PRAWO RZYMSKIE PRAWO RZYMSKIE
Wojciech Dajczak
I Uwagi wstępne:
Egzamin:
- forma pisemna (4 pyt. Otwarte)
* 1 pyt. Dot. Prawa spadkowego
* 2 pyt. Dot. Prawa rzeczowego
* 3 i 4pyt. Dot. Prawa Zobowiązań
* 4 (ewentualnie) z części historycznej
Adres strony: www.rzym.amu.edu.pl
Podręcznik: ,,Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego.”
CZĘŚĆ I - HISTORYCZNA
Co to znaczy: prawo rzymskie?
Nie ogranicza się do prawa antycznego
Kilka sposobów mówienia o prawie, inspirowane tym, co było w antycznym Rzymie
- prawo antycznego Rzymu
- ius commune – prawo powszechne średniowiecznej Europy (nauka prawa, elementy nauki prawnej, do których odwołujemy się do antycznej historii prawnej)
- tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstwa (przedstawienie oddziaływania rzymskich tradycji prawnych na tworzenie m.in. kodeksów cywilnych)
Przykład stereotypowego obrazu antycznego Rzymu to łacińskie paremie prawnicze
Czego uczymy się z Rzymu…?
D.1.1.1,2. (Ulpian w ks. 1 Instytucji):
Dwa są obszary studium prawa:
- publiczny
- prywatny
Prawem publicznym jest to , które dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywatnym zaś korzyści (utillitas) jednostek.
W objaśnieniu rzymskiego prawa najbardziej istotny jest (…) …
Konsekwencją podziału prawa rzymskiego na ius publicum i ius privatum było to, że zaczęło skupiać bardziej uwagę na prawie prywatnym (ówcześnie prawniczym)
Zakres czasowy rozważań
Antyczne Prawo Rzymskie (753 p.n.e. – 535 n.e.) Prawo Powszechne(koniec XI w. do końca XIX w.)
753 r. Narodziny 535 r. lata 80-te XIX w. civil law
przed Chr. Chrystusa po Chr. XI w. tradition
Antyczne prawo *535 r. n.e. - Prawo Powszechne *Pojawienie się nowych, *prawo porów.-
Rzymskie (735 r. p. n. e. – 535 r. n. e. ) - Śmierć Justyniana (od końca XI w. do końca XIX w.) współczesnych k. c.: współczesne
*753 r. p. n. e. – [doświadczenie prawnicze] -I k.c. to Francuski w 1804 r. początki
- Ustawa XII Tablic *odkrycie rękopisu najobszerniejszego -II k.c. to Austriacki prawa pry-
tekstu Justyniana w Pizie, jako wzorca -1900r. Niemiecki k.c. BGB watnego
prawa powszechnego
*powstanie Studium Generale - I Wydziału
Prawa w historii Europy w Bolonii
Periodyzacja dziejów Rzymu ze względu na prawo prywatne
Od założenia Rzymu – archaiczny
218 r. p.n.e. – 27 r. p. n. e. – przedklasyczny (218 r. p.n.e. – Rzym stał się lokalnym Imperium; na Rzym zaczyna działać filozofia Grecka; 27 r. p.n.e. – Oktawian August obejmuje władzę)
27 r. p.n.e. – 284 r. n.e. – klasyczny [prawo Imperium Rzymskiego, rozwinięcie pax romana, rozwinięcie prawa, najwyższy rozwój prawa antycznego; 284 r. n.e. – koniec Dynastii Sewerów (zbudowanie autorytarnej władzy publicznej – władza absolutna, oraz kryzys gospodarki; w IV w. pojawienie się Chrześcijaństwa)]
284 r. n.e. – 565 r. n.e. – poklasyczny (565 r. n.e. – śmierć Justyniana i jego działalności prawotwórczej)
Prawo rozwijało się:
W republice przede wszystkim jako prawo zwyczajowe
W pryncypacie przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne
W dominacie przede wszystkim jako prawo stanowione
Ad. a)
Zaletą prawa zwyczajowego jest to, że jest powszechnie szeroko akceptowane oraz rozumiane.
Słabością w archaicznym prawie rzymskim jest to, że prawo zwyczajowe może budzić w pewnych treściach dziwne zachowanie (np. skoro wszyscy tak robią to tak jest); Sposób rozumienia prawa zwyczajowego może rzutować na napięcia społeczne.
Pomysł w Rzymie dla prawa zwyczajowego - wprowadzenie ustawy, która zbierałaby prawo zwyczajowe – Ustawa XII Tablic (jako spis); w razie sporu odwołujemy się do tego, co jest napisane.
Ustawa XII Tablic była postrzegana w Rzymie jako zbiór wszelkiego prawa.
Ad. b)
Początkiem pryncypatu był początek jednowładztwa.
Końcem pryncypatu był początek monarchy.
Czas prawa klasycznego to okres, w którym prawo osiągnęło najwyższy stopień rozwoju.
Prawo jurysprudencyjne – działalność uczonych prawników.
Ad. c)
Okres dominatu – koniec II w. n.e. do śmierci Justyniana.
Władza skonstruowana w rękach Cesarza.
Prawo stanowione, jako opinia i wyroki, które powstały w kancelarii cesarskiej, bądź też w sądzie cesarskim.
Prawo jurysprudencyjne (interpretation iuris)
Wykładnia istniejącej wykładni, poddawana stałej aktualizacji przez nowe generacje prawników.
Jurysprudencja rzymska jest zbiorowym ustawodawcą, który jednak zamiast wskazywać, dyskutuje; źródło prawa o charakterze raczej perswazyjnym niż imperatywnym.
Wykładnia, jako kolektywne działo rozciągniętej w czasie wspólnoty prawników.
- Prawo jurysprudencyjne jako laboratorium.
- W okresie antycznym to prawo było pełne kontrowersji.
- W dłuższej perspektywie czasowej działanie tego prawa doprowadziło do wydestylizowania pewnych reguł, które dało większe poczucie zgodności z społeczeństwem i ekonomią.
- Okres, w którym prawo antyczne osiągnęło największy stopień rozwoju.
Prawo jurysprudencyjne
(CASUS – konflikt)
| a)USTAWY (Strukturalna niekompletność ) | b)REGUŁY (np. superficies solo cedit) |
d)WYOBRAŻENIA FILOZOFÓW: *Bona fides *Naturalis ratio |
c)SCHEMATY ARGUMENTACYJNE *analogia, *a contrario, *reductio ad absurdum |
Ad. A)
Czy jest jakaś ustawa, do której muszę sięgnąć?
Możliwość znalezienia odpowiedzi w ustawie była bardzo wąska – strukturalna niekompletność
Szukanie odpowiedzi w ustawie
Ad. B)
Czy jest jakaś reguła prawna, która pozwala rozstrzygnąć dany przypadek?
Reguła prawna oddaje część prawa (uogólnienie reguł rozstrzygnięcia w wielu przypadkach).
Ad. C)
Modele argumentacyjne
Ad. D)
Odwoływanie się do wyobrażeń filozoficznych, które wyrażały kiedyś jakie są wartości, sposoby rozumienia świata.
Wprowadzono do języka prawniczego clausule generalne.
Kodyfikacja Justyniańska (528 r. n.e. – 534 r. n.e.)
Justynian objął władzę w 526 r. n.e.
Chciał dokonać odnowienia prawnego, polegającego na uporządkowaniu prawa.
Planem Justyniana było zastąpienie tego chaosu poprzez zautoryzowanie kilku jego projektów prawnych, które stały się podstawą rozstrzygnięcia sporów.
Nazwy 3 tekstów prawnych:
Codex (534 r. n.e.)
- Stanowił zbiór konstytucji cesarskich, aktów prawnych, które powstały w kancelarii cesarskiej.
- Sens: Zastąpienie odpisów cesarskich jedną książką z odpisami właściwymi i aktualnymi.
Institutiones (VI w. n.e.)
Podręcznik do prawa, napisany w sposób prosty i pozwalający wprowadzić w podstawowe reguły pojęcia prawa.
