głębokość albo poza tę granicę aż do punktu, gdzie istnieje techniczna możliwość eksploatacji zasobów szelfu.

Konwencja o prawie morza z 1982 r. przyjęła, że minimalna szerokość szelfu kontynentalnego, bez względu na ukształtowanie dna morskiego, wynosi morskich od linii podstawowej morza terytorialnego. Państwa nadbrzeżne mogą rozciągnąć swoją władzę aż do zewnętrznej krawędzi obrzeża kontynentu, tam gdzie rozciąga się na poza .

Zewnętrzna granica szelfu kontynentalnego stanowi granicę władzy i jurysdykcji państw nadbrzeżnych. Dno i podziemie mórz poza tą granicą stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości. Pojęcie to zostało sformułowane w konwencji o prawie morza z 1982 r., według której eksploatacja zasobów dna morskiego poza granicami jurysdykcji państw nadbrzeżnych powinna być prowadzona w interesie całej ludzkości. W tym celu powołano Międzynarodową Organizację Dna Morskiego.

1. Cieśniny i kanały międzynarodowe – pojęcie i status prawny

CIEŚNINY	KANAŁY MIEDZYNARODOWE
naturalne drogi wodne łączące morza i oceany	sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie
regulacja w konwencji o prawie morza (1982)	brak powszechnej regulacji prawnomiędzynarodowej, regulacje partykularne dot. Kanału Sueskiego, Kanału Panamskiego oraz Kanału Kilońskiego.
status prawny: prawo przejścia tranzytowego przez cieśniny dla statków morskich i powietrznych wszystkich państw, tzn. prawo nieszkodliwego przepływu i przelotu przez cieśninę, wykonywanej w sposób ciągły i bez zwłoki, z zakazem innej działalności zagrażającej bezpieczeństwu lub na szkodę państwa; status statków morskich i powietrznych jest taki, jak na morzu pełnym	status prawny: pełna wolność żeglugi dla statków morskich (handlowych i wojennych) wszystkich państw, tak w czasie pokoju, jak i wojny (nie dot. Kanału Kilońskiego – warunkiem jest stan pokoju z Niemcami)
jeśli szerokość cieśniny przekracza podwójną szerokość morza terytorialnego państwa nadbrzeżnego lub państw nadbrzeżnych, wówczas na tej części cieśniny obowiązuje pełna wolność żeglugi.	zakaz prowadzenia działań wojennych na terenie Kanału Sueskiego (w tym poddawania go blokadzie), w portach dających do niego dostęp ani w promieniu o tych portów
w czasie pokoju okręty wojenne mogą przepływać przez cieśninę bez uprzedniego upoważnienia państwa nadbrzeżnego pod warunkiem, że przepływ jest nieszkodliwy

1. Sytuacja prawna Arktyki i Antarktyki

Arktyka (łac. arctos – niedźwiedzica [konstelacja], północ) – obszary położone wokół bieguna północnego, przeważnie zamarznięte oraz pokryte lodami pływającymi morza i nieliczne wyspy. Obejmuje Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz przylegające morza wraz z wyspami.

Status prawny Arktyki nie został jak dotąd uregulowany żadną umową międzynarodową. Istnieją dwie teorie dotyczące statusu prawnego tych terenów:

1. teoria morza pełnego – na terenie Arktyki panuje wolność żeglugi taka jak na morzu pełnym.

2. tzw. teoria sektorów – państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobie prawo do wszystkich obszarów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze. Wierzchołkiem sektora jest biegun północny, granicami bocznymi – linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowego punktu wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Północna linia brzegowa stanowi podstawę tego sektora.
   Teorię sektorów wysunęła jako pierwsza Kanada (1925). Zgodnie z nią, obszar Arktyki podzielony być powinien między: Rosję (sukcesor ZSRR, sektor rosyjski nie obejmuje terytoriów, nad którymi suwerenność innych państw ZSRR uznał przez 15 IV 1926 r, tj. Spitsbergen oraz Jan Mayen, obie przynależne Norwegii), USA (Alaska), Kanadę, Danię (Grenlandia) oraz Norwegię; Islandia nie wysunęła roszczeń (w momencie formowania tej teorii Islandia była w unii personalnej z Danią, na mocy której rząd duński m.in. prowadził jej politykę zagraniczną).

Antarktyka (łac. ante [przed, naprzeciw] + arctos) – obszar położony wokół bieguna południowego, przeważnie ląd stały pokryty lodami, uznawany za kolejny kontynent na Ziemi. Północną granicę Antarktyki stanowi równoleżnik 60º szerokości geograficznej południowej. Natomiast Antarktyda to pojęcie języka literackiego.

Roszczenia do tego terytorium wysunęły: Australia, Nowa Zelandia, Argentyna, Chile, Wielka Brytania, Norwegia oraz Francja. Żadne państwo nie było w stanie przeprowadzić efektywnej okupacji tych ziem. W związku z czym 1 XII 1959 r. w Waszyngtonie podpisano układ w sprawie Antarktyki (tzw. traktat waszyngtoński, ang. Antarctic Treaty); wszedł on w życie 23 VI 1961 r. Układ ten przewiduje (zasady):

• „zamrożenie” dotychczasowych roszczeń terytorialnych bez przesądzania o ich zasadności oraz zakaz wysuwania nowych roszczeń,

• wykorzystanie Antarktyki wyłącznie w celach pokojowych,

• zakaz podejmowania wszelkich środków o charakterze wojskowym (tj. zakładanie baz wojskowych i fortyfikacji, przeprowadzanie manewrów i prób z bronią jakiegokolwiek rodzaju) – był to pierwszy tak istotny zakaz militarny w „zimnej wojnie”,

• zakaz przeprowadzania wybuchów jądrowych i składowania odpadów radioaktywnych na terytorium Antarktyki,

• wolność badań naukowych na całym obszarze; stacje naukowe mogą być zakładane wszędzie, niezależnie od roszczeń terytorialnych poszczególnych państw;

• personel naukowy oraz towarzyszący członkowie obsługi podlegają wyłącznej jurysdykcji państwa, którego są obywatelami (tzw. jurysdykcja personalna).

W celu zapewnienia przestrzegania postanowień układu umawiające się strony uzyskały prawo przeprowadzania inspekcji za pośrednictwem specjalnie w tym celu wyznaczonych obserwatorów mających swobodny dostęp w każdym czasie do każdego obszaru.

Państwa-strony Traktatu (obecnie 44, lecz tylko 27 uczestniczy w konferencjach), stanowiące tzw. klub, odbywają okresowe spotkania, na których rozpatrują sprawy związane z badaniami naukowymi oraz ochroną środowiska naturalnego. Polska została dopuszczona do konsultacji w 1977 r. jako 13. państwo. Polska utrzymuje stację naukową na wyspie King George. W 1991 r. w Madrycie podpisano umowę o całkowitym zakazie eksploatacji górniczej i naftowej na obszarze Antarktyki przez 50 lat, tj. do 2041 r. Państwa rozwijające się dążą do umiędzynarodowienia Antarktyki i uznania za wspólne dziedzictwo ludzkości.

1. Pojęcie, przedmiot, podstawy międzynarodowego prawa lotniczego

Międzynarodowe prawo lotnicze reguluje zasady korzystania z przestrzeni powietrznej państw obcych (Antonowicz, s. 147). Prawo to tworzy dwa reżimy prawne:

• reżim przestrzeni powietrznej nad terytorium lądowym i morskim państwa – podlega reżimowi prawa wewnętrznego każdego państwa, które może je dowolnie kształtować (logiczna konsekwencja zwierzchnictwa terytorialnego);

• reżim przestrzeni niepodlegającej suwerenności żadnego państwa oraz przestrzeni nad morzem otwartym – swoboda przelotu przez statki powietrzne wszystkich państw.

P.m.p. zajmuje się wyłącznie lotnictwem cywilnym, natomiast lotnictwo państwowe (wojsko, służba cywilna, ratownictwo medyczne) podlega prawu wewnętrznemu poszczególnych państw. Wszelkie regulacje p.m.p. dotyczą lotów rejsowych, tzn. takich, których trasy i częstotliwość można określić. Powołana została Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO), należąca do „rodziny ONZ”, która podejmuje uchwały zawierające międzynarodowe normy techniczne dotyczące lotnictwa cywilnego.

Podstawy prawne prawa lotniczego:

• nie wykształciło się prawo zwyczajowe;

• konwencja paryska (1919) – zastąpiona przez konwencję z Chicago;

• konwencja warszawska o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego (1929);

• konwencja z Chicago o międzynarodowym lotnictwie cywilnym z 7 XII 1944 r.;

• konwencja montrealska o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego (1999); uzupełnienie konwencji warszawskiej (tzw. system warszawsko-montrealski); wdrożona we Wspólnocie Europejskiej Rozporządzeniem (WE) nr 2027/97 (zmienionym rozporządzeniem (WE) nr 889/2002);

• rozporządzenie (WE) nr 261/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 II 2004 r. ustanawiające wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów;

• umowy partykularne;

• ustawodawstwa wewnętrzne (np. w Polsce ustawa o prawie lotniczym z 21 III 1962 r.).

1. Zwierzchnictwo terytorialne i wolności lotnicze w systemie chicagowskim

Art. 1 konwencji chicagowskiej potwierdza zasadę całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa terytorialnego państwa nad przestrzenią powietrzną ponad terytorium państwa (lądowym i morskim). Suwerenność państwa sięga przestrzeni kosmicznej (ok. ). Statki, ich załogi, pasażerowie i ładunki podlegają prawu i władzy państwa sprawującego zwierzchnictwo terytorialne (zwierzchnictwo samolotowe). Państwo nie ingeruje w stosunki wewnątrz statku (pomiędzy kapitanem, załogą i pasażerami), chyba że wywołuje to skutki na terytorium państwa. Samoloty państwowe (wojskowe, policyjne, celne) korzystają z immunitetu.

Podstawową zasadą jest to, że korzystanie z przestrzeni powietrznej obcego państwa wymaga jego zgody (udzielonej w umowie, ustawie lub ad hoc) – nie istnieje instytucja nieszkodliwego przelotu (ze względu na bezpieczeństwo państwa). Zakres tej zgody może dotyczyć jednokrotnego przelotu, przelotów wielorakich nieregularnych lub ustanowienia linii lotniczej regularnej.

Konwencja z Chicago uzupełniona została dwoma układami dot. regularnych służb powietrznych:

1. układ o międzynarodowym tranzycie służb powietrznych, zapewniającym tzw. wolności techniczne:

   1. prawo przelotu nad terytorium bez (miedzy)lądowania,

   2. prawo lądowania w celach niehandlowych (np. uzupełnienie paliwa); nie dotyczy lotnisk wojskowych;

2. układ o międzynarodowym transporcie lotniczym (stronami tego układu jest tylko 12 państw (bez Polski) i dlatego zasadnicze znaczenie w tej materii mają umowy dwustronne), zapewniającym tzw. wolności handlowe:

   1. prawo przywożenia pasażerów i ładunku z kraju przynależności statku powietrznego,

   2. prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku powietrznego,

   3. prawo zabierania pasażerów i ładunku do krajów trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunku z tych krajów;

1. Statki powietrzne: przynależność i status prawny

Wobec braku powszechnej i jednolitej definicji przyjmuje się, że statkiem powietrznym jest każdy obiekt latający zarejestrowany jako statek powietrzny.

Konwencja z Chicago podaje, ze statkami powietrznymi są „wszelkie aparaty mogące się utrzymać w atmosferze na skutek oddziaływania powietrza”. Polskie prawo lotnicze (1962) podaje, że statkiem powietrznym jest „urządzenie przeznaczone do przewożenia osób lub rzeczy w przestrzeni powietrznej, zdolne do unoszenia się w tej przestrzeni na skutek oddziaływania powietrza” (art. 6 ust. 1). Wyróżnia się :

1. statki powietrzne państwowe (wojskowe, policyjne, celne);

2. statki powietrzne cywilne (wszelkie inne);

3. statki powietrzne bez pilota – które mogą przelatywać nad terytorium danego państwa tylko za jego szczególnym upoważnieniem.

Każdy statek powietrzny powinien mieć przynależność państwową (tylko jedną), którą nabywa przez wpisanie do rejestru statków powietrznych, prowadzonego przez władze państwowe, zgodnie z prawem wewnętrznym (np. w Polsce decyduje kryterium własności). Można taką rejestrację przenieść do innego państwa. Każdy statek powietrzny posiada swój znak rozpoznawczy, na który składa się znak rejestracji i znak przynależności. Status prawny statków powietrznych:

• na obszarach niepodlegających żadnemu zwierzchnictwu państwowemu oraz na morzu pełnym – jurysdykcję sprawuje państwo rejestracji, a to, co się dzieje na pokładzie statku powietrznego traktowane jest tak, jakby się działo na terytorium państwa;

• na terytorium państwa obcego – podlegają jego zwierzchnictwu terytorialnemu, ale państwo to nie ingeruje, jeśli obcy statek powietrzny przestrzega jego przepisów prawnych dot. żeglugi powietrznej.

1. Ściganie i karanie sprawców przestępstw p. bezp. lotnictwa cywilnego

Umowy międzynarodowe mające za przedmiot zwalczanie przestępstw na statkach powietrznych:

• konwencja tokijska w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładzie statków powietrznych (14 IX 1963 r.);

• konwencja haska o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi (16 XII 1970 r.);

• konwencja montrealska o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego (23 IX 1971 r.).

Zasady ingerencji państwa w celu jurysdykcji karnej – państwo może ingerować, gdy:

• przestępstwo wywarło skutek na terytorium tego państwa,

• przestępstwo zostało popełnione przez obywatela tego państwa lub w stosunku do takiego obywatela albo przez osobę mającą stałe zamieszkanie w tym państwie;

• przestępstwo narusza bezpieczeństwo tego państwa;

• przestępstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dotyczących lotu lub manewrowania statkiem powietrznym, obowiązujących w danym państwie.

1. Cywilno-prawne aspekty przewozu lotniczego

Na przykładzie rozporządzenia (WE) nr 261/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 II 2004 r. ustanawiające wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów – przewoźnik lotniczy ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą za:

• odmowę przyjęcia na pokład wbrew woli pasażerów,

• odwołania lotu;

• opóźnienia lotu.

