WPROWADZENIE DO MAKROEKONOMII JAKO NAUKI
Definicja (e) ekonomii
Każdy kraj staje przed koniecznością rozwiązania 3 podstawowych problemów dotyczących tego:
Jakie dobra i usługi wytwarzać?
Jak je wytwarzać?
Dla kogo je wytwarzać?
Definicja (e) ekonomii
Ekonomia to nauka, która bada, w jaki sposób społeczeństwa gospodarujące decydują o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać (Begg, Fisher, Dornbush, 1999).
Dobrami nazywamy takie produkty materialne, jak stal, samochody czy pomidory. Zazwyczaj dobra są wynikiem produkcji, choć mamy do czynienia też z dobrami wolnymi (np. powietrze, światło słoneczne).
Usługi zaś to takie działania, jak np. film w kinie, spektakl teatralny czy masaż – mogą one zaspokajać potrzeby konsumenta jedynie w trakcie ich wykonywania (świadczenia).
Najważniejszym problemem ekonomicznym jest rozwiązanie sprzeczności między nieograniczonymi potrzebami ludzkimi w zakresie dóbr i usług a ograniczonymi zasobami niezbędnymi do ich wytworzenia (por. praca, kapitał, ziemia, maszyny, surowce).
Ekonomia wyjaśnia proces alokacji rzadkich zasobów między różne konkurencyjne ich zastosowania.
Podstawowe pojęcia ekonomiczne
Ekonomiści często odwołują się do formuły „ceteris paribus”: „przy pozostałych warunkach niezmienionych”.
W celu uproszczenia rozumowania, ekonomiści analizują zwykle tylko wycinek życia gospodarczego.
Ekonomia uczy, jak rozpoznawać koszty i korzyści, które rzeczywiście mają znaczenie.
Mimo to ludzie przy podejmowaniu decyzji rzadko słuchają ekonomistów…
Patrz: pomijanie ukrytych kosztów: jeśli zrobienie x oznacza niezrobienie y, to kosztem utraconych możliwości (kosztem alternatywnym) zrobienia x jest wartość, jaką ma dla jednostki zrobienie y.
Jednym z podstawowych elementów myślenia ekonomicznego jest uświadomienie sobie, że koszty i korzyści, które naprawdę się liczą, to koszty i korzyści krańcowe.
Analiza krańcowa to analiza, która koncentruje się na kosztach i korzyściach wiążących się z dodatkowymi aktywnościami.
Najszerszym podziałem ekonomii jest wyróżnienie mikroekonomii i makroekonomii.
Przedmiotem analizy mikroekonomicznej jest szczegółowe badanie indywidualnych decyzji odnoszących się do pojedynczych towarów.
W makroekonomii kładzie się nacisk na wzajemne związki zachodzące w gospodarce jako całości. Celowo upraszcza się w niej analizę poszczególnych elementów badanej całości w trosce o przejrzystość obrazu działania całej gospodarki.
Znaczna część ekonomii polega na badaniu tego, w jaki sposób ludzie dokonują wyborów w sytuacji rzadkości.
Fundamentalną kategorią ekonomiczną jest pojęcie kosztu alternatywnego (kosztów utraconych możliwości): ilość danego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby możliwe stało się wytworzenie dodatkowej jednostki pierwszego dobra (patrz: krzywa możliwości produkcyjnych).
Rys. 1. Krzywa możliwości produkcyjnych: Źródło: opracowanie własne.
Ważnym problemem ekonomicznym jest podział dochodu – w skali kraju czy świata pokazuje proporcje, w jakich dochód jest dzielony miedzy różne grupy lub jednostki.
Wskaźnikiem dochodu narodowego danego państwa jest Produkt Krajowy Brutto (PKB), czyli wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w gospodarce w danym okresie (zwykle w ciągu 1 roku).
objaśnianiem zasad funkcjonowania gospodarki.
Ekonomia normatywna: dostarcza zaleceń opartych na subiektywnych sądach wartościujących.
Rynek: mechanizm koordynujący zachowanie sprzedawców i nabywców za pomocą gry popytu i podaży.