Przygotowany przez Justyniańską komisję.
Wzorowany z podręcznika II poł. II w. Gajusza.
Digesta (533 r. n.e. – 534 r. n.e.)
- Forma literacka, której istotą jest to, że jest zbiorem opinii prawniczej, konkretnych przypadków, problemów (opnie okresu klasycznego).
- Utrwalają dorobek jurysprudencji.
Novellae
- Cel: stworzenie prawa normującego wszystkie problemy.
- Kolejny Kodeksy Justyniana.
* Kiedy Justynius zakończył pracę nad powyższymi książkami, nakazał zniszczyć wszystkie teksty, z których czerpał.
CORPUS IURISCIVILIS – oznaczenie wszystkich 4 zbiorów prawnych Justyniana. Zostało wprowadzone na koniec XVI w. Sukces Justyniana objawił się dopiero kilka wieków później.
08.03.2014
W poznaniu metody poznania i wykorzystania prawa rzymskiego
<- ->
Mos italicus Mos gallicus
Glosatorzy i konsyliatorzy Humanizm prawniczy
MOS ITALICUS
Glosatorzy
pierwsza metoda prawnicza w Europie
lata 80. XI w. – odkrycie rękopisu Digestów Justyniańskich (zbiór opinii prawników rzymskich)
zauważono, że opinie z Digestów są bardziej rozwinięte od ówcześnie obowiązującego prawa
glosatorzy przepisywali tekst Digestów i „tłumaczyli go sobie”
formą tłumaczenia były przypisy w rękopisie – glosy
glosy opisywały digesta własnymi słowami, rozwijały rzymskie pomysły lub wprowadzały system wewnętrznych odnośników
chodziło o rozpowszechnienie rzymskich opinii prawnych
odkrycie Digestów jest bezpośrednią przyczyną powstania pod koniec XI w pierwszego wydziału prawa w Europie (Bolonia)
od tego czasu glosy obowiązywały jako wykładnia prawa.
Konsyliatorzy
druga metoda prawnicza
od XIV wieku
nazwa – łac. consilium „rada”, „opinia”
zadaniem prawników przygotowywanie opinii prawnych
specyfiką tych opinii było odwołanie się do rzymskich tekstów. Np. „Czy można być właścicielem wiatru” – prawnicy znajdują w rzymskich tekstach podział na przedmioty, które mogą wchodzić do majątku prywatnego i które nie mogą wchodzić do majątku prywatnego (to, co służy użytkowi wszystkich – wody rzek płynących, morza itd.)
przy tworzeniu opinii sięgali do tekstów rzymskich, ale też prawa kanoniczego, lokalnego prawodawstwa, zwyczajów handlowych
często mieszali ze sobą te gałęzie prawa, wyrywali wątki z kontekstu
Komentarze
od XV/XVII w. nauka prawa oparta o naukę komentarzy
możliwie wyczerpujące przedstawienie obszarów prawa
coś innego niż opinie i glosy
autor komentarza rozpoczyna każdy fragment od listy pytań, na które udziela odpowiedzi
odpowiedzi wykorzystują teksty rzymskie wzbogacone o glosy
najsławniejsi autorzy: Bartolus de Saxoferrato, Baldus de Ubaldus
- już od momentu powstawania glosów zaczyna się luźne podejście do prawa rzymskiego
-przez działalność glosatorów, konsyliatorów i komentatorów rozpowszechnia się znajomość prawa rzymskiego w Europie, na Uniwersytetach, ale też w praktyce
-mos italicus – zwyczaj italski – sposób zajmowania się prawem rzymskim charakterystyczny dla obszaru Italii. Łączy glosatorów i konsyliatorów.
-Wspólne dla nich było traktowanie rzymskich tekstów w sposób bezkrytyczny, jako „prawniczej prawdy”
-wg nich przy pomocy tych tekstów można było odnaleźć prawdziwe odnalezienie problemu prawnego
MOS GALLICUS
Humanizm prawniczy
pojawia się w XVI w. jako efekt renesansu
jest to bardziej krytyczne podejście, zakwestionowanie tekstów rzymskich jako „prawniczej prawdy”
przedstawiciele najbardziej aktywni we Francji (dlatego gallicus)
Nauka prawa rzymskiego a kodyfikacje prawa cywilnego
Usus modernus->prawo natury -> code civil, ABGB
Humanizm prawniczy
|
Pandektystyka
|
BGB
I nurt – nurt systematyczny
idea zbudowania na nowo opisu prawa, który byłby maksymalnie użyteczny w poznawaniu i używaniu prawa
wprowadzenie myślenia o prawie jako spójnym systemie.
zbudowanie systemu prawa inspirowanego przez matematykę, na wzór geometrii
materiałem, z którego chcieli budować system było mimo wszystko prawo rzymskie i rzymskie teksty prawne.
rozwinięciem tego nurtu systematycznego w humanizmie prawniczym była w XIXw. panadektystyka niemiecka.
II nurt – nurt historyczny
postrzeganie prawa rzymskiego jako produktu historycznego i tłumaczenie sprzeczności i niedoskonałości z tekstów rzymskich
skupienie się na ewolucji prawa.
Patrząc z perspektywy czasu większe oddziaływanie miał nurt systematyczny
Usus modernus – współczesne używanie.
połączenie systemowości i współczesnego używania (XVI w. na terenie Holandii)
rozwinięcie w II poł XVII w i w wieku XVIII – szkoła prawa natury
szkoła prawa natury
krytyczne podejście do prawa rzymskiego
odejście od kontynuowania prawa rzymskiego aby w to miejsce zbudować na nowo system prawa w oparciu o reguły, które będą uznane za odpowiadające wymaganiom rozumu, racjonalne.
„Reguły naturalne” tzn reguły prawne przekonujące rozumowo, są rozsądne i racjonalne. (klimacik oświecenia).
Postulat kodyfikacji prawa
XVIII/ XIX w
pomysł na zastąpienie dotychczasowe prawa nowym zbiorem
tekst będzie oparty na systematyce, będzie napisany klarownie, wyczerpujący, pozbawiony wewnętrznych sprzeczności. ->>> efekt szkoły prawa natury, ich pomysł
Pierwsza nowoczesna kodyfikacja – 1804r. code civile (Francja), ABGB – powszechna ustawa cywilna w Austrii – do dzisiaj trochę zmienione obowiązują.
w tych kodeksach też można odnaleźć schematy z prawa rzymskiego.
Inna droga prawa rzymskiego do współczesnego prawa cywilnego – Niemcy
XIX w – panadektystyka (rozwinięta z nurtu systematycznego)
C. F. Savigny – sprzeciwił się szybkiej kodyfikacji prawa cywilnego, bo wiedział, że gdyby wtedy doszło do kodyfikacji to byłoby to skopiowanie francuzów, a nie chciał iść ich drogą.
nie chciał, żeby Niemcy były zależne w jakiś sposób od Francji
nowoczesne myślenie o prawnie było oparte nie na matematyce, a na naukach przyrodniczych
prawo można badać w oparciu o obserwacje i eksperymenty
„laboratorium prawnicze” – odpowiednikiem przyrodniczego eksperymentu w naukach prawniczych historycyzm.
Uchwycenie tendencji ewolucyjnych w prawie.
Wg Savigny przedmiotem doświadczenia prawniczego, które miało zbudować prawo niemieckie było prawo rzymskie ale w czystej postaci znanej z antyku.
potem trzeba te ‘doświadczenia’ dobrze i klarownie opisać, by oddać wiernie tą ewolucyjność prawa.
efektem porządkowania i uogólniania prawa w XIX w w Niemczech było powstawanie podręczników prawa.
BGB - niemiecki kodeks cywilny – 1896, wszedł w życie w 1900, obowiązuje ze zmianami do dzisiaj
Dwa największe obszary rozważań nad prawem aktualnie:
-Jak usystematyzować prawo prywatne?