Istnieje obowiązek informowania pasażerów o przysługujących im prawach. Pasażerowi przysługuje wówczas odszkodowanie:

• odszkodowanie pieniężne (od 250 do 600 € w zależności od długości trasy),

• prawo do odszkodowania za poniesioną szkodę,

• prawo do zwrotu należności za lot,

• prawo od zmiany planu podróży,

• prawo do opieki ze strony przewoźnika lotniczego.

1. Pojęcie i status prawny przestrzeni kosmicznej

Początki lotnictwa kosmicznego:

04 X 1957 r. – wypuszczenie pierwszego sztucznego satelity Ziemi,

12 IV 1961 r. – pierwszy lot człowieka w kosmosie

Teorie zasięgu suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej:

• ad infinitum (cuius est solum, eius est usque ad coellum) – brak ograniczeń; koncepcję odrzucono ze względu choćby na ruch obrotowy Ziemi, powodujący że coraz to inny wycinek przestrzeni kosmicznej znajduje się nad terytorium poszczególnych państw;

• niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności żadnego państwa – teoria obowiązująca.

Granica przestrzeni kosmicznej nie jest konwencyjnie uregulowana. W praktyce jest ona ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych możliwości człowieka w zakresie badania i użytkowania przestrzeni kosmicznej. Sformułowano kilka teorii, m.in.:

• punkt ustania przyciągania ziemskiego,

• wyznaczenie stref (granica to ),

• granica ruchoma, wyznaczana postępem techniki,

• możliwość wykonywania żeglugi powietrznej (max. 80-),

• najniższa orbita, po jakim poruszają się sztuczne satelity Ziemi – ok. – teoria powszechnie akceptowana.

Status prawny przestrzeni kosmicznej ustalony został pod auspicjami ONZ w układzie o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej (łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi), podpisanym w Waszyngtonie, Moskwie i Londynie w dniu 27 I 1967 r. Stanowi on że:

• przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystywania przez wszystkie państwa, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i na zasadach wolności,

• wyklucza możliwość zawłaszczenia przestrzeni kosmicznej,

• obiekt kosmiczny wypuszczony przez państwo podlega jurysdykcji i nadzorowi tego państwa nad tym obiektem i nad jego załogą,

• przestrzeń kosmiczna będzie wykorzystywana tylko w celach pokojowych (zakaz umieszczania w przestrzeni kosmicznej broni jakiegokolwiek rodzaju, ze szczególnym uwzględnieniem broni nuklearnej, zakaz dokonywania eksplozji nuklearnych w kosmosie, zakaz umieszczania tej broni, zakładania baz i fortyfikacji oraz przeprowadzania prób z bronią w przestrzeni kosmicznej i na ciałach niebieskich)

• przestrzeń kosmiczna będzie wykorzystana dla dobra i w interesie wszystkich państw (m.in. powszechna informacja o działalności kosmicznej, wymóg konsultacji w przypadku zagrożeń).

Ratownictwo kosmiczne reguluje umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 22 IV 1968 r. Kosmonauci (astronauci) uznani zostali za „wysłanników ludzkości” i nakazuje się udzielać im wszelkiej możliwej pomocy. Państwo, które uzyska informację lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie państwo wypuszczające statek (gdy nie może ustalić – podaje do publicznej wiadomości) oraz Sekretarza Generalnego ONZ.

Wykorzystanie sztucznych satelitów może mieć miejsce do celów telekomunikacyjnych, meteorologicznych, geodezyjnych czy kartograficznych. Odbywa się to w ramach organizacji międzynarodowych, np. Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego (ITU), Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO) czy Międzynarodowej Organizacji Łączności Satelitarnej (od 20 VIII 1964 r.).

Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1985 r. stwierdziło, że zdalne badanie Ziemi (remote sensing) może być prowadzone tylko w interesie wszystkich państw, zgodnie z p.m.p., a wszelkie dane powinny być przekazane Sekretarzowi Generalnemu ONZ, a zainteresowane państwa powinny mieć niedyskryminowany do nich dostęp.

Satelity geostacjonarne – tzn. takie, które umieszczone na równiku zajmują stałe położenie względem Ziemi. Nie istnieje jeszcze kompleksowa regulacja prawna tego problemu.

1. Odpowiedzialność państw za działalność w przestrzeni kosmicznej

Odpowiedzialność państw za działalność w przestrzeni kosmicznej opiera się na zasadzie ryzyka i ma charakter absolutny. Regulowana jest przez konwencję o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne z 29 III 1972 r. Przyjęte zostały następujące zasady tej odpowiedzialności:

• państwo wysyłające obiekt kosmiczny odpowiada bezwzględnie za szkodę (tj. utratę życia, uszkodzenie ciała, inne zagrożenie zdrowia, utratę lub uszkodzenie mienia dowolnego podmiotu) wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu,

• odpowiedzialność solidarna, jeśli obiekt kosmiczny wypuszczało więcej niż jedno państwo,

• w przypadku wyrządzenia szkody przez statek kosmiczny innemu statkowi gdziekolwiek indziej niż na powierzchni ziemi, odpowiedzialność powstaje tylko przy winie państwa lub osób, za które jest ono odpowiedzialne,

• roszczenia przestawia się na drodze dyplomatycznej,

• przedawnienie roszczeń – 1 rok od dnia powstania szkody.

1. Pojęcie obywatelstwa (prawa i obowiązki na przykładzie RP)

Obywatelstwo (niekiedy: poddaństwo) – trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem. Stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonywania jurysdykcji także poza granicami kraju, na terytorium niepodlegającym niczyjej suwerenności oraz na terytorium innego podmiotu (za jego zgodą).

Do osób prawnych, statków morskich i powietrznych odnosi się pojęcie przynależności państwowej.

Każdy człowiek ma prawo do obywatelstwa (Europejska konwencja o obywatelstwie z 1997 r.).

Konsekwencje prawne instytucji obywatelstwa dla państw:

• prawo do sprawowania przez państwo opieki dyplomatycznej i konsularnej nad swoim obywatelem podczas jego pobytu zagranicą,

• obowiązek ponoszenia odpowiedzialności za działania obywatela (w niektórych wypadkach),

• obowiązek przyjmowania na swoje terytorium swoich obywateli,

Konsekwencje dla obywatela (na przykładzie RP – art. art. 82-86 Konstytucji):

• obowiązek wierności RP i troski o dobro wspólne,

• obowiązek przestrzegania prawa,

• obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (w tym podatków),

• obowiązek obrony RP i odbycia służby wojskowej (w tym ius avocandi – wezwanie obywatela przebywającego zagranicą do odbycia służby wojskowej w swoim kraju),

• obowiązek dbałości o środowisko naturalne.

1. Pierwotne sposoby nabycia obywatelstwa

Każde państwo samo określa, kto jest jego obywatelem (kompetencja wyłączna), w jaki sposób jest przyznawane i jak można je utracić.

Pierwotnym sposobem nabycia obywatelstwa jest urodzenie się. Obowiązują tu dwie zasady:

• „prawo ziemi” (łac. ius soli) – obywatelstwo określa się wedle miejsca urodzenia, niezależnie od obywatelstwa rodziców,

• „prawo krwi” (łac. ius sanguinis) – obywatelstwo określa się wedle obywatelstwa jednego (najczęściej ojca) lub obojga rodziców.

W praktyce spotyka się łączne występowanie obu zasad, przez co dziecko nabywa obywatelstwo także w razie urodzenia się z rodziców obywateli na terytorium innego państwa oraz z rodziców cudzoziemców na terytorium danego państwa.

W Polsce obowiązuje zasada „prawa krwi” - dziecko nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie, gdy: oboje rodzice są obywatelami polskimi albo jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa (art. 4. Ustawy z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim - Dz.U.2000.28.353). Natomiast dziecko urodzone lub znalezione w Polsce nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatelstwo lub nie posiadają żadnego obywatelstwa.

1. Pochodne sposoby nabycia obywatelstwa

Wśród pochodnych (wtórnych) sposobów nabycia obywatelstwa wyróżnia się:

• naturalizacja (nadanie) – obywatelstwo uzyskuje osoba nieposiadająca żadnego obywatelstwa żadnego kraju albo posiadająca obywatelstwo innego państwa; procedura następuje na wniosek zainteresowanego, po spełnieniu określonych ustawowych wymogów, np. wymóg zamieszkania na terytorium danego państwa przez określony czas (5-10 lat), znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja czy posiadanie środków utrzymania;

• zamążpójście – do niedawna panowała zasada, że „żona idzie za mężem” i kobieta w wyniku zamążpójścia nabywała ex lege obywatelstwo męża; obecnie, zgodnie z konwencją nowojorską o obywatelstwie kobiet zamężnych z 20 II 1957 r. (Dz.U.1959.56.334), małżeństwo samo przez się nie ma wpływu na obywatelstwo małżonka. Ustawodawstwa wielu państw za to przewidują uproszczony sposób naturalizacji cudzoziemek, np. w Polsce: cudzoziemka, która zawarła zawiązek małżeński z obywatelem polskim, nabywa obywatelstwo polskie, jeżeli w ciągu 3 miesięcy od dnia zawarcia małżeństwa złoży odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia;

• adopcja – adoptowane dziecko uzyskuje obywatelstwo rodziców;

• reintegracja – odzyskanie obywatelstwa poprzedniego; stosuje się przy tym uproszczony tryb naturalizacji;

• repatriacja – powrót obywateli jakiegoś kraju do ojczyzny, na podstawie ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (t.j. Dz. U. 2004 r. Nr 53 poz. 532) repatriantem jest osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy wjazdowej w celu repatriacji z zamiarem osiedlenia się na stałe i nabywa on obywatelstwo polskie z chwilą przekroczenia granicy.
  Art. 5. tej ustawy: „1. Za osobę polskiego pochodzenia, w rozumieniu niniejszej ustawy, uznaje się osobę deklarującą narodowość polską i spełniającą łącznie następujące warunki:
  1) co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej;
  2) wykaże ona swój związek z polskością, w szczególności przez pielęgnowanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów.
  2. Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się również osobę deklarującą narodowość polską, która posiadała w przeszłości obywatelstwo polskie lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków posiadało obywatelstwo polskie oraz spełniającą warunek określony w ust. 1 pkt ;

• prawo opcji (przy zmianach terytorialnych) – kwestia ta nie jest regulowana jednoznacznie przez p.m.p., a zwykle ta sprawa jest rozstrzygana przez konkretne umowy międzynarodowe, najczęściej przyznające możliwość wyboru obywatelstwa; jeśli kwestia ta nie jest uregulowana, można przyjąć że mieszkańcy nabywają automatycznie obywatelstwo państwa, które rozciągnęło swoje zwierzchnictwo terytorialne (zbiorowa naturalizacja).

Jeśli nie określono inaczej, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego (art. 16. ust 1. ustawy o obywatelstwie polskim, op. cit.)

1. Utrata obywatelstwa

Wyróżnia się następujące sposoby utraty obywatelstwa:

• nabycie obcego obywatelstwa,

• zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego,

• zamążpójście,

• wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej innego państwa,

• odmowa spełnienia obowiązku służby wojskowej,

• pozbawienie (gdy np. obywatel działał na szkodę państwa).

Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych etc.

1. Koncepcja podwójnego (i wielorakiego) obywatelstwa

Jednostka fizyczna powinna mieć tylko jedno obywatelstwo. Problemy związane z osobami mającymi podwójne obywatelstwo dotyczą prawa sprawowania opieki dyplomatycznej, służby wojskowej i in. W przypadku problemu, które obywatelstwo wybrać, przewidziane są dwa rozwiązania:

• podstawę wyboru powinna stanowić zasada rzeczywistej więzi, czyli tzw. efektywnego obywatelstwa (konwencja haska z 12 IV 1930 r. w sprawie konfliktu ustaw w zakresie obywatelstwa) – wybiera się obywatelstwo tego kraju, z którym jednostka jest ściślej związana, w którym mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich, wykonuje służbę wojskową czy znajduje się w służbie państwowej;

• ustawodawstwo krajowe może określać sposób wyboru obywatelstwa, np. w Polsce „obywatel polski w myśl prawa polskiego nie może być równocześnie uznawany za obywatela innego państwa” (art. 2 ustawy o obywatelstwie, op. cit.), tzn. taka osoba w Polsce będzie traktowana jako osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie.

W praktyce zawiera się także dwu- i wielostronne konwencje o unikaniu podwójnego obywatelstwa, przyznające prawo opcji lub nakazujące zachować obywatelstwo tego państwa, na terenie którego dana osoba zamieszkuje.

Nie uregulowana została jednoznacznie sytuacja prawna osoby posiadającej podwójne obywatelstwo na terytorium państwa trzeciego, decydują o tym ustawodawstwa krajowe.

Dawniej problem ten rozstrzygały tzw. umowy Bancrofta (dwustronne), które m.in. przewidywały, że obywatele jednej strony, którzy stali się obywatelami drugiej strony i przebywali tam przez 5 lat bez przerwy, powinni być uznawani przez kraj, z którego wyemigrowali za obywateli drugiej strony i tak traktowani.

1. Pojęcie i sytuacja prawna bezpaństwowców

Apatryda (bezpaństwowiec) – osoba nieposiadająca obywatelstwa żadnego państwa. Sytuacja taka jest wysoce niekorzystna, gdyż wobec braku obywatelstwa osoba taka nie korzysta z ochrony ani opieki żadnego państwa, nie może przekraczać granicy (nie ma paszportu), nie korzysta z praw politycznych czy podlega gorszemu traktowaniu.

Problem ten regulują:

• konwencja haska z 12 IV 1930 r. w sprawie konfliktu ustaw w zakresie obywatelstwa – zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje utraty obywatelstwa, jeśli zainteresowana osoba nie posiada lub jeszcze nie nabyła innego;

• konwencja nowojorska z 28 IX 1954 r. o sytuacji prawnej bezpaństwowców,

• konwencja nowojorska o obywatelstwie kobiet zamężnych z 20 II 1957 r. - małżeństwo samo przez się nie ma wpływu na obywatelstwo małżonka,

• konwencja w sprawie ograniczenia bezpaństwowości z 28 VIII 1961 r.,

1. Obywatelstwo UE

Instytucję obywatelstwa Unii Europejskiej wprowadził Traktat z Maastricht (TUE) z 7 lutego 1992 r. wprowadzając stosowne zmiany w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (Traktat Rzymski z 25 marca 1957 r. – TWE), tj. dodając część drugą o nazwie „Obywatelstwo Unii”.