Rynki, w których działanie państwo nie ingeruje, noszą nazwę wolnych rynków (patrz: niewidzialna ręka rynku wg A. Smitha).
Homo oeconomicus wg A. Smitha: idealny typ człowieka gospodarującego, którego naturę charakteryzują egoizm, racjonalność działania i skłonność do handlu.
Gospodarka nakazowa (centralnie sterowana) to taka gospodarka, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo.
Państwowy urząd planowania decyduje o tym, co, jak i dla kogo produkować.
3 przyczyny nieefektywności gospodarki nakazowej:
Bariera informacyjna – planiści nie byli w stanie opanować ogromu szczegółowych danych i informacji dotyczących gospodarki.
Zła struktura bodźców – pewność zatrudnienia osłabiała motywację do pracy.
Brak konkurencji - brak było porównania efektywności jednej fabryki z inną, gdyż właśnie nie było konkurencji.
W większości krajów dominuje gospodarka mieszana, gdzie państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych.
Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych, jak np. obrona narodowa.
Kontroluje też zakres, w jakim jednostki mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem. Inflacja – wzrost ogólnego poziomu cen. Roczna stopa inflacji to procentowy przyrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w ciągu roku (patrz: wskaźnik cen detalicznych CPI)
Procentowy wzrost wskaźnika CPI jest najczęściej stosowanym wskaźnikiem inflacji.
Bezrobocie to liczba osób zarejestrowanych jako poszukujących pracę i jednocześnie nie mających zatrudnienia.
Stopa bezrobocia to odsetek siły roboczej pozostającej bez pracy.
Siła robocza to liczba ludzi pracujących lub poszukujących pracy.
Produkt krajowy brutto (PKB) to miara całkowitego dochodu gospodarki danego kraju.
Świadczy o ilości dóbr i usług, na których zakup może pozwolić sobie gospodarka jako całość.
Roczny przyrost PKB określa się mianem wzrostu gospodarczego.
Narzędzia analizy ekonomicznej
Makroekonomiści posługują się różnymi narzędziami analizy zjawisk gospodarczych.
Dane ekonomiczne
Dane to inaczej fakty opisujące zachowania podmiotów gospodarczych.
Dane statystyczne, którymi posługuje się ekonomista to przede wszystkim szeregi czasowe i dane przekrojowe. Zwykle są one prezentowane w formie tabel lub wykresów, za opatrzone we wskazaniu źródła informacji, co ułatwia czytelnikom poszukiwanie danych i ich krytykę.
Szereg czasowy zawiera kolejne wartości przyjmowane przez daną zmienną w różnych momentach. Szeregi czasowe można przedstawiać również za pomocą wykresów:
Dane przekrojowe pokazują, jakie wartości przyjmuje analizowana zmienna u poszczególnych osób lub też ich grup w określonym momencie.
Zmienna, o której informacje zawiera szereg czasowy lub dane przekrojowe, może przyjmować wartości absolutne lub wartości względne:
Wartości absolutne zmiennej są wyrażone w konkretnych jednostkach miary i bezpośrednio informują o poziomie tej zmiennej.
Wartości względne zmiennej informują o stosunku zmiany wartości absolutnej tej zmiennej do poziomu wartości absolutnej z ustalonego dowolnie tzw. roku bazowego.
Wskaźniki ekonomiczne
Jeśli chcemy porównać poszczególne wielkości, nie odwołując się do jednostek miary, w których te wielkości są wyrażone, możemy posłużyć się wskaźnikami.
Wskaźnik wyraża względną wartość danej zmiennej odniesioną do jej wartości w okresie podstawowym (bazowym).
W większości krajów najpowszechniejszym wskaźnikiem inflacji jest wskaźnik cen detalicznych CPI.
CPI jest obliczany na podstawie cen koszyka dóbr i usług nabywanych przez typowe gospodarstwo domowe. Służy jako miara zmian kosztów utrzymania, czyli wydatków ponoszonych przez typowe gospodarstwo domowe na zakup typowego koszyka dóbr i usług.
Stopa inflacji to roczna stopa zmiany poziomu CPI.
Inflacja – wzrost ogólnego poziomu cen.