2 modele systematyki:
1. Instytucje Gaiusa – podręcznik prawny - (persona, res, actio) – zaproponował podzielenie całego prawa – na prawo dot osób, rzeczy, skarg – takie obowiązuje we Francji
2. model pandektowy – Georg A. Heise – Niemcy
Część ogólna (ulokowano tam definicje i reguły - podmiot prawa, przedmiot prawa, czynność prawna, przedstawicielstwo, przedawnienie)
Trwałośc wpływu panadektysyki na polską naukę prawa cywilnego:
XIXw systematyka pandektowa (1. Część ogólna 2. Zobowiązania, prawo rzeczowe, prawo familijne, prawo spadkowe)
Systematyka kodeksu polskiego kodeksu cywilnego (1. Część ogólna 2. Własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania, spadki)
-Jakie rozwiązania konkretnego problemu prawnego uznać za właściwe?
Antyczne prawo rzymskie:
Czy pominięci w testamencie najbliżsi zmarłego mają prawo do części jego majątku?
Jakie są przesłanki przeniesienia własności?
Kiedy umowa wzajemna rodzi prawny obowiązek jej wykonania?
Nauka prawa rzymskiego:
Czy i jak wybrać między systemem zachowku i rezerwy?
Jak wybrać między modelem kauzalnym i abstrakcyjnym przeniesienia własności?
Jak określić i interpretować granice budowy umów?
PRAWO SPADKOWE
- hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quod defunctus habuerit
- sukcesja uniwersalna - sukcesja w całość praw– ogół praw i obowiązków zmarłego traktujemy jako jeden obiekt
- hereditas jest res incorporale – nie można dotknąć, ale jest pojęciową jednością. Gdyby tego nie było każdą część spadku trzeba by było rozpatrywać oddzielnie.
Jakie składniki majątku mogą mieścić się w pojęciu spadku:
-corpora hereditaria: ruchomości i nieruchomości, które były własnością zmarłego; kiedy ktoś korzystał, ale nie był właścicielem – faktyczne korzystanie otwiera drogę do nabycia własności przez zasiedzenie
-wierzytelności i długi
-inne uprawnienia – prawa do grobu oraz świadczenia wyzwoleńców
Pojęcie dziedziczenia może też obejmować sytuacje, które prowadzą do nabycia prawa. (Przejmuje się czas zasiedzenia)
Jeżeli uprawnienia mają charakter czysto osobisty to nie wchodzą w skład spadku
Środki ochrony w prawie spadkowym:
- w jednym procesie można domagać się wszystkiego, co należy do spadku – HEREDITATIS PETITIO – żądanie spadku
Wartości prawa spadkowego:
-znalezienie, wskazanie heres – spadkobiorcy; prawo musi wskazywać dokładnie spadkobiorcę
-spadkodawca może kształtować losy swojego majątku po śmierci
-swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora – może przewidywać możliwość, że ktoś nie będzie chciał dziedziczyć
-solidarność rodzinna – w ustawowym ustalaniu dziedziczenia pierwszym kręgiem spadkobierców powinna być rodzina, a nie skarb państwa czy obce osoby
-ochrona żyjących przed pogorszeniem ich sytuacji na skutek aktów ostatniej woli
Zasady konstruowania prawa spadkowego
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest
Wyjątki:
-żołnierze – testamenty żołnierskie miały w Rzymie osobne przepisy
-contra tabulas – dziedziczenie przeciwtestamentowe – uznawanie w części nieskuteczności testmentu przy wydziedziczeniu
- beztestamentowe fideikomisy – prośba spadkodawcy skierowana do spadkobiorcy, żeby całość lub część majątku po śmierci przekazać innej osobie
Swoboda testowania:
-sporządzający testament nie jest nim związany
Problem testamentów wspólnych
Problem umów o dziedziczenie
Problem konkurencji między wolnością a powinnościami względem najbliższych
W większości testament wzajemny nie jest dopuszczalny
Problem konkurencji między wolnością w powinnościami względem najbliższych
Czy ja sporządzając testament mogę absolutnie dowolnie rozporządzić całością mojego majątku?
Czy wolność powinna być ograniczona w interesie moich najbliższych?
Dziedziczenie przeciwtestamentowe – contra tabulas
Wprowadzone ze względu na te zadawane pytania
Pomysły ograniczania pełnej wolności przy sporządzaniu testamentu:
Formalne
- jedynym ograniczeniem wolności testowanie jest nałożenie określonych wymagań formalnych.
- uznaje się rozrządzanie majątkiem w testamencie, jeśli sporządzający testament wydziedziczył kogoś czyli jeśli nie chce się żeby ktoś z najbliższych dostał spadek to trzeba go wydziedziczyć
- aby nie odsuwać kogoś od spadku w skutek zapomnienia o jego istnieniu xD
- pierwsze historyczne ograniczenie swobody dziedziczenia.
- potem przez długi czas nie było innych ograniczeń, czyli najwidoczniej to spełniało swoje zadanie
Materialne
- W II w. p.n.e.
- nie można w pełni swobodnie rozporządzać swoim majątkiem z pokrzywdzeniem najbliższych
- łączy się z wprowadzeniem do prawa przedklasycznego szczególnej skali querela inofficiosi testementi – sprzeczny z powinnościami testament
- początki w poglądzie, że jeśli ktoś wydziedzicza bliskich to postępuje sprzecznie z powinnościami.
- jedną z powinności ojca rodziny jest aby przekazał część majątku rodzinie.
Querela inofficiosni testamenti – testament sprzeczny z powinnościami
Skargę należało wnieść w ciągu 5 lat od śmierci spadkodawcy – skarga czasowa. Uprawnienie przedawniało się po upływie pięciu lat. Teraz to normalne, jednak wtedy przedawnianie się było czymś niezwykłym. Ta skarga dostrzega problem, że rozpatrywanie takiej sprawy po np. 20 latach jest trudne
Kto może za pomocą skargi kwestionować testament? Kto jest najbliższym?
Legitymacja czynna:
-Dzieci (małżeńskie/z którego małżeństwa/pozamałżeńskie?) – tylko pochodzące z małżeństwa
-Rodzice – dopiero od III w. n.e.
-Rodzeństwo – (Konstantyn pozwolił im występować tylko wówczas, gdy testator ustanowił dziedzicem osoby niegodne szacunku – persona turpis)
Z punktu widzenia interesów majątkowych małżonka nie traktowano jako rodzinę!!
Chociaż w tej chwili w większości krajów małżonek przechodzi na pierwszy plan, nawet przed dziećmi
Zachowek (pars legitima), inaczej część należna (portio debita) – nie otrzymali przynamniej ¼ beztestamentowego udziału spadkowego
Ta skarga będzie skuteczna, jeśli każdy nie dostanie tej ¼ udziału spadkowego
Jeśli każdy dostanie tą swoją działkę to testament nie może być kwestionowany
Kwestionowanie testamentu
Powoduje nieważność całego testamentu – jeśli ktoś pokrzywdził najbliższych i oni wystąpili do sądu to testament był nieważny i dochodziło do dziedziczenia testamentowego
Zmiany w prawie justyniańskim:
W 528 roku Justynian stwarza skargę o uzupełnienie zachowku (nie domagają się unieważnienia testamentu a jedynie odzyskania różnicy niędzy tym co dostali, a tym co realne)
Actio ad supplendam legitimam
Odtąd o unieważnienie testamentu w całości albo w części za pomocą querela można się ubiegać tylko wówczas, gdy uprawnieni NIC nie dostali
Swoboda testowania a solidarność rodzinna
-Ochrona formalna
-Ochron materialna
-System zachowku i rezerwy
Zachowek jest bliższy temu, co było w Rzymie. Uprawnienie osoby najbliższej do żądania od spadkobiorców określonej kwoty pieniężnej, która jest jakimś ułamkiem kwoty pieniężnej podobnym do tego, jaki by był gdyby w ogóle nie było testamentu. (działa w Polsce)
Rezerwa – spadkodawca sporządzając testament w ogóle nie może rozporządzać całym majątkiem; jego rozporządzenia które wychodzą poza dany próg majątkowy są w ogóle nieskuteczne
-Ograniczenie swobody testowania w imię solidarności rodzinnej jest uznawane w aktualnym prawie.