Obywatelstwo UE dotyczy osób fizycznych posiadających obywatelstwo Państw Członkowskich UE i ma charakter subsydiarny w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go.

Obywatelom Unii Europejskiej przysługują następujące prawa:

• prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich,

• czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do organów samorządowych i do Parlamentu Europejskiego,

• prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej,

• prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego,

• prawo składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich UE,

• prawo zwracania się z quasi-skargą do instytucji Wspólnot Europejskich,

• prawo dostępu do dokumentów instytucji Wspólnot Europejskich.

Nie jest to katalog zamknięty, ponieważ obywatelom Unii przysługuje szereg innych praw związanych np. ze swobodą przemieszczania się pracowników czy swobodą świadczenia usług. Kontrola przestrzegania tych praw należy do ETS.

1. Systemy traktowania cudzoziemców

Cudzoziemcem jest osoba nieposiadająca obywatelstwa państwa na terytorium którego przebywa lub apatryda. Państwo na terytorium którego przebywa cudzoziemiec sprawuje nad nim zwierzchnictwo osobowe, chyba że chroni go immunitet dyplomatyczny.

Wykształciły się 3 systemy traktowania cudzoziemców:

• traktowanie narodowe – przyznanie cudzoziemcom takiego samego zakresu praw jak swoim obywatelom,

• traktowanie specjalne – przyznanie cudzoziemcom tylko ściśle określonych uprawnień przewidzianych w prawie wewnętrznym lub umowach międzynarodowych.

• traktowanie uprzywilejowane – przyznawanie obywatelom określonego państwa takich praw, jakie już posiadają lub uzyskają w przyszłości obywatele jakiegokolwiek innego państwa trzeciego, najbardziej uprzywilejowanego w danej dziedzinie.

Wobec cudzoziemców stosuje się często zasadę wzajemności.

Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania na swe terytorium cudzoziemców, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Podróż do innego państwa odbywa się na postawie tzw. dokumentów podróży: paszportów, wiz (zezwolenie na wjazd albo promesa dopuszczenia na terytorium danego państwa) i dowodów osobistych (w ramach UE). Wizy mogą być różnego rodzaju: pobytowe, tranzytowe, imigracyjne, służbowe czy dyplomatyczne.

Cudzoziemców przebywających legalnie można wydalić jedynie na podstawie decyzji podjętej z ustawą. Służy mu wtedy prawo odwołania się od tej decyzji, jeśli nie zagraża to w sposób obiektywny bezpieczeństwu państwa.

Ograniczenia praw cudzoziemców:

• zakaz uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych,

• utrudnienia w zakresie posiadania praw rzeczowych (w tym własności),

• utrudnienia w wykonywaniu niektórych zawodów.

Cudzoziemcy maja prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami. Mają obowiązek respektowania praw państwa na terytorium którego przebywają, w tym także ponoszenia świadczeń i ciężarów publicznych, a nawet niekiedy odbycia służby wojskowej (jeśli stale zamieszkuje na terytorium tego państwa).

W Polsce status cudzoziemców określa Ustawa z dnia 13 VI 2003 r. o cudzoziemcach (Dz.U.2003.128.1175).

1. Pojęcie i status prawny uchodźców

Uchodźca – osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce skorzystać z ochrony tego państwa; a także osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajduje się na skutek podobnej sytuacji poza państwem swojego zamieszkania, a która nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.

Do uchodźców nie zalicza się osób:

• które popełniły zbrodnie przeciwko, pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne,

• które popełniły ciężkie przestępstwa pospolite,

• winnych czynów sprzecznych z celami ONZ.

Przy ONZ działa Wysoki Komisarz do spraw Uchodźców (od 2005 r. - António Guterres z Portugalii), który udziela im pomocy we wszystkich częściach świata. Jest on zastępcą działającej w latach 1946-1952 Międzynarodowej Organizacji Uchodźców (IRO – International Refugee Organization)

Status prawny uchodźców regulują:

• konwencja genewska dotycząca statusu uchodźców z 28 VII 1951 r.,

• protokół dodatkowy do tej konwencji z 31 I 1957 r.,

• Statut Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców (1951).

Przyznane są im następujące prawa:

• zakaz zawracania ich do granicy,

• zakaz wydalania niezależnie od tego w jaki sposób przekroczył granicę (legalnie lub nielegalnie) – tzw. zasada non-refoulement, która stanowi, że osoby, której odmówiono przyznania statusu uchodźcy, nie wolno deportować do kraju, w którym groziłoby jej niebezpieczeństwo prześladowania, a państwo powinno otoczyć taką osobę inną formą ochrony (przykładowo wiele państw, w tym Polska, zna instytucję pobytu tolerowanego),

• swoboda wyznawania religii,

• uchodźców nie mogą objąć żadne nadzwyczajne środki, jeśli zostaną one podjęte przeciwko państwu, którego są obywatelami,

• przysługuje im także: przyznanie dokumentów podróży (podobne do paszportów nansenowskich), dostęp do pomocy prawnej, zapewnienie mieszkania etc.

1. Uchodźcy w prawie polskim

Konstytucja RP w art. 56 ust. 2 stanowi, że cudzoziemcowi, który w RP poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi RP umowami międzynarodowymi.

W Polsce status uchodźców, postępowanie w sprawie jego nadania i odebrania oraz zasady tzw. pobytu tolerowanego określa Ustawa z dnia 13 VI 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP (Dz.U.2003.128.1176).

Nie może jednak być wniesiona skarga konstytucyjna przez cudzoziemca czy apatrydę w sprawach azylu i uchodźctwa (art. 79 ust. 2 w związku z art. 56 Konstytucji).

1. Azyl terytorialny: pojęcie, podstawy, charakter prawny, treść

Azyl jest to udzielenie schronienia osobie, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce skorzystać z ochrony tego państwa; a także osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajduje się na skutek podobnej sytuacji poza państwem swojego zamieszkania, a która nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.

Definicja odpowiada definicji uchodźcy. Instytucja azylu wywodzi się ze zwyczaju, według którego nie można było wydać przestępcy ukrywającego się w sanktuarium. Na szeroką skalę zaczęto stosować ją od czasów rewolucji francuskiej.

Azyl terytorialny polega na udzieleniu zezwolenia na wjazd i pobyt cudzoziemcom dyskryminowanym ze względu na swoje przekonania, działalność polityczną czy religijną. Azylant korzysta z gwarancji, że nie zostanie wydany na żądanie państwa swego obywatelstwa. Udzielenie azylu wyklucza więc ekstradycję.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (10 XII 1948r.) w art. 14 ust. 1 stwierdza, że „w razie prześladowania, każda osoba jest uprawniona do ubiegania się o azyl i korzystania z niego w innych krajach”. W p.m.p. brak jest norm regulujących instytucję azylu, stąd jest on instrumentem polityki państw, które mają całkowitą swobodę udzielania i nieudzielania schronienia prześladowanemu cudzoziemcowi.

Deklaracja ONZ w sprawie azyli terytorialnego została przyjęta w 1967 r. Wg niej udzielenie azylu jest aktem pokojowym i humanitarnym. Azyl udzielony przez państwa powinien być respektowany przez inne państwa. Prawo azylu nie przysługuje osobom winnym zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko pokojowi.

Konstytucja RP w art. 56 ust. 1 stwierdza, że cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w RP na zasadach określonych w ustawie (tj. ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, op. cit.). Stwierdza ona, że:

„Art. 90. 1. Cudzoziemcowi można, na jego wniosek, udzielić azylu w Rzeczypospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Cudzoziemcowi, któremu udzielono azylu, udziela się zezwolenia na osiedlenie się.

Art. 91. 1. Cudzoziemca pozbawia się azylu, jeżeli:

1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony;

2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności lub bezpieczeństwu państwa lub bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu.

2. W decyzji o pozbawieniu azylu nakazuje się cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej opuścić to terytorium w terminie w niej określonym”.

1. Azyl dyplomatyczny: pojęcie, podstawy, charakter prawny, treść

Azyl dyplomatyczny jest to analogiczna instytucja do azylu terytorialnego, z tym że schronienie azylanta następuje w placówce dyplomatycznej innego państwa, znajdującej się na terytorium państwa, gdzie azylant jest prześladowany. Azyl dyplomatyczny nie jest instytucją powszechnego prawa międzynarodowego. Kwalifikowany jako instytucja prawa międzynarodowego Ameryki Łacińskiej.

Traktowany jest jako prawo państwa, od oceny państwa zależy decyzja o przyznaniu lub odmowie. Azyl dyplomatyczny może być udzielony wyłącznie w tzw. sytuacjach niecierpiących zwłoki.

Miejsca – azyl dyplomatyczny może być udzielony: w pomieszczeniach misji dyplomatycznych (najczęściej), na pokładzie okrętu wojennego, na pokładzie samolotu wojennego czy w bazach wojennych.

1. Ekstradycja : pojęcie, podstawy

Ekstradycja – oparte na porozumieniu państw przekazanie osoby znajdującej się w granicach zwierzchnictwa terytorialnego jednego z nich, dokonane na rzecz innego, które jest kompetentne do ścigania i karania tej osoby w związku z popełnieniem określonego przestępstwa. Nie ma powszechnego obowiązku wydawania przestępców.

Ekstradycja stanowi uprawnienie państwa, jeśli jest związane umową – to obowiązek; często wydaje się przestępców na zasadzie wzajemności. Władze każdego państwa, opierając się na prawie wewnętrznym i swoim uznaniu decydują o wydaniu danej osoby. Umowy ekstradycyjne (najczęściej dwustronne) na ogół przewidują tylko wydawanie przestępców pospolitych, natomiast nie wydaje się osób ściganych za przestępstwa polityczne. Ocena charakteru należy do państwa wydającego.

Przestępstwa ekstradycyjne obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i mieniu, bowiem procedura ekstradycji jest kosztowna i długotrwała. Na ogół państwa zgadzają się na ekstradycję tylko za przestępstwa zagrożone sankcją powyżej ustalonego minimum.

Procedura ekstradycji inicjowana jest najczęściej na drodze dyplomatycznej, gdzie przekazuje się wniosek wraz z uzasadnieniem. Po wyrażeniu zgody następuje wydanie sprawcy przez organy policji. W Polsce reguluje tę materię KPK.

Podstawą ekstradycji może być umowa dwustronna lub wielostronna (najczęściej regionalna). W 1957 r. w ramach Rady Europy podpisano europejską konwencję o ekstradycji.

Substytuty ekstradycji (wg B. Wierzbickiego):

• wydalenie (deportacja);

• przekazanie policyjne;

• uprowadzenie.

1. Główne zasady ekstradycji

Przy ekstradycji obowiązują zazwyczaj następujące zasady:

• nie wydaje się (z reguły) własnych obywateli (nie stosują tej zasady np. Wielka Brytania i USA);

• nie wydaje się przestępców politycznych, którym przysługuje prawo azylu, za wyjątkiem tzw. klauzuli zamachowej (tzn. sprawca dopuścił się np. zamachu na głowę państwa);

• obowiązek ekstradycji przestępców pospolitych istnieje jedynie w wypadku obowiązywania odpowiedniej umowy

• ekstradycja może nastąpić tylko wówczas, jeśli czyn będący podstawą żądania ekstradycyjnego jest przestępstwem według ustawodawstwa karnego obu państw (zasada podwójnej karalności czynu);

• państwo, któremu przestępca został wydany, może sądzić go jedynie za czyn, wymieniony w żądaniu ekstradycyjnym (zasada specjalizacji);

• nie wydaje się zazwyczaj osób, które popełniły lżejsze przestępstwa (zagrożone karą do 1 roku pozbawienia wolności);

• można odmówić ekstradycji, jeśli według ustawodawstwa kraju, w którym znajduje się przestępca, wyrok nie może być wykonany na skutek upływu terminu przedawnienia (nie dotyczy osób, którym zarzuca się popełnienie ciężkich zbrodni międzynarodowych);

1. Zasady i zakres ochrony praw człowieka

Prawa człowieka - przysługujące każdemu człowiekowi pewne prawa, wynikające z jego godności, niezbywalne (nie można się ich zrzec) i nienaruszalne (istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią regulowane); chronione przez państwo i p.m.p. Poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej jest uznawane za podstawę sprawiedliwości i pokoju na świecie.

Występują 3 generacje praw człowieka:

• prawa osobiste;

• prawa i wolności polityczne (tzw. prawa negatywne - prawa służące ochronie wolności jednostki przed ingerencją ze strony państwa);

• wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (tzw. prawa pozytywne - uprawnienia jednostki do świadczeń na jej rzecz).

Zasady ochrony praw człowieka:

• zasady systemowe:

• zasada subsydiarności - międzynarodowa ochrona praw człowieka nie istnieje sama w sobie, jest uzupełnieniem ochrony krajowej;

• zasada praw nabytych - ochrona i uznanie praw człowieka w prawie krajowym, niezależnie od tego, czy są uznawane w prawie międzynarodowym;

• zasady materialne

• zasada równości;

• zasada wolności (ograniczenie: tylko wolność drugiego człowieka);

Zakresy ochrony praw człowieka:

• prawa podstawowe: polityczne, obywatelskie, społeczne, gospodarcze, kulturalne;

• prawa sektorowe:

• prawa kobiet,

• prawa dziecka,

• prawa mniejszości narodowych.

• etc.

• zakaz dyskryminacji rasowej oraz apartheidu (system polityczny panujący w RPA do połowy lat 90. XX wieku, oparty na segregacji rasowej, narzucony przez jej białych mieszkańców);

• zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa.

1. Środki kontroli i systemy ochrony praw człowieka

Kontrola międzynarodowa - wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami.

Rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową:

• umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej,

• umowy, które nie zawierają procedury kontrolnej, ale których wykonanie może być w różnym stopniu kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych organizacjach międzynarodowych,

• umowy ze specjalną procedurą kontrolną;

Procedury kontrolne (ogólne lub specjalne), zabezpieczające wykonanie postanowień umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka, mogą być oparte na następujących środkach:

• sprawozdania,

• skargi państw,

• badania na miejscu,

• petycje.