Drugą miarą inflacji jest indeks cen producentów PPI - wskaźnik zmiany cen produkcji przemysłowej.
Rodzaje inflacji:
Pełzająca – nie przekracza 5% rocznie.
Umiarkowana (krocząca) – oscyluje w granicach 5-10% rocznie.
Galopująca – roczny wzrost cen według stopy dwu- lub trzycyfrowej, od 50% w górę.
Hiperinflacja – miesięczny wzrost cen przekracza 150%.
Wielkości nominalne i realne
Wielkości nominalne wyrażamy w cenach bieżących.
Wartości realne uzyskujemy, korygując wartości nominalne o zmiany poziomu cen.
Wielkości nominalne i realne
Ceny realne są miernikiem rzadkości (ograniczoności) zasobów.
Informują one, czy cena danego dobra rośnie szybciej niż przeciętny poziom cen wszystkich dóbr - dlatego ceny realne nazywamy czasem cenami względnymi.
Siła nabywcza pieniądza jest to wskaźnik ilości dóbr, które można nabyć za jednostkę pieniężną (np. 1 zł).
Modele ekonomiczne
Model jest uproszczonym obrazem rzeczywistego zjawiska.
Model ekonomiczny jest to uproszczona wersja teorii ekonomicznej - ukazuje on podstawowe związki badanych zmiennych w formie np. rysunku bądź systemu równań matematycznych.
Modele tworzą ramy pozwalające zorganizować sposób myślenia o danym zagadnieniu: pomijając niektóre szczegóły rzeczywistego świata, umożliwiają skoncentrowanie się na kwestiach zasadniczych.
Model ekonomiczny może mieć różne formy.
Przykładem najprostszego ekonomicznego modelu matematycznego może być model popytu na dobro:
P = f (c)
Wówczas zależność tą zapiszemy w postaci równania, które odczytujemy następująco: popyt jest funkcją ceny.
Związek między danymi obserwacyjnymi a modelami ekonomicznymi:
Związek korelacyjny – gdy zmienne ekonomiczne zmieniają się razem w regularny sposób.
Związek przyczynowy – gdy zmiana jednej zmiennej ekonomicznej jest przyczyną zmian drugiej zmiennej.
Sposoby mierzenia wartości zmian wielkości ekonomicznych
Choroba szalonych krów spowodowała, że produkcja wołowiny w Wielkiej Brytanii spadła z 90000 ton w styczniu do 50000 ton w kwietniu. Absolutna zmiana wyniosła – 40000 ton.
Zmiana procentowa to zmiana absolutna podzielona przez poziom danej wielkości w roku wyjściowym, a następnie pomnożona przez 100.
100* -40000/90000 = - 44%.
Sposoby mierzenia wartości zmian wielkości ekonomicznych
Zmiany absolutne są wyrażana w konkretnych jednostkach (np. w kg), natomiast przy zmianach procentowych nie podajemy jednostek miary.
Często wygodniej jest posługiwać się zmianami procentowymi: ekonomiści na określenie procentowej rocznej zmiany dochodu narodowego kraju czy grupy krajów używają terminu wzrost gospodarczy.
Wykresy
Wykresy punktowe przedstawiają pary wartości zaobserwowane równocześnie dla dwóch różnych zmiennych:
Ekonometria zajmuje się mierzeniem związków miedzy badanymi wielkościami przy wykorzystaniu danych ekonomicznych.
Podstawowa idea analizy ekonometrycznej: komputer, zaznaczywszy na wykresie punkty odpowiadające danym ekonomicznym, prowadzi linie w taki sposób, aby zminimalizować stopień rozproszenia punktów wokół niej.
Dodatni związek oznacza, że wzrostowi wyników na jednej zmiennej towarzyszy wzrost wyników na drugiej zmiennej.
Ujemny związek oznacza, że wzrostowi wyników na jednej zmiennej towarzyszy spadek wyników na drugiej zmiennej.
Brak zależności.
Wykresy
Nieliniowy (krzywoliniowy związek między danymi):
O niektórych rozpowszechnionych uwagach krytycznych na temat ekonomii i ekonomistów