HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 13.04.2010r.

Architektura po 843 roku

Środkowo i późna architektura bizantyjska – prowincjonalna, niewielka, bez robiących wrażenie dekoracji, skromne elewacje, często bardzo małe. Skromna, niepozorna architektura. Obiektywnie – ta architektura wyraźnie nie jest medium sztuki bizantyjskiej. Kościół bizantyjski i architektura bizantyjska jest pewną formą arch., która służy do tego, by w jego wnętrzu umieścić malowidła ścienne, Templon, ikony. To jest bardzo dobrze widoczne, gdy w Tesalonice odnajdujemy bizantyjski kościół, który nie wydaje się przesadnie efektowny, ale we wnętrzu można doznać szoku estetycznego związanego z tym, że wnętrze świątyni jest bardzo bogato zdobione malowidłami, sprzętami liturgicznymi, często bardzo ozdobnymi. Kontrast pomiędzy zewnętrzem a wnętrzem wydaje się rzeczą najbardziej dominującą.

Schemat kościoła – dominacja budowli o planie przypominającym kwadrat, często prostokąt bliski kwadratu. Kościoły w tym czasie były orientowane – po stronie wschodniej zazwyczaj trzy apsydy. Po stronie zachodniej – narteks, często zewnętrzny w wewnętrzny.

Prócz problemu budowania centralnej przestrzenie sprawą wielkiej wagi wydaje się również przekształcenie wschodniej części kościoła, która często ma formę nieco prostszą. Po IX wieku, w związku z przekształceniami liturgii, następuje wyodrębnienie pewnej przestrzeni po stronie północnej. Po stronie północnej wyodrębnione pomieszczenie dla obrzędu prothesis (dzielenie chleba eucharystycznego na drobne części przy pomocy narzędzi liturgicznych) a w czasie przebiegu liturgii owe dary liturgiczne są przenoszone na ołtarz główny za ikonostas.

IX – XI wiek: wyodrębnienie kaplicy prothesis (żetwiennik), przestaje być miejscem wydzielonym. Będzie miało to wpływ na kształtowanie się ikonostasu, który ma nie tylko jedno wejście centralne, ale musi mieć i wejście północne, które prowadzi właśnie do kaplicy prothesis.

Kaplica po południowej stronie ołtarza – diakonikon – jej pojawienie wydaje się być efektem wprowadzenia kaplicy prothesis. Kaplica po południowej stronie sanktuarium jest niekonieczne ze względów kanonicznych, ale pojawia się ze względów formalnych, związanych z dążeniem architekta do osiągnięcia jednolitej bryły. Diakonikon pełni funkcję zakrystii – przechowywane są tam przedmioty, szaty liturgiczne, chorągwie, ikony.

881 rok – Bazyli Pierwszy – kościół Nowy Kościół (Nea Ecclesia) poświęcony Chrystusowi, Maryi, Gabrielowi, Eliaszowi, św. Mikołajowi. Świątynia pięciokopułowa z kopułą główną na skrzyżowaniu naw i z czterema kopułami nad każdym kwadratem. Trzy apsydy

Kościół klasztoru Myrelaion – cesarz Roman I, lata 30-te wieku X – tego.

Kościół matki boskiej Panatrantos – kościół Konstantyna Lipsa. Ciężkie masywne filary, ściany. Skromne zdobienie – wielokolorowość cegły, barwa biała i ceglasta. Budynki wznoszone z kamienia i cegły. Im później w tradycji bizantyjskiej, tym rzadziej wykorzystywany będzie kamień a częściej cegła.

X/XI w – kościół św. Teodora.

Kościoły greckie - Kościoły podobnie jak konstantynopolitańskie proste. Minimalizacja w przypadku kościołów prowincjonalnych postępuje.

Kościół klasztoru Kaisariani – Ateny.

Kościół apostołów – XI wiek, u stóp akropolu. Stanowi swoiste dopełnienie klasycznej hellenistycznej architektury; przejaw specyficznego budowania tkanki miasta na jego pierwotnej strukturze. Niewielkie, jednoprzestrzenne wnętrze. Rozwiązanie części wschodniej – nie tylko zespół trzech apsyd z jedną dużą apsydą po środku i kilkoma mniejszymi, ale połączone przestrzenie, z możliwością komunikacją pomiędzy nimi.

128 rok – kościół Panagia. Elementy oddziaływania sztuki zachodniej. Wieże na elewacjach zachodnich. Kopuły malownicze przy skromności elewacji.

Hosios Lukas i theotokos – połączenie dwóch kościołów. Katholikon – nazwa głównej świątyni klasztornej w monasterze. W tradycji cerkiewno słowiańskiej nazywa się to „sobór”. Fasada przypomina kwadrat jeśli chodzi o jej rzut. Daszek nad wejściem głównym. Powyżej wejścia znajdują się dekoracje malarskie, często są niezachowane. Ślady malowideł, niezachowane. Tradycja dekorowania ścian zewnętrznych będzie obecna na różnych obszarach geograficznych.

X wiek – kościół zwiastowania koło Myken. Architektura cerkiewna w wydaniu prowincjonalnym – skromny wygląd zewnętrzny ale zachowany schemat kanoniczny jeżeli chodzi o część główną i część dla wiernych.

Kościół zaśnięcia Matki Boskiej w Dafni – koniec XI wieku, około 1080 rok.

Nea Moni – dzwonnica – oddziaływanie architektury krzyżowców.

XII – XV w. – architektura późna. Kościół zbawiciela w Chora – w Konstantynopolu. Nie pełni dziś funkcji meczetu, jest teraz muzeum. Rozwiązanie bardzo typowe dla tego okresu. Kaplica grzebalna – paraklezja.

Mistra – miasto bizantyjskie na Peloponezie – szczególne spotkanie wschodu z zachodem, miasto długi czas rządzone przez książąt z zachodu. Stało się częścią domeny bizantyjskiej.

1290 – 95, kościół św. Teodora w Mistrze.

Połowa XIV wieku – Hagia Sophia w Mistrze.

Architektura klasztorów góry Atos – założenia dość jednolite.