Systemy ochrony praw człowieka:

1. powszechne – System ONZ, MOP i UNESCO;

2. regionalne

   1. Rada Europy wraz z Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu;

   2. system Unii Europejskiej (obejmujący traktaty założycielskie, orzecznictwo ETS oraz – niewiążącą – Kartę Praw Podstawowych; spory rozpatruje Sąd Pierwszej Instancji);

   3. OBWE;

   4. Unia Afrykańska (dawniej: Organizacja Jedności Afrykańskiej);

   5. inne.

1. Ochrona praw człowieka w systemie ONZ

Podstawy prawne:

• Karta Narodów Zjednoczonych;

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (10 XII 1948 r.) – nie ma charakteru formalnie wiążącego – tzw. soft law, mimo to powołuje się na nią wiele konstytucji i ustawodawstw narodowych; składa się z preambuły i 30 artykułów, pierwsze trzy z nich poświęcone są wolności, równości i braterstwu; art. 4-21 – prawom obywatelskim i politycznym, zaś art. 22-27 – prawom ekonomicznym, społecznym i kulturalnym;

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (16 XII 1966 r.)

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (16 XII 1966 r.) – państwa zobowiązują się do podjęcia działań w celu ich urzeczywistnienia (oba pakty mają charakter wiążący);

• Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (1948).

Specjalne organy ONZ powołane do ochrony praw człowieka:

• Rada Praw Człowieka;

• Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka;

• ICTY – Międzynarodowy Trybunał Karny ds. Zbrodni w byłej Jugosławii;

• ICTR – Międzynarodowy Trybunał Karny ds. Zbrodni w Ruandzie;

• komitety Zgromadzenia Ogólnego:

  • Komitet przeciwko Torturom,

  • Komitet ds. Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych,

  • Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet,

  • Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej,

  • Komitet ds. Ochrony Praw Pracowników Migrujących i ich Rodzin,

  • Komitet Praw Dziecka.

1. Ochrona praw człowieka w Radzie Europy

Ochrona praw człowieka jest jednym z podstawowych celów Rady Europy. Cel ten ma być realizowany w czterech głównych obszarach:

• skuteczna kontrola i ochrona podstawowych praw i wolności;

• identyfikowanie nowych zagrożeń dla praw człowieka i godności ludzkiej;

• rozwijanie społecznej świadomości znaczenia praw człowieka;

• promowanie edukacji i szkolenia zawodowego w zakresie praw człowieka.

Instrumenty prawne:

• Europejska Konwencja Praw Człowieka (1950) - ustanawia ona listę praw i wolności, które państwa muszą zagwarantować każdemu, kto podlega ich; protokoły dodały kolejne prawa do tych określonych przez Konwencję, na przykład zniesienie kary śmierci (Protokół nr 6);

• Europejski Trybunał Praw Człowieka – państwa i jednostki (niezależnie od ich obywatelstwa) mogą wnosić doń skargi o naruszenie przez państwa-strony praw gwarantowanych w Konwencji; orzecznictwo Trybunału jest wiążące dla wszystkich państw-stron; trybunał obraduje stale i zajmuje się zarówno wszystkimi wstępnymi fazami sprawy, jak i wydaje orzeczenie co do meritum.
  Trybunał składa się z sędziów, których liczba jest równa liczbie państw-stron Konwencji. Chociaż kandydaci na sędziów są początkowo zgłaszani przez poszczególne rządy, sędziowie cieszą się pełną niezawisłością przy wykonywaniu swych obowiązków i nie reprezentują państw, które wysunęły ich kandydatury.

• Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1989).

Ochrona mniejszości narodowych – 1994 r. Rada Europy przyjęła Konwencję ramową (realizacja celów Konwencji poprzez krajowe ustawodawstwo i politykę) w celu zapewnienia równości wobec prawa, zachowanie i rozwój kultury, ochronę tożsamości, religii oraz języków i tradycji mniejszości.

Zwalczanie rasizmu i nietolerancji – Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (1993) stanowi niezależny mechanizm monitoringu, którego zadaniem jest zwalczanie we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji z perspektywy ochrony praw człowieka. Działania te obejmują wszelkie środki konieczne do zwalczania przemocy, dyskryminacji i uprzedzeń doświadczanych przez jednostki lub grupy osób z powodu rasy, koloru, języka, religii, obywatelstwa, bądź pochodzenia narodowego lub etnicznego.

Komisarz Praw Człowieka powołany został w 1999 r. i jest odpowiedzialny za promowanie edukacji, świadomości i poszanowania praw człowieka w państwach członkowskich oraz za zapewnienie pełnego i efektywnego przestrzegania zobowiązań wynikających z dokumentów Rady Europy. Komisarz odgrywa rolę wspomagającą i przede wszystkim prewencyjną, nie ma jednak kompetencji prawnych.

1. Pojęcie i klasyfikacja organizacji międzynarodowych

Organizacja międzynarodowa (rządowa – Governmental Organization, GO) – jest to forma wielostronnej współpracy państw oparta na umowie międzynarodowej, mająca względnie stały zakres członkostwa (państwa), stałe organy, określone cele, kompetencje oraz uprawnienia. Nazwa pochodzi stąd, że państwa są reprezentowane w tych organizacjach przez rządy lub pełnomocników rządowych.

Organizacja międzynarodowa pozarządowa (Non-Governmental Organization - NGO) - nie opiera się na umowie międzynarodowej, a jej członkami są osoby fizyczne i prawne, a nie państwa, albo są też federacjami organizacji działających w poszczególnych krajach. Niektórym organizacjom pozarządowym, np. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (podmiot prawa w Szwajcarii), w drodze umów międzynarodowych przyznano określone prawa i obowiązki w stosunkach międzynarodowych (tu: pomoc rannym i chorym oraz opieka nad jeńcami).

Klasyfikacja:

• ze względu na zakres członkostwa:

• powszechne (uniwersalne) – zaliczyć tu należy ONZ (oraz jej poprzedniczkę: Ligę Narodów) oraz organizacje wyspecjalizowane ONZ, np. UNESCO (ONZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury) czy IMF (Międzynarodowy Fundusz Walutowy);

• partykularne (w tym: regionalne), np. NATO (Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego), UE, UZE, Rada Europy, OBWE, EFTA, CEFTA, OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju), Rada Nordycka,, Unia Afrykańska, Organizacja Państw Amerykańskich, NAFTA, ASEAN (Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej), WNP, GUAM (Organizacja na Rzecz Demokracji i Rozwoju – członkowie: Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan, Mołdawia);

• inne, nie podpadające pod ten podział, np.

  • Wspólnota Brytyjska (przynależność do dawnego brytyjskiego imperium kolonialnego),

  • Organizacja Konferencji Islamskiej (kryterium religii),

  • Liga Państw Arabskich (kryterium etniczne)

  • OPEC – Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (kryterium gospodarcze);

• ze względu na kompetencje: o kompetencjach ogólnych i specjalnych,

• ze względu na stopień władzy w stosunku do państw członkowskich: koordynacyjne i ponadpaństwowe (np. WE, posiadająca budżet zasilany nie tylko składkami członkowskimi, ale i podatkami, tworząca własny porządek prawny oraz posiadająca własny system sądownictwa).

1. Funkcje i struktura organizacji międzynarodowych

Organizacje międzynarodowe rządowe spełniają kilka podstawowych funkcji:

• regulacyjne, tj. ustanawianie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym,

• kontrolne, tj. konfrontowanie postępowania państw z ustalonymi wzorcami i normami,

• operacyjne, tj. świadczenie usług na podstawie własnych decyzji przy użyciu zasobów ludzkich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji.

• inne, np. arbitrażowe (pozasądowa metoda rozwiązywania sporów).

W doktrynie funkcjonuje podział na organizacje typu forum (tzn. organizowanie spotkań i dyskusji; proces konsultacyjny polegający na przekazywaniu sobie wzajemnie przez państwa informacji i zajmowanego przez siebie stanowiska w celu oddziałania na postępowania innych państw) oraz typu usługowego. Większość organizacji pełni jednak obie funkcje.

Wyróżnia się także funkcje według kryterium przedmiotowego, np.:

• utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

• pokojowe załatwianie sporów,

• rozwój gospodarczy,

• współpraca w dziedzinie nauki i kultury,

• etc.

W przypadku gdy kilka organizacji pełni podobną funkcję (np. udzielaniem pomocy Krajom Trzeciego świata w zakresie rozwoju spółdzielczości zajmuje się 5 agend ONZ oraz Międzynarodowy Związek Spółdzielczy), by uniknąć dublowania powołuje się wtedy specjalny komitet koordynacyjny.

Całość kompetencji przyznanej organizacji międzynarodowej musi być podzielona między jej organy. Wyróżnia się w strukturze (najczęściej pojawiające się elementy):

• organ plenarny – zgromadzenie ogólne, konferencja, kongres etc. – w skład wchodzą wszystkie państwa członkowskie (reprezentacja przedstawicielska),

• organ zarządzający (wykonawczy) – komisja, rada, komitet etc. – reprezentowany przez część państw członkowskich, najczęściej rotacyjnie,

• organ administracyjny – biuro, sekretariat etc.,

• organ sądowy,

• organ złożony z przedstawicieli parlamentów państw członkowskich.

1. ONZ: podstawa prawna, cele i zasady

Podstawą prawną istnienia i działania Organizacji Narodów Zjednoczonych jest Karta Narodów Zjednoczonych podpisana w San Francisco w dniu 26 VI 1945 r. Karta NZ jest umową międzynarodową, sporządzoną w 5 językach (angielskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim i rosyjskim; wszystkie teksty są jednakowo autentyczne), obejmującą 111 artykułów. Załącznikiem jest Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Organizację Narodów Zjednoczonych powołano do życia 24 X 1945, kiedy postanowienia konferencji ratyfikowało pięciu przyszłych stałych członków Rady Bezpieczeństwa (Chiny, Francja, ZSRR, Wielka Brytania i USA), oraz większość pozostałych państw członkowskich. Powołanie ONZ położyło jednocześnie kres działalności Ligi Narodów, która rozwiązała się formalnie 18 IV 1946, przekazując pełnienie swej misji nowej organizacji.

ONZ ma następujące cele (art. 1 Karty NZ):

• utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

• rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równych praw i samostanowienia narodów,

• rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka,

• stanowienie ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wyżej wymienionych celów.

ONZ działa na następujących zasadach (art. 2. Karty NZ):

• suwerennej równości wszystkich jej członków;

• wykonywania w dobrej wierze zobowiązań przyjętych zgodnie z Kartą;

• załatwiania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości;

• powstrzymania się od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami ONZ;

• udzielania wszelkiej pomocy w każdej akcji ONZ podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielenia pomocy jakiemukolwiek państwu, przeciwko któremu Organizacja zastosowała środki zapobiegawcze lub środki przymusu;

• zapewnienia przez ONZ, by państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z zasadami ONZ w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

• nieingerencji ONZ w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa.

Na rzecz ONZ państwa członkowskie płacą składki dwojakiego rodzaju: obligatoryjne (na administrację i realizację celów ONZ) oraz dobrowolne (na rozwój gospodarczy). Nowojorska siedziba ONZ wyjęta jest spod jurysdykcji stanowej i federalnej Stanów Zjednoczonych.

1. Członkostwo w ONZ

Rozróżnia się dwa rodzaje członków:

• pierwotnych:

  • państwa, które uczestniczyły w konferencji w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę NZ,

  • państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 I 1942 oraz podpisały i ratyfikowały Kartę NZ;

• przyjętych przez kompetentny organ:

  • każde inne państwo miłujące pokój, które przyjmie zobowiązania zawarte w Karcie i – zdaniem ONZ – zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać; przyjęcie każdego takiego państwa ONZ następuje w drodze decyzji Zgromadzenia Ogólnego, powziętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.

Zgromadzenie Ogólne może na zalecenie Rady Bezpieczeństwa zawiesić w korzystaniu z praw i przywilejów członka Organizacji, przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki zapobiegawcze lub środki przymusu. Rada Bezpieczeństwa może przywrócić korzystanie z tych praw i przywilejów (art. 5. Karty NZ). Od zawieszenia w prawach członkowskich należy odróżnić pozbawienie prawa głosu w Zgromadzeniu Ogólnym – członek ONZ, który zalega z opłatą składki członkowskiej przez dwa ostatnie pełne lata nie ma prawa głosu w ZO, niemniej ZO może zezwolić takiemu członkowi na udział w głosowaniu, jeśli uzna, że zaległość wynikła z okoliczności od niego niezależnych.

Zgromadzenie Ogólne może, na zalecenie Rady Bezpieczeństwa, wykluczyć z Organizacji Narodów Zjednoczonych członka, który uporczywie łamie zasady Karty (art. 6).

Karta NZ nie reguluje kwestii wystąpienia z ONZ. Prawo do wystąpienia wynika jednak z suwerenności państwa; może ono nastąpić dopiero po wywiązaniu się zainteresowanego państwa z zobowiązań przyjętych na siebie wobec ONZ. W dotychczasowej praktyce tylko Indonezja w 1965 r. wystąpiła z ONZ, jednak po niedługim czasie powróciła do członkostwa.

1. Kompetencje i zasady podejmowania uchwał przez Zgromadzenie Ogólne

Karta NZ jako główne organy ONZ utworzyła:

• Zgromadzenie Ogólne,

• Radę Bezpieczeństwa,

• Radę Gospodarczą i Społeczną (54 państwa wybierane przez Zgromadzenie Ogólne na 3-letnią kadencję, co roku zmiana 1/3 składu);

• Radę Powierniczą („trup w szafie”, składała się z 5 stałych członków Rady Bezpieczeństwa, państw zarządzających terytoriami powierniczymi i takiej samej ilości innych państw, tzn. nie zarządzających takimi terytoriami);

• Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości,

• Sekretariat.

Nowym organem ONZ jest Rada Praw Człowieka, która zastąpiła krytykowaną Komisję Praw Człowieka. 15 III 2006 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przytłaczającą liczbą głosów uchwaliło rezolucję, na mocy której zostanie utworzona nowa Rada Praw Człowieka. W skład Rady Praw Człowieka weszło 47 członków (w tym Polska), którzy wybierani zostali w drodze bezpośredniego, tajnego głosowania przez 2/3 członków Zgromadzenia Ogólnego.