Zasada solidarności rodzinnej
Rodzina jest wartością, które wpływa na kształt prawa spadkowego.
Tak jak będzie się zmieniało pojęcie rodziny i znaczenia rodziny tak powinno się zmieniać prawo spadkowe.
Ciągła konkurencja między wolnością a solidarnością.
Solidarność polega na tym, że w konstruowaniu prawa spadkowego interesy rodziny powinny być uwzględnione.
W pierwszej kolejności trzeba ustalić porządek dziedziczenia beztestamentowego. Reguły, które wskazują komu przypadnie majątek zmarłego jeśli nie sporządził testamentu. W pierwszej kolejności do spadku powinna dojść najbliższa rodzina (termin zmienny).
- w Rzymie – ci, którzy podlegają władzy ojcowskiej są najbliższą rodziną. Dzieci, które wyszły z rodziny już nie miały prawa do testamentu.
- W końcu Republiki rozciągnięto termin na wszystkie dzieci, nawet te poza władzą ojcowską.
- Za czasów Justyniana odrzucenie władzy ojcowskiej jako podstawy dziedziczenia rodzinnego.
Rodzina powinna być bliżej niż ewentualni inni spadkobiercy. Prawo spadkowe wymaga, żeby zawsze jakiś spadkobierca był.
Ograniczenie realnej swobody testowania (to co wyżej)
Szacunek dla woli zmarłego
- jeśli powiedział coś w testamencie, to starajmy się zrobić wszystko, żeby tak się stało
-istota:
„W sprawach publicznych nic nie jest bardziej godne czci niż ustawa, w sprawach prywatnych najbardziej prawomocny jest testament” Marek Aureliusz I w. p. n. e
„Posłużę się przykładem: nikt nie unieważnia i nie zmienia prawnie sporządzonego testamentu, choć jest on tylko dzielem człowieka” św Paweł I w. n. e.
„testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadało to woli testatora”
Causa Curiana - przykład
Rok 93 p. n. e.
Spadkodawca sporządził testament, w którym wskazał jako dziedzica testamentowego dziecko, które miało się urodzić
Jednocześnie zabezpieczając się wprowadził postanowienie, że gdyby dziecko nie mogło dziedziczyć, to drugim spadkobiercą miał być Kuriusz
-Okazało się, że dziecko w ogóle nie było poczęte czyli spadkobiorca nie istnieje.
-Wg prawa spadkobiorcą może być tylko ten, który istnieje. Teoretycznie testament jest nieważny. -Zgłosił się Kuriusz, rozpoczyna się proces między nic a spadkobiorcami ustawowymi.
-Rodzina mówi o logice, Kuriusz o woli zmarłego.
-Rozstrzygnięcie: przyznano prymat woli zmarłego nad dosłownym brzmieniem
-Od tego czasu akcentowano, że wola zmarłego ma prymat nad ustawa
-Konflikt między verba a voluntas. Prymat dla voluntas
Semel heres semper heres – kto raz ten na zawsze
Zmierzanie do definitywności tego co w testamencie
-zakaz odbierania tego, co nabyto już moris causa
Wyjątki:
niegodność dziedziczenia – dziedzic zachował się niegodnie względem zmarłego, ale spadkodawca zmarł nie mając możliwości zmiany testamentu. Zadaniem porządku prawnego zdefiniowanie czym jest niegodne zachowanie. Niegodnym również ten, kto naruszął godność bądź dobre imię zmarłego.
Wprowadzenie skargi actio popularis – może ją złożyć każdy, kto umie ją wykazać.
dziedziczenie przeciwtestamentowe – jeśli testament został obalony, bo narusza dobra najbliższych, to następuje dziedziczenie ustawowe
fideikomis uniwersalny – spadkodawca zwracał się nieformalnie ( z prośbą ) do spadkobiorcy, żeby przekazał cały majątek innej osobie. Ktoś jest dziedzicem, ale musi oddać majątek zgodnie z prośbą.
Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur – Dziecko poczęte uznaje się za narodzone, o ile chodzi o jego korzyści
-„Kto jest w łonie kobiety uważa się go za narodzonego, gdy chodzi o korzyści płodu. W innych przypadkach, żądającemu przed narodzeniem dziecka, żadną miarą nie przyznaje się pomocy” Paulus
-Są systemy prawne dzisiaj, które mówią, że można ustanowić spadkobiorcą, kto jeszcze nie jest poczęty, ale urodzi się np. w ciągu najbliższych dwóch lat.
Podmioty uczestniczące w dziedziczeniu
Beztestamentowe
-spadkodawca (defunctus)
-spadkobiorca (heres – spadkobiorca wg ius civile, bonorum possessor – spadkobiorca wskazany przez prawo urzędnicze)
Krąg spadkobiorców wg prawa cywilnego i prawa urzędniczego się nie pokrywa. Wg prawa urzędniczego był bliższy ówczesnemu pojęciu rodziny i ówczesnemu pojęciu sprawiedliwości.
Jedynym wymaganiem wobec spadkobiorcy jest to, że musi istnieć w chwili śmierci spadkodawcy
Testamentowe
-testamenti factio activa – spadkodawcą testamentowym mógł być tylko ten, który miał zdolność do sporządzenia testamentu; zdolność ma ten, kto jest dojrzały i poczytalny
-testamenti factio passiva – spadkobiorcą testementowym musiała być osoba, która miała do tego zdolność; Tylko ten, kto istnieje w chwili śmierci; podmiot, który jest dostatecznie, jednoznacznie określony (np. biedni – niesprecyzowana grupa). Doprecyzowanie do niewolników (cudzemu – własność pana, własnemu – przyznanie mu wolności). Doprecyzowanie do zwierząt – nie mogą
-capacitas – spadkobiorcą może być ten, kto ma możliwośc zatrzymania tego, co przyznano mu w testamencie. Wprowadzenie tej konstrukcji pokazuje jak prawo spadkowe może być instrumentem do realizacji celów politycznych
-indigitas – niegodność dziedziczenia (j/w)
Dziedziczenie testamentowe – grupy problemów
treść testamentu
-fundamentem testamentu jest ustanowienie dziedzica
-musi być ono absolutnie jednoznaczne i stanowcze oraz precyzyjne
-albo do całości majątku spadkowego albo do ułamkowej części majątku spadkowego – bo spadek jest traktowany jako jeden obiekt majątkowy
-titus heres esto (stanowcze słowa) – Spadkobiercą niech będzie Tytus
-institutio ex re certa – ustanowienie co do konkretnej rzeczy – gdy ktoś sporządził testament, wskazał swoich dziedziców, ale pierwszego ustawnowił co do mieszkania nr 1, drugiego co do mieszkania nr 2 itd. czyli nie wyznaczał ułamka majątku, ale jego konkretny składnik. Chce, eby konkretna rzecz trafiła w ręce konkretnej osoby.
Jak ocenić skuteczność ustanowienia ex re certa?
jest wadliwe a testament w całości nieważny, ale byłoby to sprzeczne z zasadą woli zmarłego
wskazanie tej konkretnej rzeczy traktujemy jako niepoczynione, zostawiamy jedynie osoby, które mają być spadkobiercami
Substytucje
-substitutio vulgatis – podstawienie zwyczajne – jesli A nie może być dziedzicem, niech będzie nim B
-substitutio pupillaris – substytucja pupilarna – jeśli mój syn umrze w ciągu 10 lat, Tycjusz niech będzie jego dziedzicem. Dopuszcza możliwość, że dziecko można umrzeć przed osiągnięciem dojrzałości.