Zadaniem Rady Praw Człowieka jest:

• wspieranie powszechnego poszanowania i ochrony praw człowieka oraz podstawowych wolności w równy i uczciwy sposób dla wszystkich ludzi, bez względu na pochodzenie;

• zajmowanie się przypadkami naruszania praw człowieka, również tych najpoważniejszych i regularnie powtarzających się;

• przedstawianie zaleceń dotyczące rozwiązywania przypadków łamania praw;

• prowadzenie działań dla efektywnej koordynacji prac na rzecz praw człowieka, podejmowanych przez system Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Rada Praw Człowieka będzie kierowała się zasadami powszechności, bezstronności, obiektywności, konstruktywnego międzynarodowego dialogu i współpracy, z myślą o wzmocnieniu przestrzegania i ochrony wszystkich praw człowieka - praw obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych, włączając w to prawo do rozwoju.

Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków ONZ, któremu przysługuje 1 głos, a każdy członek może mieć nie więcej niż pięciu przedstawicieli w ZO. Zbiera się ono na doroczne sesje zwyczajne (najczęściej we wrześniu) oraz sesje nadzwyczajne, zwoływane na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków (dotychczas odbyły się 24 sesje nadzwyczajne).

Sposoby głosowania:

• uchwały Zgromadzenia Ogólnego w ważnych sprawach zapadają większością dwóch trzecich głosów członków obecnych i głosujących. Do takich spraw należą:

• zalecenia dotyczące utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

• wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa,

• wybór członków Rady Gospodarczej i Społecznej,

• wybór członków Rady Powierniczej,

• przyjęcie nowych członków do Organizacji,

• zawieszenie w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich,

• wykluczenie członków z Organizacji,

• sprawy dotyczące funkcjonowania systemu powiernictwa,

• sprawy budżetowe.

• uchwały w innych sprawach, włączając w to ustalenie dodatkowych kategorii spraw wymagających rozstrzygnięcia większością dwóch trzecich głosów, zapadają zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących;

• uchwały w sprawie rewizji lub poprawek do Karty NZ – większość 2/3 głosów;

• wybór sędziów MTS – większość bezwzględna (tak samo w Radzie Bezpieczeństwa).

Do kompetencji ZO należy omawianie wszelkich zagadnień i spraw wchodzących w zakres działalności ONZ lub dotyczących funkcji i kompetencji któregokolwiek organu ONZ, jak również wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich i organów ONZ. W zakresie spraw dotyczących międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa Karta NZ przyjęła zasadę priorytetu kompetencji Rady Bezpieczeństwa.

1. Kompetencje i zasady podejmowania uchwał przez Radę Bezpieczeństwa

Rada Bezpieczeństwa składa się z 15 członków:

• 5 stałych: Rosja, Chińska Republika Ludowa, Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone,

• 10 niestałych, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 2 lata zgodnie z tzw. kluczem regionalnym (5 miejsc dla Afryki i Azji, 2 Ameryki Łacińskiej, 2 Europy Zachodniej i 1 Europy Środkowej), przy czym co rok ustępuje połowa. Teoretycznie państwa te powinny posiadać „szczególne zasługi w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”, w praktyce jednak decyduje parytet geograficzny. Członek ustępujący nie może być ponownie wybrany na następujące bezpośrednio dwulecie.

Aktualni niestali członkowie: Argentyna, Grecja, Dania, Japonia, Tanzania (kadencja upływa z końcem 2006 r.) oraz Kongo, Ghana, Peru, Katar, Słowacja (do końca 2007 r.). Polska była 5-krotnie członkiem Rady: 1946-1947, 1960, 1970-1971, 1982-1983 oraz 1996-1997. Każdy członek Rady Bezpieczeństwa ma w niej jednego przedstawiciela. Prezydencja w Radzie przypada każdemu państwu przez 1 miesiąc kalendarzowy według kolejności alfabetycznej (w jęz. angielskim).

Decyzje Rady Bezpieczeństwa zapadają:

• w sprawach proceduralnych – większością głosów dziewięciu dowolnych członków,

• we wszystkich sprawach merytorycznych – większością głosów dziewięciu członków, przy czym wszystkich stałych członków (strona w sporze wstrzymuje się od głosu); wstrzymanie się od głosu któregoś ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa nie powoduje nieważności danej decyzji.

Do zawetowania rezolucji potrzeba więc determinacji jednego z członków stałych lub 7 głosów innych państw. W razie wątpliwości czy dana sprawa ma status proceduralnej czy merytorycznej przeprowadza się głosowanie w trybie właściwym dla spraw merytorycznych.

Decyzje Rady Bezpieczeństwa mają charakter bezwzględnie wiążący.

Art. 24 Karty NZ: „W celu zapewnienia szybkiego i skutecznego działania Organizacji członkowie nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że przy wykonywaniu swych obowiązków wynikających z tej odpowiedzialności Rada Bezpieczeństwa działa we wspólnym ich imieniu”.

Do kompetencji Rady Bezpieczeństwa należy:

• opracowywanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,

• rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażających pokojowi oraz wydawanie zaleceń dotyczących sposobu załatwiania sporu,

• podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji, które mogą przybrać dwojaką postać:

  • sankcji zbrojnych – mogą obejmować „demonstrację, blokadę i inne operacje sił zbrojnych, powietrznych, morskich lub lądowych członków Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 42),

  • sankcji nie pociągających za sobą użycia sił zbrojnych – mogą obejmować „całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospodarczych oraz komunikacji: kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, jak również zerwanie stosunków dyplomatycznych” (art. 41).

1. Charakter prawny uchwał Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa

Zgromadzenie Ogólne podejmuje decyzje w formie uchwał, które mają charakter obowiązujący w kwestiach wewnętrznych, a zalecający, czyli nieobowiązkowy, dla państw członkowskich.

Wobec decyzji Rady Bezpieczeństwa, które są bezwzględnie wiążące, członkowie ONZ mają obowiązek „postawić do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa, na jej żądanie i stosownie do specjalnego układu lub specjalnych układów, konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa siły zbrojne, pomoc i ułatwienia, włączając w to prawo przemarszu” (art. 43). W celu umożliwienia Organizacji Narodów Zjednoczonych podejmowania nie cierpiących zwłoki środków wojskowych członkowie Organizacji utrzymywać będą w stanie gotowości do natychmiastowego użycia kontyngenty swoich sił lotniczych przeznaczone do zastosowania zbiorowych międzynarodowych środków przymusu.

1. Organy pomocnicze i organizacje wyspecjalizowane ONZ

Zgodnie z art. 7. ust. 2. Karty NZ, „można tworzyć (…) organy pomocnicze, jakie okażą się konieczne”. Organy te mogą być powoływane przez Zgromadzenie Ogólne lub Radę Bezpieczeństwa. Ponadto Rada Gospodarcza i Społeczna powinna wyłonić kilka komisji.

Organy pomocnicze są podporządkowane organom głównym i składają im sprawozdania. Organy te mają charakter stały (Komisja Prawa Międzynarodowego przy ZO) lub czasowy. Na organy pomocnicze nie można nakładać obowiązków ani przyznawać im takich uprawnień, które nie należą do zakresu działania organu głównego.

Organizacje wyspecjalizowane ONZ – system organizacji międzynarodowych funkcjonalnie powiązanych z ONZ na mocy art. 57. Karty NZ: „różnego rodzaju organizacje wyspecjalizowane, utworzone na podstawie porozumień zawartych między rządami i posiadające z mocy swych statutów rozległe kompetencje międzynarodowe w dziedzinach gospodarczej, społecznej, kulturalnej, wychowawczej, zdrowia publicznego i innych dziedzinach pokrewnych, będą związane z Organizacją Narodów Zjednoczonych (…)”.

Musi ona spełnić następujące warunki:

• musi być organizacją międzynarodową rządową,

• musi mieć charakter powszechny, tj. otwarty dla wszystkich państw,

• musi posiadać szerokie kompetencje choćby w jednej z dziedzin o której mowa w art. 57,

• musi być związana z ONZ stosowną umową, przewidzianą przez art. 63: „Rada Gospodarcza i Społeczna może zawierać z [tymi] organizacjami porozumienia określające warunki, na jakich odnośna organizacja ma być związana z Organizacją Narodów Zjednoczonych. Takie porozumienia podlegają zatwierdzeniu przez Zgromadzenie Ogólne”.

ONZ odgrywa w tym systemie centralą rolę, posiadając uprawnienia koordynacyjne, co ma na celu zapobieżenie dublowaniu prawy i osiągnięciu większej efektywności działania. W tej dziedzinie ONZ jest reprezentowana przez Radę Gospodarczą i Społeczną, która „może uzgadniać działalność organizacji wyspecjalizowanych w drodze porozumiewania się z nimi i udzielania im zaleceń, jak również w drodze udzielania zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu i członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 63 ust. 2 Karty NZ).

Do najważniejszych organizacji wyspecjalizowanych należą obecnie (tzw. „rodzina Narodów Zjednoczonych”):

• Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO)

• Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)

• Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO)

• Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF)

• Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO)

• Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD)

• Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF)

• Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)

• Powszechny Związek Pocztowy (UPU)

• Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna (ITU)

• Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO)

• Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO)

• Międzynarodowa Towarzystwo Finansowe (IFC)

• Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA)

• Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłu (UNIDO)

• Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO)

Ponadto z ONZ są związane trzy inne organizacje o charakterze powszechnym, a mianowicie:

• Międzynarodowa Organizacja Energii Atomowej (IAEA),

• Światowa Organizacja Handlu (WTO)

• Światowa Organizacja Turystyki.

UNICEF (United Nations Children’s Fund) – Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci, powstał z inicjatywy Polaka dr Ludwika Reichmana 11 XII 1946 r., w wyniku Uchwały Zgromadzenia ONZ. Głównym celem UNICEF jest pomoc dzieciom w zakresie wyżywienia, ochrony zdrowia, praca na rzecz ich dobra oraz rozwijanie oświaty. Główna siedziba UNICEF znajduje się w Nowym Jorku

Początkowo Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci miał za zadanie pomagać dzieciom żyjącym w trudnych warunkach po II wojnie światowej, poprzez dostarczanie lekarstw, odzieży, żywności. Po 1953, kiedy to UNICEF na stałe został włączony do ONZ, jego zakres działania znacznie się poszerzył. Zajęto się nie tylko opieką lekarską, ale i zapewnieniem elementarnego wykształcenia matki i dziecka w krajach rozwijających się. Za swoją działalność UNICEF otrzymał w 1965 roku Pokojową Nagrodę Nobla. Organizacja miała też duży udział w uchwaleniu przez ONZ w 1989 Konwencji o Prawach Dziecka.

W 2001 roku w związku z kontrowersyjną polityką promowania aborcji przez UNICEF (m.in. przeznaczanie 1% funduszy na dotowanie aborcji) i podejrzanymi przedsięwzięciami w Afryce południowej z jego sponsorowania wycofał się Watykan.

1. Status prawny funkcjonariuszy ONZ

Funkcjonariusze ONZ na mocy Karty NZ mają status funkcjonariuszy międzynarodowych. Każdy z nich ma paszport dyplomatyczny i korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych (najszerszy zakres dla Sekretarza Generalnego). Na mocy art. 105 ust. 1 Karty NZ „Organizacja korzysta na terytorium każdego swojego członka z przywilejów i immunitetów koniecznych do osiągnięcia swych celów”. To samo odnosi się do przedstawicieli członków ONZ i jej funkcjonariuszy (art. 105 ust. 2).

Członkowie ONZ powstrzymują się od wywierania na funkcjonariuszy ONZ wpływu w związku z pełnionymi przez nich funkcjami. Przy wykonywaniu swych obowiązków Sekretarz Generalny i jego personel nie mogą żądać ani przyjmować instrukcji od żadnego rządu ani żadnej innej władzy poza Organizacją (art. 101).

Funkcjonariusze ONZ:

• składają przyrzeczenie lojalności wobec ONZ,

• nie mogą przyjmować orderów i odznaczeń poza ONZ,

• nie mogą zajmować się działalnością polityczną niezgodną z niezależnością i bezstronnością wymaganymi na zajmowanym stanowisku lub mogącą na nie rzucić cień,

• mogą należeć do partii politycznych (o ile nie pociąga to obowiązków sprzecznych z bezstronnością i niezależnością),

• spory pracownicze rozstrzyga Trybunał Administracyjny ONZ.

1. Źródła i zasady międzynarodowego prawa ochrony środowiska

Źródła międzynarodowego prawa ochrony środowiska:

• rezolucja ZO ONZ wyrażająca zaniepokojenie stanem środowiska (1968);

• raport ONZ o stanie międzynarodowej ochrony środowiska (1969);

• Szczyt Ziemi 1972 – konferencja w Sztokholmie pt. „Człowiek i jego środowisko” – następujące zasady (soft law):

• obowiązek prowadzenia polityki ekologicznej,

• obowiązek ponoszenia przez państwa odpowiedzialności za stan środowiska naturalnego,

• przekazanie problemu ochrony środowiska specjalistom (ze względu na deficyt wiedzy),

• Szczyt Ziemi 1992 – konferencja w Rio de Janeiro – deklaracje:

• deklaracja o lasach,

• konwencja klimatyczna (w 1997 r. uzupełniona protokołem z Kioto),

• Agenda 2000,

• deklaracja w sprawie zrównoważonego rozwoju (koncepcja integracji celów ekologicznych, społecznych i gospodarczych w polityce państwa, zakładająca, że wzrost gospodarczy prowadzi do zwiększania spójności społecznej oraz podnoszenia jakości środowiska naturalnego);

• Szczyt Ziemi 2002 – konferencja w Johannesburgu.

Protokół z Kioto (1997) - jest uzupełnieniem Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczącej Zmian Klimatycznych i porozumieniem dotyczącym globalnego ocieplenia, wszedł w życie 16 II 2005 r., trzy miesiące po ratyfikowaniu go przez Rosję 18 XI 2004 r. Głównym założeniem jest przyznanie każdemu państwu puli emisji gazów cieplarnianych. Powstała ona przez wyliczenie dopuszczalnej emisji na kuli ziemskiej i rozdysponowaniu jej na poszczególne państwa, biorąc pod uwagę ich powierzchnie, ludność, uprzemysłowienie etc. Dopuszczono handel tymi pulami.