-substitutio quasi pupillaris – substytucja za osobę niepoczytalną
-substytucja fideikomisarna – poproszenie kogoś o przekazanie całego majątku komuś innemu; nie musi mieć miejsca w testamencie
-fideikomis familijny – po śmierci spadkobiercy syna, spadkobiercą ma być jego syn, a po śmierci wnuka najstarszy syn wnuka; to wyłącza spór o spadek
Legaty - pozostawiona w testamencie darowizna
-Legat jest nieodpłatnym przysporzeniem, darowizną w szerokim znaczeniu
-Legatum per vindicationem – uprawnienie po stronie benieficjenta nie jest wierzytelnością, a własnością. Przenosi od razu własność konkretnego przedmiotu na rzecz beneficjenta. Staje się właścicielem z chwilą nabycia spadku.
Zagrożenia : warunkiem jego skuteczności jest skuteczne przeniesienie własności. Fundamentem przeniesienia własności jest to, że nie można przenieść więcej praw niż się samemu posiada.
Ma się coś w majątku, ale nie jest się jego właścicielem np. nabycie nieformalnie.
Branie pod uwagę czy jest właścicielem w momencie sporządzania testamentu i w momencie śmierci – tylko wtedy legat jest ważny.
-Legatum per damnationem – pozycja beneficjenta jest taka, że ma tylko wierzytelność, nie własnośc. Może żądać od kogoś określonego zachowania.
Damnacyjny ma mniejsze działanie niż windykacyjny.
fideikomisy
-Fideikomis może, ale nie musi być w treści testamentu.
-Nazwa pochodzi od „fideicommitto” – powierzam uczciwości.
- Spadkodawca zwracał się z prośbą, której zabezpieczeniem była tylko ufność w uczciwość spadkobiorcy.
Z czasem można było domagać się rozstrzygnięcia tego fideikomisu
fideikomisy uniwersalne – prośba spadkodawcy o przekazanie wskazanej osobie całego majątku spadkowego
fideikomisy syngularne – prośba o przekazanie konkretnej rzeczy albo konkretnej kwoty pieniężnej (jak legaty, ale legaty muszą być w testamencie)
fideikomisy wolności – przyznanie niewolnikowi wolności
forma testamentu
-Skuteczność testamentu zawsze wymagała zachowania jakiejś formy./ testament zawsze jest czynnością formalną.
-Od formalizmu testamentu jest tylko jeden wyjątek – testamenty wojskowe.
Testament holograficzny – testamentum holographum
-Wcześniej jednym z elementów ważnego testamentu była obecność świadków
-Jedną z przyczyn wprowadzenia fideikomisu było złagodzenie formalizmu
-Konstytucja Walentyniana III z 446 r – wprowadzenie własnoręcznego spisania ostatniej woli i uznania go za ważne
-Losy tej formy testamentu, problem podpisu i daty
Interpretacja testamentu
Zasada przychylności dla testamentu, ratuj testament jak tylko się da
-Plus nuncupatum minus scriptum
-Falsa causa non nocet
-Falsa demonstratio non nocet
-W interpretacji dążymy do urzeczywistnienia woli zmarłego
Obiektywne reguły wykładni – favor
-favor libertatis – jeśli terśc testamentu budzi wątpliwość czy przyznać wolność czy nie – należy ją przyznać
-favor heredis – zasada przychylności dla spodkobiorcy – jeśli nie wiadomo co jest objęte legatem. Jeśli nie jesteśmy w stanie określić, trzeba wybrać rozwiązanie przychylniejsze dla dziedzica
-favor uxoris – wybierz rozwiązanie przychylniejsze dla żony zmarłego
POSIADANIE I PRAWA RZECZOWE
trzy możliwe sytuacje władztwa
MOJE (meum esse aio) – twierdzę, że jest moje
Res extra commercium – obiekty wyłączone z obrotu (przedmioty które nie są ani « moje » ani « twoje » ; nie mogą wchodzić do majątku konkretnej osoby). Powietrze, woda w oceanach
Twoja (res tua)
-Posiadanie jest czymś innym niż prawo rzeczowe
-Istnieje więcej niż jedno prawo rzeczowe
-ius in rem – prawo dotyczące rzeczy; Chroni moją własność. W systemie prawnym musi być możliwość odzyskania swojej własności.
-ius in personam – prawo dotyczące osoby; realizowanie uprawnienia skutecznego tylko przeciwko jednej, określonej osobie (np. Przy sprzedaży można domagać się zapłaty tylko od osoby kupującej).
-prawa rzeczowe zajmują się porządkowaniem konfliktów dotyczących naruszania czyjegoś władztwa
Triada form władania rzeczą
Wprowadzenie tego trójpodziału jest efektem ewolucji w antycznym prawie rzymskim. Jest charakterystyczny dla porządków prawnych, które rozwijały się pod wpływem prawa rzymskiego.
Rozwój form władztwa nad rzeczą
I. posiadanie– charakterystyczne dla najbardziej prymitywnych form
II. posiadanie i własność – utrata realnego władztwa nie oznacza utraty uprawnienia; silniejsza ochrona mienia
III. posiadanie, własność i iura in re aliena – wycinkowe uprawnienia do konkretnego obiektu
Formowanie się prawa własności (oś czasu)
władztwo – manus; nie było samodzielnego określenia własności. Manus dotyczy obiektów majątkowych i osób
lepsze uprawnienie do rzeczy – legis actio sacramento in rem; uznanie, że własność to lepsze uprawnienie do rzeczy; jeśli jakaś osoba miała określoną rzecz i zostało jej to odebrane to w przypadku sporu ma lepsze uprawnienia do rzeczy
proprietas – plena in re potestas – rei vindicatio – (od późnej republiki) skarga, za pomocą której właściciel może odebrać przedmiot swojego władztwa od każdego, kto bez uzasadnienia prawnego tą rzeczą włada
ZAPAMIĘTAĆ: posiadanie i władztwo to nie to samo
W prawie rzymskim istotą jest to, że można odebrać przedmiot swojej własności od każdego kto tym włada bez uzasadnienia prawnego
POSIADANIE
Czym jest posiadanie?
Stan faktyczny, stosunek faktyczny – sytuacja faktyczna, władztwo faktyczne, który może mieć znaczenie prawne
Faktyczne władztwo może mieć znaczenie prawne.
Funkcje posiadania (nie każdy przypadek posiadania spełnia wszystkie te funkcje)
-funkcja transportowa – uzyskanie posiadania prowadzi do uzyskania własności; w systemie prawnym jako jedną z przesłanek posiadania własności jest nabycie posiadania
-nabycie własności
traditio – przeniesienie posiadania określonego obiektu. Może być tak, że prawo stanowi, że żeby nabyć własność należy nabyć posiadanie,
usucapio – zasiedzenie; ktoś staje się właścicielem między innymi dlatego, że przez długi czas był posiadaczem jakiegoś obiektu,
ocupatio – zawłaszczenie; odnosi się do objęcia w posiadanie obiektów, które nie mają właściciela. Objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej,
-ochrona posesoryjna – ochrona posiadania; jeśli posiadacz utraci swoją rzecz to może od żądać od kogoś, kto zabrał, zwrotu tego przedmiotu. W ramach sporu żądający zwrotu musi tylko wykazać, że był posiadaczem, a posiadanie zostało mu odebrane w sposób niedozwolony. Nie musi pokazywać, że jest właścicielem. Wprowadzenie ochrony posesoryjnej ma na celu wprowadzenie zachowań, które mogą faktycznie odebrać nieswoją własność
-dogodniejsza sytuacja procesowa – jeśli toczy się spór o konkretny przedmiot to ten, który nie jest posiadaczem musi pokazać podstawę prawną, dla której przedmiot musi mu być wydany. Posiadacz nie musi niczego udowadniać. To, że ktoś jest posiadaczem stawia go w lepszej sytuacji dowodowej.
Czym się charakteryzuje stan faktyczny? Czym go zidentyfikować?
Dwa elementy, które musza zachodzić, żeby uznać konkretną osobę za posiadacza
-corpus – element obiektywny albo zewnętrzny; realne władanie rzeczą, realnie coś się ma, widać to
-animus – zamiar traktowania rzeczy tak jak swojej. Subiektywny lub wewnętrzny.