1. Podmioty realizujące prawnomiędzynarodową ochronę środowiska

Podmioty:

• państwa (odpowiedzialne za stan ochrony środowiska);

• ONZ;

• inne organizacje międzynarodowe rządowe, np. w UE istnieje „polityka ochrony środowiska”;

• organizacje pozarządowe, np. Greenpeace, LOP;

• jednostki (np. art. 86 Konstytucji – „Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie”).

1. Pojęcie środowiska, przedmiot prawnomiędzynarodowej ochrony środowiska

Środowisko przyrodnicze (środowisko naturalne) - zespół czynników (ożywionych i nieożywionych) otaczających organizmy żywe. W jego ramach można wyróżnić następujące elementy: budowa geologiczna, rzeźba terenu , klimat , stosunki wodne, gleba, organizmy żywe.

Środowisko przyrodnicze znajduje się w ciągłej interakcji z człowiekiem. Prawo międzynarodowe zajmuje się nie ochroną konserwatorską stanu naturalnego, ale ochroną miejsc bytowania człowieka.

1. Terroryzm w prawie międzynarodowym

Terroryzm jest najczęściej definiowany jako użycie siły lub przemocy przeciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i w ten sposób wymuszenie na danej grupie ludzi realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych zmusić do odpowiednich zachowań.

Współczesne ważniejsze międzynarodowe i lokalne organizacje terrorystyczne:

• Dawne działania terrorystyczne

  • Bractwo Asasynów – Persja, XI w.

  • Kropotkin - Rosja, XIX w.

• Terroryzm islamski

  • Al-Kaida

  • Hamas

  • Hezbollah (Partia Boga) - Liban

  • Dżihad - Palestyna, Egipt

  • Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny

  • Dżama’a Islamija - Egipt

  • Brygady Męczenników Al–Aksa

• Terroryzm lewicowy

  • Czerwone Brygady – Włochy, zamordowanie premiera Aldo Moro w 1978

  • Świetlisty Szlak – Peru, organizacja marksistowska, kontrolowała 60% terytorium tego kraju

  • Rote Armee Fraktion - Niemcy - kilkanaście zamachów w latach 70. i 80. XX w.

• Terroryzm etniczno – niepodległościowy

  • Irgun Cwai Leumi (hebr. Narodowa Organizacja Zbrojna), w skrócie Ecel - żydowska tajna radykalna organizacja militarna działająca w latach 1937-1948 w Palestynie;

  • ETA (bask. Euskadi Ta Askatasuna — Kraj Basków i Wolność);

  • IRA (ang. Irish Republican Army; irl. Óglaigh na hÉireann – Irlandzcy Ochotnicy).

1. Spór międzynarodowy: pojęcie, podmiot, przedmiot, źródło

Spór międzynarodowy (dispute):

• jest to sytuacja, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne (opinia doradcza MTS z 1950 r.);

• jest to brak zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami (wyrok STSM z 1924 r.);

• sytuacja, w której jeden podmiot prawa międzynarodowego żąda od drugiego podmiotu tego prawa jakiegoś działania lub zachowania się, opierając swe żądanie na obowiązujących oba podmioty normach pospolitego prawa międzynarodowego albo stanowionych, a drugi podmiot żądaniu temu się opiera (B. Wierzbicki).

P.m.p. wprowadza obowiązek pokojowego załatwiania sporów, zobowiązuje w konkretnych przypadkach państwa do poddania się określonemu sposobowi załatwiania sporów oraz tworzy systemy i sposoby załatwiania sporów.

Podmioty sporu – tylko podmioty prawa międzynarodowego publicznego reprezentowane przez swoje organy. Przedmiotem sporu jest żądanie i odmowa jakiegoś postępowania podmiotu społeczności międzynarodowej. Źródłem sporu jest zawsze interes podmiotu wywołującego spór; interes ten może być chroniony normą p.m.p. lub nie.

Fazy:

• Sytuacja międzynarodowa – faza sporu, w której nie doszło jeszcze do określenia stanowisk; jest to określony co do czasu i miejsca układ stosunków międzynarodowych; jest to pojęcie szersze niż spór. W badanej dziedzinie p.m.p. wykazuje zainteresowanie tymi sytuacjami, które – na skutek napięć (stanów, w których występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji, pozostaje na dalszym planie) – mogą prowadzić do powstania sporu. Rozróżnienie jest istotne ze względu na sposób glosowania w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (Bierzanek, Symonides, s. 338);

• Spór;

• Kryzys – faza sporu, w której podjęto działania faktyczne celem zaspokojenia interesu podmiotu p.m.p.;

• Konflikt – spór, który przybrał ostrzejszą formę i grozi użyciem sił zbrojnych albo siły takie zostały już użyte (konflikt zbrojny).

1. Rodzaje sporów międzynarodowych

Wyróżnia się trzy zasadnicze podziały:

• o charakterze międzynarodowym i nie mające takiego charakteru;

• zwykłe i kwalifikowane (tj. nie- oraz zagrażające pokojowi i międzynarodowemu bezpieczeństwu, co do których decyzje podejmuje Rada Bezpieczeństwa ONZ),

• prawne i polityczne (wg części doktryny, mają one miejsce wtedy, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu, a gdy strony powołują się na argumenty inne niż prawne) – w praktyce jest to kryterium bardzo nieostre.

1. Rozwiązywanie sporów m.-nar.: rokowania, dobre usługi, mediacje

Sposoby rozwiązywania sporów można podzielić na zbrojne i pokojowe. Sposoby zbrojne i wszelkie inne siłowe są zakazane przez p.m.p.

Pokojowe sposoby dzielimy na:

• dyplomatyczne, gdzie państwa uczestniczce w sporze współdziałają w załatwianiu sporu, zachowując dla siebie, aż do ostatniej fazy trwania sporu, możność podjęcia ostatecznej decyzji; wyróżnia się tu:

  • rokowania bezpośrednie,

  • dobre usługi,

  • mediacja,

  • komisja badań (śledcza),

  • koncyliacja, normowana przez tzw. wzorcowe reguły koncyliacji przyjęte przez Instytut Prawa Międzynarodowego w 1961 r. oraz Rezolucję ONZ w sprawie zasad koncyliacji z 1990 r.

• sądowe:

  • sądy (trybunały) międzynarodowe:

    • stałe, np. MTS, ETS, Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza etc.,

    • ad hoc,

  • arbitraż międzynarodowy – polega na rozstrzyganiu sporów między państwami na podstawie prawa międzynarodowego przez sędziów przez nie wybranych; nie ma on charakteru obligatoryjnego, lecz opiera się na zgodzie państw, która rodzi dla nich obowiązek wykonania w dobrej wierze wyroku (ostatecznego); ma on miejsce na podstawie tzw. klauzuli arbitrażowej w umowie międzynarodowej lub dwu- albo wielostronnej umowy poddającej określone kategorie sporów (albo wszystkie) pod arbitraż międzynarodowy. Powołany został Stały Trybunał Arbitrażowy w Hadze (od 1907 r.).

Rokowania bezpośrednie – proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia, kończący się najczęściej kompromisem. Wyróżnia się rokowania dwustronne oraz wielostronne (na konferencjach międzynarodowych). Jest to najczęściej stosowany sposób rozwiązywania sporów. Przy ocenie skuteczności tego środka należy brać pod uwagę, że – w związku z poufnym z reguły charakterem rokowań – szeroka publiczność nie zawsze jest informowana o sposobie załatwiania sporu, a nawet że spór w ogóle miał miejsce. Rokowania powinny być przeprowadzone przed oddaniem sporu komisji koncyliacyjnej bądź sądowi międzynarodowemu.

Mogą być przeprowadzane w formie ustnej lub pisemnej (np. wymiana not). Obowiązek prowadzenia rokowań nie oznacza obowiązku osiągnięcia porozumienia. Brak stosunków dyplomatycznych nie wyklucza prowadzenia rokowań.

Dobre usługi – polegają na tym, że państwo udzielające dobrych usług dąży do ułatwienia stronom nawiązania przerwanych rokowań, doprowadza je do stołu obrad, jest pośrednikiem w rozmowach przedwstępnych, ale samo nie bierze udziału w rokowaniach. Przeprowadza je się na wniosek jednej ze stron lub korzysta z oferty państwa trzeciego lub organizacji międzynarodowej.

Mediacja (pośrednictwo) – dotyczy sytuacji, w której państwo pełniące rolę mediatora doprowadza do wszczęcia rozmów miedzy stronami sporu, bierze udział w rokowaniach, kieruje nimi, dyskutuje oraz daje propozycje rozwiązania sporu. Różnica między dobrymi usługami a mediacją nie zawsze jest ostra. Mediatorem może być nie tylko państwo, ale także osoba fizyczna. Przeprowadza ją się na wniosek jednej ze stron lub korzysta z oferty państwa trzeciego lub organizacji międzynarodowej.

Rodzajem mediacji jest sposób ich przeprowadzania zwany artykułem sekundantów – każde z państw uczestniczących w sporze oddzielnie wybiera jedno państwo, a państwa wybrane w ten sposób podejmują się wspólnej mediacji.

Mediacja jest praktykowana przez USA i UE w sporze izraelsko-palestyńskim (ostatnio „The Roadmap for Peace” z 2003 r.). Można wskazać pośrednictwo papieża Jana Pawła II w sporze między Argentyną a Chile dotyczącego kanału Beagle, zakończonego podpisaniem porozumienia w Watykanie (1985).

Dobre usługi i mediację (oraz inne sposoby) reguluje konwencja haska z 1907 r. o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych. Kwestię tę omawia także np. europejska konwencja o pokojowym załatwianiu sporów z 1957 r.

1. Rozwiązywanie sporów m.-nar.: komisje badań i komisje koncyliacyjne

Komisje badań (śledcze) – organ kolegialny ustalający stan faktyczny na żądanie stron w sporze w przypadku różnicy zdań co do stanu faktycznego. Wynik badań takiej komisji (sprawozdanie) nie ma charakteru bezwzględnie wiążącego dla stron, chociaż tworzy punkt wyjścia dla dalszej procedury pojednawczej. Postępowanie jest zawsze kontradyktoryjne. W praktyce rzadko stosowane.

Takie badanie jest integralną częścią procesu arbitrażowego oraz koncyliacji, podczas których organy rozstrzygające mogą same stwierdzać stan faktyczny lub korzystać z ustaleń takiej komisji. Może się nimi posługiwać także MTS.

Komisje koncyliacyjne (pojednawcze) – organ kolegialny ustalający stan faktyczny i proponujący sposób pokojowego załatwienia sporu. Komisja koncyliacyjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu (nie jest skrępowana przepisami p.m.p. – może orzekać na zasadach słuszności), a nie wspólnie z ze stronami uczestniczącymi w sporze. Instytut Prawa Międzynarodowego ustalił w 1961 r. wzorcowe reguły procedury koncyliacyjnej.

Zarówno dobre usługi i mediacja, jak również komisje badań i koncyliacyjne są środkami mającymi na celu dojście stronom do porozumienia i stanowią niejako uzupełnienie i wzbogacenie rokowań prowadzonych przez strony, dlatego nazywa się je często „rokowaniami pośrednimi”.

1. MTS: skład i kompetencje

W skład Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze wchodzi 15 niezawisłych sędziów wybieranych na 9-letnią kadencję z możliwością reelekcji przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa bezwzględną większością głosów (8 głosów w RB; nie ma różnicy między głosami stałych i niestałych jej członków) spośród kandydatów o wysokim poziomie moralnym, posiadających kwalifikacje do zajmowania najwyższych stanowisk sędziowskich w swoim państwie alba będących prawnikami cieszącymi się niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie prawa międzynarodowego.

W MTS nie może zasiadać równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami tego samego państwa. Co 3 lata ustępuje jedna trzecia sędziów.

MTS wybiera ze swego grona prezesa i wiceprezesa na okres 3 lat. MTS posiada także sekretarza.

Kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego po (nieobowiązkowym) zasięgnięciu opinii sądów najwyższych, wydziałów prawa czy akademii narodowych. Żadna grupa narodowa nie może zaproponować więcej niż 4 sędziów, spośród których nie więcej niż 2 mogą mieć obywatelstwo tego państwa. ZO i RB przy wyborze mają mieć na uwadze by w składzie MTS reprezentowane były wszystkie cywilizacje i kultury prawne.

Gwarancje niezawisłości sędziów MTS:

• nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych,

• nie mogą wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym,

• nie mogą występować w żadnej sprawie w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata,

• jeśli sam sędzia lub prezes MTS uzna, że sędzia nie powinien brać udziału w rozstrzyganiu danej sprawy, sędzia ten zostaje wyłączony ze składu orzekającego w tej sprawie,

• sędzia może być pozbawiony stanowiska tylko na podstawie jednomyślnej uchwały pozostałych sędziów, jeśli przestał spełniać warunki konieczne do zajmowania stanowiska sędziego MTS,

• sędziowie w trakcie załatwiania spraw MTS korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

MTS orzeka w składzie pełnej izby, w składzie 11 sędziów (do ważności posiedzenia jest konieczna obecność 11 sędziów). Statut upoważnia do tworzenia izb 5- lub 3-osobowych do rozpatrzenia konkretnych spraw. Jeśli dane państwo będące stroną w sporze nie ma swego reprezentanta, a przeciwne ma, to może zażądać delegowania sędziego do danej sprawy, aby uczynić zadość równości. Dopuszczono też delegowanie sędziów narodowych przez obie strony, jeśli nie posiadają swego reprezentanta.

Tylko państwa mają prawo występowania przed MTS, który spełnia funkcję:

• sądu o kompetencji dobrowolnej,

• sądu o kompetencji obowiązkowej,

• doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ (oraz IAEA), wydając opinie na żądanie państwa, ZO, RB lub innych organów i organizacji upoważnionych przez ZO,

• sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśli strony wyraziły na to zgodę.

MTS orzeka na postawie:

• porozumienia stron o jurysdykcji MTS do sporów już istniejących lub uznania powództwa przeciwnika;

• klauzuli umownej,

• deklaracji o uznaniu jurysdykcji MTS na zasadzie wzajemności w sporach prawnych dotyczących:

• interpretacji umów międzynarodowych,

• jakiegokolwiek zagadnienia p.m.p.,

• istnienia faktu, który w razie stwierdzenia stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego,

• rodzaju lub rozmiaru odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego.

1. Procedura postępowania przed MTS

Szczegółowe zasady postępowania przez MTS normuje Regulamin Trybunału z 1978 r. (ostania nowelizacja w 2000 r.) Elementy postępowania w sporze są następujące:

1. procedura pisemna:

• wniosek o wszczęcie postępowania,

• memoriały, kontrmemoriały, repliki etc. oraz inne dokumenty i akta dla poparcia swego stanowiska,

1. procedura ustna:

• jawna publiczna rozprawa (na żądanie strony lub z własnej inicjatywy Trybunał może utajnić rozprawę); rozprawą kieruje prezes albo wiceprezes albo sędzia najstarszy wiekiem,

• strony są reprezentowane przez przedstawicieli i mogą korzystać z pomocy doradców i adwokatów,

• w razie nieobecności jednej ze stron, strona przeciwna może zwrócić się o wydanie wyroku na jej korzyść,

• postępowanie odbywa się w języku francuskim lub angielskim, chyba że MTS postanowi inaczej.

W przypadku wydawania opinii doradczych sekretarz MTS zawiadamia zainteresowane państwa i organizacje międzynarodowe, które mają prawo wypowiadać się w danej sprawie. Trybunał wydaje opinie w procedurze właściwej sporom na tyle, na ile jest to wykonalne i możliwe do zastosowania. O treści opinii, ogłoszonej publicznie, poza ww. podmiotami, zawiadamia się Sekretarza Generalnego ONZ.

Wyrok zapada większością głosów, a w przypadku równości rozstrzyga głos przewodniczącego. Wyrok jest zawsze motywowany. Wyrok jest podpisywany przez przewodniczącego i sekretarza, a następnie odczytywany na publicznym posiedzeniu Trybunału. Każda ze stron ponosi własne koszty procesu, chyba że MTS postanowi inaczej. Sędziowie mają prawo posiadać votum separatum (do wyroku) oraz opinię indywidualną (do uzasadnienia do wyroku).

Wyrok jest ostateczny i wiąże tylko strony postępowania i tylko w odniesieniu do rozstrzyganego sporu; MTS nie jest związany precedensami, jednak zachowuje jednolitość orzecznictwa. Na wniosek strony MTS obowiązany jest dokonać interpretacji swego wyroku. Fakt niezastosowania się do wyroku MTS zainteresowane państwo powinno zgłosić Radzie Bezpieczeństwa ONZ.

Rewizja wyroku jest możliwa tylko w razie wykrycia faktu nieznanego dotąd Trybunałowi i stronie żądającej rewizji w chwili wydawania wyroku, a który to fakt – gdyby był znany – miałby istotny wpływ na kształt wyroku, z zastrzeżeniem, że nieznajomość tego faktu nie była zawiniona wskutek niedbalstwa. Rewizja jest możliwa w ciągu 6 miesięcy od wykrycia faktu, jednak nie później jak po upływie 10 lat od wydania wyroku.

Wyliczenie podstaw orzekania zawiera art. 38. Statutu MTS w Hadze, którego ust. 1 brzmi: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzyganie zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

2. zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo; [tak naprawdę to odwrotnie]

3. ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane; [„narodami niecywilizowanymi” były państwa kolonialne]

4. z zastrzeżeniem postanowieniem artykułu 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”.

W ust. 2 Statut zezwala Trybunałowi na orzekanie nie na podstawie prawa międzynarodowego, ale według zasad słuszności (ex aequo et bono), jeżeli strony się na to zgodzą.

1. Zakaz użycia siły w prawie międzynarodowym

Wojna – stan walki orężnej między państwami, przeciwstawienie stanu pokoju.

Konflikt zbrojny – wszelkie przejawy walki zbrojnej, niezależnie od tego czy strony wojujące traktują je jako wojnę w znaczeniu tradycyjnym.

Użycie siły – pojęcie obejmujące swoim zakresem konflikty zbrojne oraz akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu, np. demonstracje wojenne.

Doktryna wojny sprawiedliwej wywodzi się z chrześcijaństwa i oznacza, że państwa mają prawo wszczynać wojny tylko wówczas, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna, a w szczególności w celu uzyskania zadośćuczynienia za doznane bezprawia, jeśli w inny sposób nie można go uzyskać.

Zakaz użycia siły w p.m.p. – podstawy prawne:

• zakaz użycia siły jest jedną z podstawowych zasad współczesnego p.m.p.;

• Pakt Ligi Narodów (1919) – zakaz wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury pokojowego załatwiania sporów;

• pakt Brianda-Kelloga (pakt paryski, 1928) – bezwzględny zakaz wojen agresywnych;

• konwencja londyńska w sprawie określenia napaści (1933) – żadne względy natury politycznej, gospodarczej, wojskowej lub jakiejkolwiek innej nie mogą usprawiedliwić agresji; żaden nabytek terytorialny ani uzyskanie korzyści wynikających z napaści nie będą uznane za legalne;

• Karta NZ (1945) – powstrzymanie się od groźby użycia siły lub jej użycia (norma ius cogens); dopuszcza jedynie:

  • wojnę obronną,

  • użycie sił zbrojnych przez Radę Bezpieczeństwa,

  • walkę narodowowyzwoleńczą,

  • agresję przeciwko agresorom II wojny światowej (dziś już nie obowiązuje);

Prawo wojenne (ius in bello) – podstawowe źródła:

1. zwyczaj,

2. tzw. prawo haskie (II konferencja pokojowa haska, 18 X 1907 r.) – 11 konwencji dot. prawa wojennego, m.in.:
   III – o rozpoczęciu kroków nieprzyjacielskich,
   IV – o prawach i zwyczajach wojny lądowej (dołączono doń regulamin praw i zwyczajów wojennych),
   V – o prawach i obowiązkach mocarstw i osób neutralnych w razie wojny lądowej;

3. tzw. prawo genewskie (1949 r.) – 4 konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny:
   I – o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach cywilnych;
   II – o polepszeniu losu rannych i chorych w wojnie morskiej;
   III – o traktowaniu jeńców wojennych;
   IV – o ochronie ludności cywilnej;
   W 1977 r. podpisano dwa protokoły dodatkowe: o ochronie ofiar konfliktów zbrojnych międzynarodowych (I) oraz wewnętrznych (II).

Sposoby zapobiegania konfliktom zbrojnym (wg L. Antonowicza):

• środki formalne (prawne):

• zakaz wojen agresywnych,

• pakty sojusznicze, np. NATO,

• wieczysta neutralność państw (Szwajcaria i Austria),

• Rada Bezpieczeństwa ONZ;

• środki materialne:

• rozbrojenie (por. „I przekują swe miecze na lemiesze” Iz 2, 4) – zmniejszenie potencjału wojskowego państw, aż do jego całkowitej likwidacji;

• ograniczenie zbrojeń – zmniejszenie przyrostu sił zbrojnych;

• demilitaryzacja oraz neutralizacja.

1. Pojęcie agresji w prawie międzynarodowym

Agresja (napaść) – zastosowanie siły zbrojnej przez jedno państwo lub grupę państw przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości innego państwa lub innych państw lub w inny sposób niezgodny z Kartą Narodów Zjednoczonych. Istotnym elementem pojęcia agresji jest pierwszeństwo – co znaczy, że agresorem jest państwo, które – niezależnie czy z jego strony miało miejsce wypowiedzenie wojny – pierwsze popełni jeden z następujących czynów (na podstawie uchwały ZO z 14 XII 1976 r.):

• inwazja lub atak sił zbrojnych na terytorium innego państwa oraz wszelka okupacja wojskowa lub aneksja terytorium innego państwa przy użyciu siły;

• bombardowanie lub użycie jakiejkolwiek broni przeciwko terytorium innego państwa;

• blokada portów lub wybrzeży innego państwa przez siły zbrojne;

• zaatakowanie sił zbrojnych lądowych, morskich lub powietrznych albo marynarki handlowej lub lotnictwa cywilnego innego państwa;

• użycie sił zbrojnych stacjonujących na terytorium innego państwa za jego zgodą, niezgodne z warunkami określonymi przy wyrażaniu zgody lub wszelkie przedłużanie ich pobytu na terytorium po wygaśnięciu porozumienia;

• wyrażanie zgody, by jego terytorium, które oddało do dyspozycji innemu państwu, było wykorzystywane przez to inne państwo dla dokonania agresji przeciwko państwu trzeciemu;

• wysyłanie band zbrojnych, sił nieregularnych lub najemnych, które podejmują ataki zbrojne przeciwko innemu państwu w stopniu dorównującym atakom wyżej wymienionym albo zaangażowanie się w znaczy sposób w takie działanie.

Wyliczenie powyższe nie jest wyczerpujące i Rada Bezpieczeństwa może postanowić, że inne jeszcze akty stanowić będą napaść zgodnie z postanowieniami Karty NZ. O uznaniu działania za agresję decyduje Rada Bezpieczeństwa ONZ.

Mocarstwa opiekuńcze – państwa neutralne, które – na skutek zwrócenia się do nich państw wojujących – podejmą się opieki nad interesami danego państwa na obszarze państwa nieprzyjacielskiego. Niekiedy to samo państwo działa w tym statusie dla obu stron wojujących.

1. Konflikt międzynarodowy i konflikt wewnętrzny

Konflikt międzynarodowy jest to:

• konflikt zbrojny pomiędzy państwami;

• okupacja całości lub części terytorium państwa, nawet jeśli nie napotyka zbrojnego oporu (art. 2 konwencji genewskich z 1949 r.);

• konflikt zbrojny, w którym narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim w wykonaniu prawa narodów do samostanowienia (art. 1 protokołu dodatkowego I z 1977 r.);

• akcja zbrojna podjęta przez Radę Bezpieczeństwa przeciwko państwu lub państwom, które dopuściły się agresji przeciwko innemu państwu lub państwom.

Konflikt mniemający charakteru międzynarodowego – konflikt w którym siły zbrojne rządowe walczą z rozłamowymi siłami zbrojnymi w państwie bądź z innymi uzbrojonymi i zorganizowanymi grupami pod odpowiedzialnym dowództwem i sprawującymi kontrolę nad odpowiednim fragmentem terytorium, co umożliwia prowadzenie operacji wojennych i przestrzeganie prawa wojennego (art. 1 protokołu II z 1977 r.). Pojęcie to nie obejmuje zamieszek wewnętrznych i napięć, rozruchów, sporadycznych aktów gwałtu i in.

Konflikt taki tradycyjnie nazywa się wojną domową lub cywilną. Gdy chodzi o oderwanie fragmentu terytorium – mamy do czynienia z wojną secesyjną. Celem prawa wojennego (zasad prowadzenia działań wojennych) jest ograniczenie okrucieństw, jakie niesie każdy konflikt zbrojny.

Podział taki nie wyklucza istnienia konfliktów mieszanych ani przekształceń konfliktów jednego rodzaju w drugi.

1. Koncepcja samoobrony w prawie międzynarodowym

Art. 51 Karty NZ stanowi, że każdemu państwu, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, przysługuje prawo do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Środki podjęte w ramach samoobrony powinna cechować absolutna konieczność i proporcjonalność, a o ich zastosowaniu powinna natychmiast być powiadomiona Rada Bezpieczeństwa. Zasada ta wywodzi się z prawa zwyczajowego (vim vi repellere licet oraz vim vi repellere omnia iura permittunt).

W USA z związku z atakami z 11września 2001 r. wypracowano koncepcję „samoobrony prewencyjnej”:

• uprzedzającej – gdy państwo wie, że inne państwo szykuje konflikt, to ma prawo podjąć działania odpierające;

• przechwytującej – gdy państwo zna okoliczności i termin agresji (metodami wywiadowczymi), to ma prawo podjąć działania odpierające.

1. Interwencja humanitarna

Interwencja humanitarna – faktyczne użycie siły zbrojnej (lub groźba jej użycia) w konflikcie zbrojnym, który powoduje rażące i masowe naruszenie podstawowych praw człowieka, tj. tzw. katastrofę humanitarną (np. ludobójstwo) w celu powstrzymania tychże naruszeń i ochrony obywateli państwa, w którym następuje interwencja Jest to instytucja polityczna, a nie prawna. Może być podjęta przez:

• grupę państw (w doktrynie odrzuca się możliwość interwencji jednego państwa ze względu na możliwe nadużycia) lub organizację międzynarodową (np. interwencja NATO w Kosowie w 1999 r.);

• Radę Bezpieczeństwa ONZ (np. w Somalii w 1992 r.).

1. Początek wojny i jego skutki

Wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia – nie wolno rozpoczynać wojen „bez uprzedniego i niedwuznacznego zawiadomienia, które mieć będzie formę albo umotywowanego wypowiedzenia wojny, bądź ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny” (III konwencja haska) albo z chwilą rozpoczęcia działań wojennych.

Skutki rozpoczęcia wojny:

• stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają przerwane;

• umowy międzynarodowe zawarte na czas pokoju przestają obowiązywać albo ulegają zawieszeniu,

• stan wojny powinien być niezwłocznie zakomunikowany państwom neutralnym,

• wprowadzenie konstytucyjnego reżimu stanu wojennego.

1. Siły zbrojne państwa

Siły zbrojne – jedyne uprawnione do prowadzenia działań wojennych – składają się z:

• osób walczących,

• osób nieuczestniczących w walce, np. personel sanitarny, korespondenci wojenni, kapelani.

W skład sił zbrojnych mogą wchodzić (regulamin haski z 1907 r.):

• armia regularna,

• siły porządkowe (milicje),

• korpusy ochotnicze,

• powstanie masowe - ludność terytorium niezajętego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela spontanicznie chwyta za broń, aby walczyć z wkraczającymi wojskami, a nie miała czasu na zorganizowanie się w oddziały armii regularnej, jako siła pomocnicza lub korpus ochotniczy, ale: musi jawnie nosić broń oraz przestrzegać praw i zwyczajów wojennych.

Przesłanki uznania za siły zbrojne (dot. formacji innych niż armia regularna):

• muszą mieć odpowiedzialnego dowódcę,

• mieć stały i z daleka rozpoznawalny znak odróżniający,

• jawnie nosić broń,

• przestrzegać praw i zwyczajów wojennych.

Partyzanci i ruch oporu – traktowani na równi z siłami porządkowymi oraz korpusami ochotniczymi, gdy spełniają ww. przesłanki.