Possessio
-Possessio jest tylko takie realne władztwo, które charakteryzuje się animusem (zamiarem traktowania jak swojej) /zeszyt/
-Possessio naturalis - jeśli ktoś faktycznie ma w swoim posiadaniu dany przedmiot, ale nie traktuje go jak swój (włada w określonym zakresie, lub czyimś imieniu, dzierży) /mikrofon/
-Sens praktyczny tego rozróżnienia – do nabycia własności i do ochrony posesoryjnej prowadzi tylko possessio. Możliwość nabycia w drodze zasiedzenia odnosi się tylko do possessio
-Possessio iusta causa – posiadanie, które zostało nadane w oparciu o słuszną przyczynę
-Każdy przypadek possessio (posiadania samoistnego) był w wyobrażeniu rzymian objęty ochroną posesoryjną. Instrumentem ochrony posesoryjnej były tzw. inderdykty posesoryjne.
-Rozróżnienie na possessio i possessio iusta causa – tylko pewien fragment sytuacji posiadania prowadził do nabycia własności w drodze zasiedzenia
W sporze o posiadanie nie mógł wygrać posiadacz wadliwy
-Posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) – aut vi, aut clam, aout precario ab advesario adquistita – uzyskane przy użyciu siły, podstępu lub w sposób prekaryjny – poprzez nadużycie
Possessio: corpus et animus
- solo animo - dopuszczenie możliwości nabycia posiadania poprzez samo porozumienie, bez realnego przekazania posiadania;
2 grupy wyjątków:
traditio brevi manu – posiadanie nabywa dotychczasowy posiadacz naturalny – w czasie trwania umowy dzierżawy chce się coś zatrzymać na stałe;
constitutm possessiorium – dotychczasowy posiadacz pozostaje posiadaczem naturalnym
-Do nabycia posiadania dochodzi poprzez połączenie corpus i animus u jednej osoby
-Od jakiego momentu można uznać, że ktoś nabył posiadanie nieruchomości? – musi obejść granice tej nieruchomości (manifestacja zewnętrzna), musi objąć wzrokiem tę nieruchomość
Problem ten do dzisiaj funkcjonuje.
WŁASNOŚĆ
Formy własności
-kwirytarna – wg ius civile – szczególne miejsce tej własności w XIX i XX wieku (na I planie)
-bonitarna
-quasia-własność gruntów prowincjonalnych
-perigrynów
Problem definicji własności w prawie antycznym
-rzymianie nie chcieli definiować, bo zbudowanie definicji, która się sprawdzi w każdym kontekście jest trudne
-w Rzymie nie było definicji własności, są tylko wypowiedzi o własności
Plena in re potestas (z wypowiedzi prawników rzymskich- pełne władztwo względem rzeczy)
-Własność jest na pierwszym planie, jest najpełniejsza;
-wskazywanie elementów uprawnień właścicielskich (ius utendi, ius abutendi, ius possidendi, ius fruendi, ius disponendi) - w toku argumentacji prawników rzymskich uznano, że jeśli ktoś jest właścicielem to może rzecz: używać, zużywać (zniszczyć), posiadać, pobierać użytek, dysponować
Próby definicji w ius commune (późne średniowiecze, w oparciu o rzymskie teksty)
-triada uprawnień właścicielskich: ius utendi, ius disponendi, ius fruendi (glosa) – definicja pozytywna; właścicielowi wolno to, co wyraźnie pokazano, że mu wolno
-prawo dowolnego dysponowania rzeczą materialną, chyba, że ustawa tego zabrania (koncyliarusze) – Bartolus de Saxofferato; prawo własności ogranicza się do rzeczy materialnej i w pierwszym rzędzie łączy się z dysponowaniem tym obiektem.
Kiedy w początku XIXw. zaczęto budować nowoczesne kodyfikacje cywilne, to punktem wyjścia do rozumienia własności była definicja Bartolusa; Ten sposób wskazania granic własności dominuje tez aktualnie.
Aktualnie jest wątpliwość, czy własność może być tylko materialna (prawa autorskie, prawa do wynalazków)
Źródła ograniczeń własności
Punktem ciężkości w dyskusji o prawach własności w Rzymie były ograniczenia własności. Postrzeganie własności jako element władztwa we wspólnovcie
-zwyczaj
-prawo sakralne
-prawo publiczne – względy
Sanitarne
Komunikacyjne (np. wywłaszczenie na rzecz interesu publicznego przy budowaniu dróg)
Budowlane
Konfiskata
-prawo prywatne
Prawo sąsiedzkie – (szczegółowe reguły dot. Ograniczenia uprawnień właścicielskich sąsiada (owoce z drzewa sąsiada spadają na moją działkę)
Własne ograniczenia: prawa na rzeczy cudzej, najem, dzierżawa
Nabycie własności pierwotne i pochodne (podział Hugo Grocjusza)
Nabycie pierwotne – przypadkie, w których ktoś staje się właścicielem niezależnie od istnienia uprawnień innej osoby
Nabycie pochodne – wstąpienie w prawa dotychczasowego właściciela co do konkretnej własności. W odróżnieniu od dziedziczenia jest to sukcesja singularna – pojedyncza
Pierwotne sposoby nabycia własności
-zawłaszczenie – nabycie własności rzeczy niczyjej
-nabycie pożytków (fructus) (np. płody rolne)
-skarb (po połowie przypada znalazcy i właścicielowi gruntu)
-przetworzenie – z materiału należącego do osoby A wytworzono nową rzecz przez osobę B.
Kto jest właścicielem? Właściciel desek czy właściciel łódki?
Sabinianie – właściciel materiału
Prokulianie – przetwórca
Media sententia – czy rzecz dałaby się przywrócić do postaci materiału? Jeśli tak, to przetworzenie nie powoduje zmiany własności.
Jeśli dochodzi do nabycia własności w skutek przetworzenia, to można żądać zapłaty własności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
-zasiedzenie – usucapio (nabycie własności n rzeczach ruchomych) lub longi temporis praescriptio (nabycie własności na gruncie/nieruchomości). Wspólne jest to, że jest to sposób nabycia własności w następstwie upłynięcia okresu czasu. Pomysł pojawił się już w prawie archaiczym, w justyniańskim został uporządkowany; Prawnicy rzymscy chcieli zbudować z zasiedzenia coś jednolitego; ich dorobek został uporządkowany przez prawników późnego średniowiecza. Skonstruowali listę przesłanek:
1) Res habilis – rzecz zdatna do zasiedzenia; były obiekty wyłączone z możliwości zasiedzenia - res extra comercium (powietrze, woda), wykluczenie możliwości nabycia rzeczy skradzionych
2) Titulus – tytuł; w drodze zasiedzenia można było nabyć ylko taką rzecz, którą uzyskalo się w posiadanie w oparciu o słuszny tytuł. Tytuł – akceptowany sposób uzyskania posiadania; (czy można nabyć rzecz znalezioną? Tak.)
3) Fides – obejmując w posiadanie trzeba działać w oparciu o tytuł i przekonaniu, że n ie narusza się niczyich uprawnień
4) Possessio – posiadanie; (patrz: istota posiadania). Do zasiedzenia prowadzi tylko posiadanie samoistne
5) tempus – czas. Sprecyzowanie pojęcia „długotrwałe posiadanie”. (ruchomości – 3 lata, nieruchomości – 10 lat jeśli właściciel mieszkał w tej samej prowincji, 20 lat – właściciel mieszkał w innej prowincji niż nieruchomość, 30 lat – jeśli posiadacz działał w złej wierze, 40 lat – złodziej i rzeczy bez tytułu własności)
Nabycie pochodne własności
Nabycie w ramach którego wchodzimy w prawa dotychczasowego właściciela. Ale nemo plus iuris…
Nabyć własność można tylko od właściciela.
Jest kilka możliwych sposobów nabycia własności.
W antycznym prawie rzymskim do czasów Justyniana (i poł VI w. ne) ogół przedmiotów wchodzących do majątku dzielono na res mancipi i res nec mancipi. Res mancipi obejmowało przedmioty, które były szczególnie wartościowe dla gospodarstwa rolniczego. Res nec mancipi – wszystkie inne przedmioty.
W odniesieniu do res mancipi wymagano szczególnej formy przeniesienia własności, formy te polegały na stosowaniu aktów formalnych.
W odniesieniu do res nec mancipi przeniesienie własności następowało z chwilą przeniesienia posiadania w oparciu o słuszny tytuł do przeniesienia własności.
W prawie justyniańskim pozostawiono tylko jeden sposób przeniesienia własności – traditio – przeniesienie posiadania w celu przeniesienia własności.
Taki obraz przechodzi do nauki prawa powszechnego. Jest punktem odniesienia w czasach nowożytnych jak uregulować przeniesienie własności.
W nauce opartej na rzymskich tekstach wykształciły się dwa poglądy co do rozumienia charakteru prawnego traditio
Traditio należy rozumieć jako czynność o charakterze czysto faktycznym (polska, francja, austria)
Czynnością prawną jest umowa, traditio jest wykonaniem tej umowy; To traditio jest konieczne do przeniesienia własności (Austria, Szwajcaria)
Prawo francuskie i polskie; skoro strony zawarły umowę obowiązującą do przeniesienia własności to zawarcie umowy to od razu oddanie właścicielowi tego, co do niego zależy (umowa o podwójnym skutku)
Traditio jest samodzielną umową. Jeśli zawarło się umowę sprzedaży, to była umowa sprzedaży (pierwsza), przekazanie posiadania to druga umowa. (umowa rzeczowa) (Niemcy)
Zasada abstrakcyjności (Niemcy) – własnośc nabywa się, jeśli nastąpiła poprawna traditio. Nabycie własności jest niezależne od umowy
W zależności od tego jak zrozumiano rzymskie słowo traditio, tak współcześnie uregulowano rpzeniesienie własności
Rei vindicatio
Jeśli właściciel utracił przedmiot własności, to może go uzyskać od każdego, kto włada tym obiektem bez prawnego uzasadnienia.
Musiał się pojawić instrument prawny, który to odzyskanie gwarantuje. -> rei vindicatio (skarga wydobywcza)
Wskazanie legitymacji czynnej – wskazanie osoby/osób, które mogą za pomocy skargi dochodzić swojej własności. Jeśli właściciel skorzystał z rei vindicatio to w toku procesu musiał udowodnić, że jest właścicielem (ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat). Można udowodnć własność przez wykazanie swojego zasiedzenia
Wskazanie legitymacji biernej – przeciwko komu można wystąpić za pomocą tej skargi.
W procesie legisakcyjnym: kontrawindykujący – pozwanym mógł być tylko ten, który twierdził, że TEŻ jest właścicielem
W procesie formulkowym: pozwany mógł być każdy posiadacz, który faktycznie rzeczą władać
W prawie justyniaskim: pozwanym mógł byś ten, kto nie posiadał rzeczy, ale wdawał się w spór podstępnie (np. żeby inny mogł spokojnie posiadać)
Czego można było żądac za pomocą rei vidnicatio?
-zwrotu rzeczy
Definitywne rozliczenie stron
Trzeba byo określić, czy jest to bonae czy malae fidei possessor
Roszczenia właściciela z tytułu pożytków, pobranych przez pozwanego
Posiadacz w dobrej wierze nabywał je na własność, ale od Dioklecjana i potem Justyniana: obowiązek wydania owoców jeszcze nie zużytych (kiedy posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o procesie zaczął być w złej wierze)
Posiadać w złej wierze musiał wydać wszystkie owoce – nie mógł skorzystać na posiadaniu cudzej rzeczy, właściciel musiał dostać tyle ile sam by zarobil na tej rzeczy, kgdyby nie utracił posiadania (oparcie na domniemaniu, że mógłby je zebrać)
(29.03.)
ZOBOWIĄZANIA
5.04.
Nominalizm deliktowy i poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych
Źródła zobowiązań z czynów niedozwolonych
-Czy każde zdarzenie, które powoduje szkodę w majątku innej osoby może być uznane za źródło zobowiązania?
-Opisując zobowiązania z czynów niedozwolonych możemy operować „nominalizmem deliktowym”
Istotą nominalizmu deliktowego jest to, że istnieje lista zdarzeń, których zaistnienie uzasadnia odpowiedzialność deliktową. Tylko określone sposoby naruszenia cudzego majątku powodują tę odpowiedzialność.
-Te sposoby to: kradzież rabunek/bezprawne wyrządzenie szkody/zniewaga
-Kradzież a rabunek – rabunek to kwalifikowany rodzaj kradzieży;
kradzieży nie wyjaśniono, jest to pojęcie intuicyjne.
Potem rozszerzono także na bezprawne używanie własnej rzeczy i bezprawne używanie cudzej rzeczy
Ta lista jest tak samo krótka jeśli chodzi o prawo przedklasyczne jak i późniejsze.
Rozwój prawa deliktowego nie polegał n tworzeniu nowych czynów niedozwolonych.
W praktyce pojawiło się pytanie, czy mimo tak samo krótkiej listy czynów niedozwolonych ochrona prawna rozszerza się.
-Bezprawne wyrządzenie szkody
w najwcześniejszym znanym znaczeniu (prawo XII tablic), które nie omawiało wszystkich przypadków.
Potem III w pne Lex Aquilia – większe poszerzenie bardziej ogólne i bardziej dopasowujące się
Potem interpretacje rozszerzyły lex aquila na przypadki podobne
-Zniewaga
naruszenie dóbr osobistych
Poszerzenie katalogu dóbr osobistych przez edykty pretorskie (życie, zdrowie, nietykalność cielesna, ale też – dobre imię, godność innej osoby)
Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym
Jak wykonać zobowiązanie, które ma wielu dłużników lub wielu wierzycieli
Schemat nr 1
Tyle zobowiązań ile podmiotów – wprowadzenie w związku z wielością wskutek dziedziczenia
Świadczenia dzieli się na paru dłużników
Schemat nr 2
Należność się nie dzieli, wierzyciel może żądać całości zależności od każdego dłużnika
Spełnienie zobowiązania przez jednego dłużnika blokuje odebranie zależności od pozostałych współdłużników
Dostrzeżenie relacji wewnętrznej – rozliczenie między współdłużnikami
Zmiana wierzyciela
„wierzytelności przywierają do kości”
Jak próbowano znajdować równowagę między ściśle osobistym charakterem zobowiązań a racjonalnością obrotu
Actio utilis – skarga użyteczna – pojawienie się w drodze legislacji (wydania konstytucji cesarskiej) II w.
Jeśli ktoś nabył majątek spadkowy, to po stronie nabywcy wierzytelności powstaje nowa skarga, która jest podobna do skargi oryginalnego wierzyciela
Wprowadzono możliwość swobodnego obrotu wierzytelnościami
Zmiana wierzyciela – od actio utilis ku przelewowi wierzytelności
actio utilis istniała do XIX w, ale jej echa funkcjonują do dzisiaj np. w prawie francuskim
problem zmiany wierzyciela nie jest oczywisty
UMORZENIE PRZEZ SPEŁNIENIE ŚWIADCZENIA
Przy zobowiązaniach prawo schodzi na drugi plan, ważne jest żeby każdy dostał swoją zależność
Możliwe przypadki umorzenia zobowiązania
Umorzenie w następnie prawidłowego wykonania obowiązku dłużnika
Przypadki, które nie są powiązane z treścią zobowiązania dłużnika
Solutio – spełnienie świadczenia
Czy dłużnik prawidłowo wykonał zobowiązanie (tylko prawidłowe wykonanie zwalnia dłużnika)
Na czym polega prawidłowe wykonanie zobowiązania?
Najczęstsze problemy związane z wykonywaniem zobowiązań przez dłużnika (przypadek 1)
-częściowe spełnienie świadczenia
czy wierzyciel musi przyjąć częściowe świadczenie od dłużnika?