Szpiedzy – osoby, które działając potajemnie lub pod fałszywymi pozorami, zbierają lub starają się zbierać wiadomości w obrębie działań wojennych jednej ze stron, z zamiarem przekazania tych wiadomości stronie przeciwnej. Szpiedzy nie są chronieni przez p.m.p. i mogą podlegać najwyższemu wymiarowi kary, która nie może jednak być wymierzona bez sądu, którym z reguły jest sąd polowy (nawet w przypadku złapania na gorącym uczynku). Jeśli jednak szpieg powróci do swojej armii, po czym dostanie się do niewoli, powinien być traktowany jak jeniec wojenny.

Zwiadowca – osoba, która w mundurze wojskowym przedostaje się w strefę działań armii nieprzyjacielskiej w celu zebrania informacji potrzebnych własnej armii, w razie schwytania musi być traktowany jak jeniec wojenny.

Dezerterzy – państwo wojujące nie ma obowiązku traktowania ich jako jeńców wojennych, lecz może karać ich zgodnie ze swoim prawem wewnętrznym.

Najemnicy – osoba, która (art. 47 protokołu I do konwencji genewskich, 1977):

• została specjalnie zwerbowana na miejscu lub zagranicą do walki w konflikcie zbrojnym,

• faktycznie uczestniczy w działaniach wojennych,

• motywem jej uczestnictwa w działaniach wojennych jest w istocie rzeczy pragnienie prywatnej korzyści i faktycznie uzyskała ona obietnicę, od strony w konflikcie lub w jej imieniu, materialnego wynagrodzenia w sposób znacznie przewyższającego wynagrodzenie obiecywane lub wypłacane kombatantom wyższej rangi i funkcji w siłach zbrojnych tej strony

• nie jest obywatelem strony w konflikcie ani stałym mieszkańcem terytorium pozostającego pod władzą tej strony,

• nie jest członkiem sił zbrojnych strony w konflikcie,

• nie jest wysłana przez stronę niebędącą w konflikcie w misji oficjalnej jako członek sił zbrojnych tej strony.

1. Środki i metody prowadzenia działań wojennych

Zasady prawa wojennego (ius in bello):

• strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi (art. 22 regulaminu haskiego),

• zabronione jest używanie broni, pocisków lub środków mogących zadać niepotrzebne cierpienie (art. 23e) – celem wojny jest osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela,

• ochrona świątyń, gmachów służących nauce, sztuce i dobroczynności, pomników historii, szpitali, miejsc zgromadzeń chorych i rannych – pod warunkiem, że gmachy te nie są wykorzystywane w celach wojennych,

• ochrona „miast otwartych” – miast i wsi, które nie są w żaden sposób chronione,

• zakaz użycia broni bakteriologicznej (biologicznej), chemicznej, nuklearnej oraz broni masowego rażenia,

• troska o ochronę środowiska naturalnego.

Wojna może być prowadzona na lądzie lub mieć charakter wojny powietrznej. Szczególne regulacji dot. środków prowadzenia działań wojennych na morzu: miny i torpedy, korsarstwo, blokada wojenna, użycie okrętów podwodnych, wizytowanie i rewizja, prawo łupu czy zabór kontrabandy wojennej.

Zakazane są następujące środki („czym?”) działań wojennych:

• wojna totalna,

• taktyka spalonej ziemi,

• branie zakładników,

• wiarołomstwo,

• głód jako narzędzie walki,

• nieuprawnione używanie znaków pomocy humanitarnej (np. MCK),

• zabijanie po złożeniu broni.

Konwencje zakazujące określonych metod („jak?”) walki (najważniejsze):

• 1868 – deklaracja petersburska – zakaz stosowania pocisków lub amunicji zapalającej,

• 1899 – zakaz używania pocisków typu dum-dum (rozpryskujących), trucizn i broni zatrutych,

• 1925 – protokół genewski – zakaz używania gazów trujących i broni bakteriologicznej,

• 1980 – zakaz używania broni konwencjonalnej, która może powodować zbytnie cierpienie,

• 1993 – zakaz używania broni chemicznej,

• 1997 – zakaz używania min przeciwpiechotnych.

1. Sytuacja prawna ludności cywilnej w konflikcie zbrojnym

W art. 48 protokołu I stwierdzono, że „strony w konflikcie zawsze rozróżniać będą ludność cywilną i kombatantów oraz dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe, a w związku z tym kierować będą operacje wojskowe przeciwko celom wojskowym”. Za ludność cywilną uważa się każdą osobę, którą nie da zakwalifikować się do członków sił zbrojnych (vide zag. 157). Ochrona ludności cywilnej nie może szkodzić bezpieczeństwu państwa, a ludność znajdująca na terenie danego państwa nie może działać na szkodę interesów tego państwa.

Ludność cywilna w czasie trwania konfliktu zbrojnego podlega ochronie. Prawo nakłada następujące obowiązki (IV konwencja genewska 1949) w myśl zasady humanitaryzmu:

• zakaz atakowania i bombardowania niebronionych miast i wsi,

• obowiązek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu,

• zakaz stosowania przeciwko ludności cywilnej głodu jako metody prowadzenia wojny,

• poszczególne osoby nie powinny być przedmiotem ataku,

• zakaz atakowania dóbr przeznaczonych dla ludności cywilnej (mieszkania, zapasów żywności, środki transportu etc.),

• zakaz eksperymentów medycznych

• nakaz ścigania i karania sprawców naruszeń.

Przy wyborze środków i metod ataku należy podjąć starania w celu uniknięcia, a w każdym razie zminimalizowania ubocznych strat wśród ludności cywilnej i szkód w dobrach o charakterze cywilnym.

Klauzula Martensa – w sytuacjach nieobjętych normami umownymi ludność i strony wojujące pozostają pod opieką zasad prawa narodów wypływających ze zwyczajów oraz z zasad humanitarności i wymagań sumienia społecznego (konwencja haska 1907 r., preambuła).

1. Sytuacja rannych, chorych i jeńców wojennych w konflikcie zbrojnym

Ranni i chorzy, będący członkami sił zbrojnych, powinni być traktowani w sposób humanitarny i korzystać z ochrony we wszelkich okolicznościach, niezależnie od różnicy płci, rasy, narodowości, religii, poglądów politycznych i in. Zabronione jest (I i II konwencja genewska 1949):

• dokonywanie na nich doświadczeń biologicznych,

• pozostawianie z premedytacją z bez pomocy lekarskiej i bez opieki, zakaz eksperymentów medycznych;

• nikt nie może być karany za udzielenie opieki rannym i chorym,

• nakaz pogrzebania zmarłych i należytego utrzymania grobów,

• prawo rodziny do informacji o najbliższych,

• formacje i zakłady sanitarne oraz ich personel korzystają z ochrony i nie mogą być przedmiotem ataków, chyba że używa się ich na szkodę nieprzyjaciela albo mogą być zmuszone do pracy w obozach jenieckich; znakiem rozpoznawczym jest godło czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca.

Jeńcy wojenni – członkowie sił zbrojnych państwa nieprzyjacielskiego, którzy znaleźli się we władzy (państwowej) nieprzyjaciela. Wedle III konwencji genewskiej z 1949 r. należy ich traktować w sposób humanitarny do czasu ich uwolnienia i ostatecznej repatriacji, która powinna nastąpić niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych. Pojęcie to rozciąga się cywilnych członków załóg samolotów wojskowych, korespondentów wojennych oraz członków załóg lotnictwa cywilnego, jeśli zostali pojmani.

Państwo zatrzymujące może jeńca wojennego internować w obozach, miastach lub innych miejscowościach oraz obowiązane jest zapewnić im odpowiednie pomieszczenia, wyżywienie i umundurowanie (także prawo do żołdu); obowiązek (co najmniej raz na miesiąc) badań lekarskich. W zakresie informacji można żądać jedynie imienia i nazwiska, stopnia wojskowego oraz numeru książeczki (legitymacji) wojskowej.

Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża i mocarstwa opiekuńcze mają prawo wizytowania miejsc przetrzymywania oraz pracy jeńców.

Prawo nie zakazuje ucieczki jeńca wojennego, jednak państwo zatrzymujące w razie ponownego złapania, może go ukarać, ale tylko dyscyplinarnie; zakaz wszelkich tortur. W czasie niewoli jeńcy podlegają prawu i jurysdykcji państwa zatrzymującego. Jeńcy wojenni nie mogą zrzec się samodzielnie swego statusu i przysługujących im uprawnień.

Jeńcy wojenni mogą być zatrudniani dobrowolnie jako robotnicy (dot. szeregowych), z tym że praca ta nie może być niebezpieczna ani szkodliwa dla ich zdrowia. Podoficerowie mogą być zatrudniani przy pracach nadzorczych, a oficerowie –tylko wtedy, gdy sami o to poproszą. Jeńcy wojenni mają prawo do aktywności oświatowej, kulturalnej itp.

1. Okupacja wojenna: pojęcie, prawa i obowiązki okupanta

Okupacja wojenna jest to zajęcie i ustanowienie władzy przez siły zbrojne państwa wojującego na części lub całości terytorium państwa nieprzyjacielskiego (regulamin haski 1907). Za okupowane uważa się takie terytorium, które faktycznie znajduje się pod władzą nieprzyjacielskiej armii.

Przepisy wykształciły się zwyczajowo. Okupacja ma charakter przejściowy, a los terytorium rozstrzygnie się po zakończeniu wojny. Okupant nie może decydować jednostronnie o losie okupowanego terytorium ani zmieniać zasad porządku prawnego na terytorium okupowanym. Panują na tym terenie 3 reżimy prawne: suwerena, okupanta oraz p.m.p.

Obowiązki okupanta:

• szanować prawa miejscowe, choć może wydawać własne przepisy prawne związane z wykonywaniem władzy okupacyjnej,

• ludność terytorium okupowanego nie może być zmuszana ani nakłaniana do służby w siłach zbrojnych państwa nieprzyjacielskiego,

• zabronione jest przesiedlanie ludności cywilnej z terytorium okupowanego,

• zakaz osiedlania własnej ludności na terytorium okupowanym,

• obowiązek poszanowania prawa własności; okupant jednak może dokonać zajęcia przeznaczonej do celów wojennych własności ruchomej państwa nieprzyjacielskiego oraz użytkować własność nieruchomą tego państwa.

1. Prawa i obowiązki państw neutralnych

Państwo neutralne w wojnie – państwo, które nie uczestniczy w wojnie (V konwencja haska 1907); jest to stan faktyczny. Stała neutralność, opartą na umowach międzynarodowych, dotyczy jedynie Austrii i Szwajcarii. Jeżeli państwo nie zobowiązało się w umowie międzynarodowej, nie ma obowiązku zachowania neutralności ani deklaracji zamiaru neutralności. Prawo neutralności wykształciło się na drodze zwyczajowej.

Zasady (najważniejsze):

• terytorium państw neutralnych (łącznie w wodami morskimi stanowiącymi terytorium) jest nienaruszalne, nie może być objęte działaniami wojennymi, a państwom wojującym nie przysługuje prawo przejścia przez terytorium państw neutralnych;

• państwo neutralne obowiązane jest internować oddziały zbrojne należące do państw wojujących, które przyjmuje na swe terytorium;

• na obszarze państwa neutralnego nie mogą być formowane oddziały przeznaczone do walki ani otwierane biura werbunkowe.

1. Zakończenie konfliktu zbrojnego

Zakończenie działań wojennych – następuje z chwilą zawarcia przez strony wojujące:

• rozejmu – zawieszenie wszystkich operacji wojennych; celem rozejmu jest umożliwienie stronom wojującym wszczęcia rozmów nad przyszłym traktatem pokoju;

• zawieszenie broni (rozejm miejscowy) – zawieszenie operacji wojennych nakreślonym odcinku lub w określonym miejscu; celem jest umożliwienie pochowania poległym na polu bitwy, zaopiekowanie się chorymi etc.; jest więc celem przemijającym;

• kapitulacji (rozejm kapitulacyjny) – poddanie się nieprzyjacielowi i całkowite zaprzestanie działań wojennych; w trakcie II wojny światowej wykształciło się pojecie bezwarunkowej kapitulacji;

• na skutek rzeczywistego wygaśnięcia tych działań.

Zakończenie wojny – następuje z chwilą:

• zawarcia i wejścia w życie traktatu pokojowego, który zawiera m.in. postanowienie o zakończeniu wojny i przywróceniu stosunków pokojowych, zasady likwidacji skutków wojny (restytucje i odszkodowania), klauzule zmian terytorialnych oraz klauzule wojskowe (np. częściowe rozbrojenie);

• złożenia jednostronnych notyfikacji (deklaracji);

• faktycznego nawiązania przez państwa wojujące stosunków pokojowych.

1. Ściganie i karanie sprawców zbrodni: p. pokojowi, wojennych i p. ludzkości

Odesłania:

Pojęcie prawa i zasad norymberskich – vide zag. 70;

Pojęcia poszczególnych zbrodni – vide zag. 70;

Trybunały ds. karania zbrodniarzy – vide zag. 71;

Ściganie i karanie sprawców przestępstw przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego – vide zag. 110;

Pojęcie terroryzmu – vide zag. 144;

Interwencja humanitarna – vide zag. 155.

Bibliografia

1. dr Maciej Perkowski – wykłady na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku (rok akad. 2005/06).

2. dr Izabela A. Kraśnicka – ćwiczenia na WP UwB (rok akad. 2005/06).

3. Wojciech Góralczyk, Stefan Sawicki (popr.), Prawo Międzynarodowe Publiczne w zarysie, wyd. VII, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.

4. Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides, Prawo Międzynarodowe Publiczne, wyd. VIII zmienione, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005.

5. Bogdan Wierzbicki (red.), Prawo międzynarodowe – materiały do studiów, wyd. III, wyd. Temida2, Białystok 2000.

6. Bogdan Wierzbicki (red.), Prawo międzynarodowe publiczne. Podręcznik dla studentów prawniczych studiów zaocznych, wyd. II, wyd. Temida 2, Białystok 2001.

7. Lech Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, wyd. X, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005.

8. Kazimierz Kocot, Karol Wolfie (red.), Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, wyd. III uzupełnione, PWN, Warszawa-Wrocław 1976.

9. LexPolonica Online – http://student.lexpolonica.pl/.

10. Encyklopedia Wikipedia (edycja polska) – http://pl.wikipedia.org/.