Jeśli opóźnienie jest związane z odsetkami to częściowe świadczenie jest mniej opłacalne
Wierzyciel nie musi przyjąć świadczenia częściowego
Już w okresie antycznym dostrzeżono, że to może spowodować uciążliwości dla dłużnika, który ma dobrą wolę żeby spłacić chociaż tę część; pretor w niektórych przypadkach mógł przymusić wierzyciela do przyjęcia częściowego zobowiązania
-czas spełnienia świadczenia
Różne odpowiedzi przy zobowiązaniu z umowy i z czynu niedozwolonego
Jeśli w umowie strony nie określiły czasu, to wierzyciel musi wezwać dłużnika do dokonania zobowiązania
Jeśli dłużnik nie wykona zobowiązania w czasie to popada w zwłokę
W przypadku zobowiązań z czynów niedozwolonych fur semper in moram facere videtur
-miejsce spełnienia świadczenia
Czasem strony określają to w umowie, ale nie muszą tego zrobić
Jeżeli przedmiotem świadczenia dłużnika jest rzecz indywidualnie oznaczona; jeśli obowiązek dłużnika polegał na dostarczeniu rzeczy indywidualnie oznaczonej to miejscem dostarczenia jest miejsce, w którym ta rzecz się znajdowała w momencie stworzenia zobowiązania
Jeśli obowiązek dłużnika polega na dostarczeniu rzeczy oznaczonej rodzajowo jest miejsce zamieszkania dłużnika w chwili wykonania zobowiązania
Długi odbiorcze – miejscem wykonania miejsce zamieszkania dłużnika; długi oddawcze – dłużnik musi doręczyć świadczenie wierzycielowi
Mówimy tylko o regułach, jeśli w umowie nie jest to zawarte
-spełnienie świadczenia przez osobę trzecią
Jeśli chodzi o świadczenia pieniężne może być osoba trzecia
Jeśli chodzi o świadczenia niepieniężne zależy to od specyfiki świadczenia („wielkie są różnice między artystami”)
Jeśli ktoś spełni świadczenie wbrew woli dłużnika
-spełnienie świadczenia do rąk osoby innej jak wierzyciel
Czy dłużnik chcąc się zwolnić ze zobowiązania musi świadczyć do rąk wierzyciela?
Dłużnik musi świadczyć do rąk wierzyciela albo osoby przez niego upoważnionej
Czy jest możliwe żeby dłużnik się zwolnił jeśli osoba nie jest upoważniona przez wierzyciela? Istnieją przypadki, że dłużnik MYŚLAŁ, że osoba jest upoważniona a nie jest albo osoba była upoważniona, a wierzyciel cofnął upoważnienie, ale dłużnik o tym nie wiedział.
Umorzenie zobowiązania niepowiązane z żadnym świadczeniem (przypadek 2)
Zwolnienie z długu
Wierzyciel w pewnym momencie nie chce, żeby dłużnik mu coś świadczył. Jest to szczególna postać darowizny
W prawie rzymskim wykorzystywano formalne potwierdzenie wykonywania zobowiązania nawet jeśli dłużnik został z umowy zwolniony
Potrącenie
Odnowienie – novatio
Sposób rozwiązania węzła obligacyjnego w zamian za to, że na miejsce dotychczasowego zobowiązania powstaje nowe zobowiązanie
Nowy element – nowa osoba, czas, miejsce spełnienia świadczenia
Potrącenie – compensatio
Między dwoma osobami występują dwa zobowiązania i między tymi osobami są inne role. W zobowiązaniu pierwszym osoba A jest dłużnikiem a B wierzycielem, a w drugim zobowiązaniu osoba A jest wierzycielem a B dłużnikiem.
Czy można tak zredukować bez pytania o zgodę, w sposób przymusowy?
Związek między potrąceniem a działaniem dłużnika
Kwesta przymusowości potrącenia – potrącenie ma charakter przymusowy
Bankier
Nabywca majątku z licytacji
Możliwość wnioskowania do pretora o odmowę przyznania skargi nieuwzględniającej potrącenia, a w końcu – za Marka Aureliusza – dopuszczenie przeciwko takiej skardze zarzutu podstępu
Justynian wprowadza zasad, że potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej oddającemu na przechowanie – i dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorodzajowych i nie budzących istotnych wątpliwości
Czy dłużnik musi się w jakiś sposób zachować żeby potrącenie miało miejsce. Jeśli potrącenie następuje z mocy prawa to strona nic nie musi robić a sąd powinien to uwzględnić z urzędu.
Są wierzytelności, które podlegają specjalnej ochronie nie podlegają potrąceniu.
ZWŁOKA WIERZYCIELA I DŁUŻNIKA
Sytuacja, kiedy nadchodzi termin płatności, a dłużnik nie płaci. Termin pochodzi z postanowienia albo wezwania
Skutki prawne zwłoki dłużnika
-poszerzenie rzeczy, za które musi odpowiadać dłużnik
-obowiązek płacenia odsetek za czas zwłoki
Zwłoka wierzyciela – wierzyciel w terminie nie odbiera prawidłowo zaofiarowanego mu świadczenia
-powoduje ograniczenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika (dłużnik może domagać się zwrotu wydatków na magazynowanie itd.)
Już w okresie antycznym pojawił się pomysł, że jeśli zwłoka wierzyciela się przedłuża, to w pewnym momencie nie można dłużej czekać dłużnik może sprzedać świadczenie i złożyć pieniądze w świątyni/sądzie troolololo
Upływ czasu a uprawnienie wierzyciela
-wierzyciel może domagać się świadczenia po upływie czasu od terminu wypłaty. W zależności od rodzaju świadczenia istnieje inny termin odbioru świadczenia
-w prawie przedklasycznym i klasycznym nie istniało przedawnienie, wierzyciel zawsze mogł się upomnieć o swoje świadczenie
-w V wieku konstytucją Teodozjusza pojawia się 30.letni termin przedawnienia skarg
-dopiero w XX i Xxi wieku pojawia się tendencja do skracania terminu przedawnienia
Polski kodeks zobowiązań – 20 lat przedawnienia
Art. 118 KC – 10 lat
185 BGB (zm. 2002r) – 3 lata
Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę
Trzy grupy podziału szkody:
Szkoda – tylko uszczerbek majątkowy, nawet jako wynik pośredni
Bezprawne zniszczenie cudzej rzeczy. Powstanie szkody powoduje zapoczątkowanie mój zobowiązania
Nieprawidłowe wykonanie zobowiązania (wdliwa rzecz lub zwłoka w czasie)
Mój pies kogoś pogryzł
Odpowiedzialność odszkodowawcza na przykładzie lex Aquila
Jakie przesłanki musza wystąpić żeby móc się domagać odszkodowania
-szkoda – niemożliwe jest domaganie się odpowiedzialności deliktowej jeżeli szkoda nie powstała
-związek przyczynowy – musi być związek między zachowaniem osoby odpowiedzialnej za szkodę a wystąpieniem szkody; szkoda stanowiła typowe następstwo zachowania osoby odpowiedzialnej
-od bezprawności ku winie – wyrządzenie szkody w cudzym majątku musi być bezprawne; bezprawne czyli bez przyzwolenia osoby poszkodowanej; potem bezprawności zamieniona na winę – naganność w postępowaniu sprawcy. Wina jest wtedy, kiedy sprawca chciał wyrządzić tę szkodę lub był niestaranny, a nie wyrządził ją niechcący
Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
ad. Wina
Niestaranność – dłużnik nie chciał wyrządzić szkody, ale nie dołożyć oczekiwanej staranności
Culpa lata – grube niedbalstwo – zachowanie polegające na niezrozumieniu tego, co wszyscy rozumieją
Culpa levis – lżejsze niedbalstwo – niedbalstwo, którego nie dopuściłby się ktoś staranny
W zobowiązaniach umownych odszkodowania łączono z zakresem korzyści, których dana strona mogla oczekiwać
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka