Papiery wartościowe - Prawo wekslowe i czekowe.
Papierem wartościowym jest dokument, który stwierdza określone prawa majątkowe. Prawa te można zrealizować tylko poprzez: okazanie lub zwrot dokumentu. Cechy papierów wartościowych to: łatwość w zbywaniu oraz nabywca papieru wartościowego równocześnie nabywa uprawnienia, które dany papier wartościowy reprezentuje.
Pojęcie papier wartościowy określone ustawą z 21.08.1997 r. – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (art.3 ustawy ) to:
- akcje, prawa do akcji, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, jak również inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów,
- prawa zbywalne majątkowe wynikające z papierów wartościowych wyżej wyszczególnionych,
- prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych wymienionych wyżej.
Klasyfikacja papierów wartościowych przedstawiana w literaturze prawniczej jest następująca:
1. w szerszym znaczeniu za papiery wartościowe uznaje się:
- papiery reprezentujące wierzytelności pieniężne na sumy oznaczone i płatne we wskazanych terminach, do których zalicza się: obligacje, listy zastawne, weksle i czeki,
- papiery reprezentujące wierzytelności pieniężne, uwarunkowane przez zajście zdarzeń losowych, do których zalicza się: losy loteryjne oraz polisy ubezpieczeniowe,
- dokumenty reprezentujące prawa udziałowe w spółkach handlowych kapitałowych (w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością i w spółkach akcyjnych),
- papiery reprezentujące uprawnienia do rozporządzania towarami powierzonymi pieczy wystawcy dokumentu, m.in. dowody składowe, dowody ładunkowe, konosamenty,
- tak zwane papiery legitymujące, wskazujące uprawionego imiennie, przy których obowiązek świadczenia dłużnika jest związany z przedstawieniem papieru w postaci: dokumentu ubezpieczeniowego, książeczki ubezpieczeniowej, imiennego abonamentu,
2. w węższym znaczeniu za papiery wartościowe uznaje się te, co do których z mocy szczególnych przepisów prawa istnieje możliwość ich zbywania z tym skutkiem, że nabywca w dobrej wierze papieru od osoby, na którą wskazuje dokument, nabędzie uprawnienia wyszczególnione w dokumencie, choćby zbywca nie był rzeczywiście uprawnionym,
3. pod względem zakresu legitymacji formalnej i sposobu przenoszenia (obiegu) papiery wartościowe dzielone są na:
- papiery imienne, które legitymują jako uprawnionego tylko osobę imiennie w ich treści wymienioną, a uprawnienia z tych dokumentów są przenoszone jedynie w drodze przelewu i wydania dokumentu,
- papiery na zlecenie, które legitymują jako uprawnionego osobę imiennie w ich treści wymienioną lub osoby, na które uprawnienia z dokumentu zostaną przeniesione w drodze indosu, który jest pisemnym oświadczeniem umieszczonym na papierze wartościowym na zlecenie (wekslu lub czeku) oznaczającym przeniesienie praw z tego dokumentu na inną osobę, przy czym warunkiem ważności indosu jest to, że papier wartościowy na zlecenie musi zawierać co najmniej podpis zbywcy – indosanta,
- papiery na okaziciela, które legitymują każdą osobę przedstawiającą dokument (papier wartościowy) jego wystawcy, a przeniesienie praw z dokumentu na okaziciela wymaga wydania tego dokumentu.
Kodeks cywilny rozróżnia trzy rodzaje papierów wartościowych (art.921 KC):
1. według kryterium odnoszącego się do rodzaju prawa wyrażonego w papierze wartościowym:
- papiery opiewające na wierzytelności,
- papiery opiewające na prawa inne niż wierzytelności,
2. według kryterium odnoszącego się do sposobu przenoszenia praw z papierów wartościowych:
- papiery imienne,
- papiery na zlecenie,
- papiery na okaziciela.
AKCJE - jako papiery wartościowe określone zostały ustawą z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych.
W prawie gospodarczym termin akcja ma następujące znaczenie:
- ułamkowa część kapitału zakładowego S.A., udział akcjonariusza w kapitale zakładowym,
- prawo udziałowe (członkowskie) w spółce akcyjnej jako organizacji prywatnoprawnej,
- papier wartościowy.
Wymienione pojęcia akcji są bardzo mocno z sobą powiązane. Ułamkowa część kapitału zakładowego wyrażona jest pewną wielkością jednostek pieniężnych (złotych). Ta liczba jednostek pieniężnych określa tzw. wartość nominalną akcji, wynikającą z podzielenia ogólnej kwoty kapitału zakładowego przez liczbę akcji. Wartość nominalna wszystkich akcji jest zawsze równa. KSH utrzymał dotychczasową minimalną wartość nominalną akcji – 1 zł. Akcje nie mogą być obejmowane poniżej ich wartości nominalnej, gdyż wówczas nie zostałby zgromadzony zadeklarowany w statucie kapitał zakładowy (mogą być obejmowane powyżej wartości minimalnej).
Akcja jako prawo udziałowe w S.A. wiąże się ściśle z ogółem praw i obowiązków akcjonariusza w spółce. Zależność jest następująca im więcej akcji ma dany akcjonriusz tym więcej przysługuje mu praw w spółce. Ilość posiadanych przez akcjonariusza akcji determinuje: ilość głosów na walnym zgromadzeniu, rozmiary uczestnictwa w podziale zysku (dywidendy), rozmiary uczestnictwa w majątku S.A. w przypadku jej likwidacji. Akcja jako prawo udziałowe (członkowskie) jest prawem niepodzielnym. Akcjonariuszem, któremu przysługują prawa i obciążają go obowiązki jest osoba (zgodnie z art.343 KSH), która jest wpisana do księgi akcyjnej albo jest posiadaczem akcji na okaziciela z uwzględnieniem przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi.
Akcja jako papier wartościowy – dokument akcyjny wystawiony przez spółkę. Z punktu nauki ekonomii istotne znaczenie ma klasyfikacja akcji wg art.334 KSH na: akcje imienne i akcje na okaziciela oraz podział akcji na akcje nieuprzywilejowane (nazwane zwykłymi) oraz akcje uprzywilejowane.
1) Akcje imienne charakteryzują się tym, że w dokumencie akcji wymienia się akcjonariusza (imienny papier wartościowy), co pozwala na pełną identyfikację osób akcjonariuszy i posiadanych przez nich akcji.
2)Akcje na okaziciela tego nie określają. O tym czy i jakie akcje są imienne, a jakie na okaziciela decyzduje statut spółki akcyjnej oraz uchwały walnego zgromadzenia dotyczące kolejnych emisji akcji. Z posiadaniem akcji imiennych lub na okaziciela nie wiążą się różnice w prawach i obowiązkach akcjonariuszy.
3) Akcje imienne lub akcje na okaziciela nie przynoszące ich posiadaczom szczególnych uprawnień są akcjami nieuprzywielejowanymi (zwykłymi). S.A. może wydawać akcje uprzywilejowane, tj. akcje o szczególnych uprawieniach, które powinny być określone w statucie spółki. Uprzywilejowane mogą być tylko akcje imienne. Uprzywilejowanie z akcji może dotyczyć różnych szczególnych uprawnień posiadacza takiej akcji. KSH okresla, że uprzywilejowanie może dotyczyć w szczególności: prawa głosu, prawa do dywidendy, prawa do podziału majątku w przypadku likwidacji spółki. Zasadą okresloną w KSH jest pełną zbywalność akcji, tzn. prawo akcjonariusza do ich sprzedaży, zmiany, darowania, rozporządzania na wypadek śmierci. Ograniczenie zbywalności akcji może wynikać z postanowień statutu spółki. Statut może uzależnić rozporządzanie akcjami imiennymi od zgody spółki, albo w inny sposób ograniczyć możliwość rozporządzania akcjami imiennymi.
Prawa i obowiązki akcjonariuszy określają KSH i statut spółki akcyjnej. Obowiązujący ich podział to: prawa niemajątkowe i prawa majątkowe oraz obowiązki niemajątkowe i majątkowe. Za najważniejsze prawa niemajątkowe (korporacyjne) akcjonariuszy w świetle KSH należy wymienić:
- prawo uczestnictwa w walnym zgromadzeniu oraz prawo głosu przy podejmowaniu uchwał przez walne zgromadzenie,
- prawo poboru akcji,
- prawo zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia. .
Prawo zaskarżania przez akcjonariusza uchwał walnego zgromadzenia wyraża się w dwu instancjach przewidzianych w KSH. W przypadkach okreslonych w art.249 i 250 – akcjonariusz może zaskarżyć do sądu uchwałę walnego zgromadzenia wytaczając przeciwko spółce powództwo o jej uchylenie.
Przesłanki zaskarżenia są następujące:
- skarżący akcjonariusz zarzuca uchwale sprzeczność z umową spółki
- skarżący uważa, że uchwała ma na celu pokrzywdzenie akcjonariusza.
Akcjonariusz ma też prawo wytoczenia przeciwko spółce powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały z powodu jej sprzeczności z ustawą.
Prawa majątkowe akcjonariuszy wg KSH to:
- prawo do udziału w zysku (do dywidendy),
- prawo do rozporządzania swoją akcją,
- prawo do zwrotu w niektórych przypadkach wpłat na akcje ,
- prawo do uczestnictwa w podziale majątku likwidowanej spółki .
Prawo do zwrotu wpłat na akcje powstaje w konkretnych przypadkach w związku z obniżeniem wartości kapitału zakładowego.
KSH nie reguluje żadnych obowiązków niemajątkowych akcjonariuszy. Obowiązki takie o charakterze stałych świadczeń niematerialnych na rzecz spółki, może na akcjonariuszy posiadających akcje imenne nakładać statut S.A. Podstawowym obowiązkiem majątkowym akcjonariusza jest obowiązek wniesienia pełnego wkładu na akcje. Wpłaty powinny być dokonywane równomiernie na wszystkie akcje. Terminy i wysokość wpłat na akcje określa (z przestrzeganiem art.309 KSH) statut spółki lub uchwała walnego zgromadzenia. Jeżeli akcjonariusz nie dokonał wpłaty w terminie jest zobowiązany do zapłacenia odsetek ustawowych za opóźnienie lub odszkodowanie.
OBLIGACJE – podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę obligacji jest ustawa z 29.06.1995 r. o obligacjach. Określa ona zasady emisji, zbywania, nabywania i wykupu obligacji. Przepisy ustawy w art.2 dotyczą obligacji emitowanych przez:
- podmioty prowadzące działalność gospodarczą osiadające osobowość prawną, a także spółki komandytowo – akcyjne,
- gminy, powiaty, województwa jako jednostki samorządu terytorialnego,
- inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw,
- instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska lub Narodowy Bank Polski.
Obligacja jako papier wartościowy reprezentuje wierzytelność pieniężną na sumę w niej oznaczoną i płatną we wskazanym terminie. Obligacja jest papierem wartościowym, w którym emitent (podmiot emitujący obligacje) stwierdza, że jest dłużnikiem wobec obligatariusza (właściciela obligacji) i zapłaci kwotę pieniężną oraz ustalone oprocentowanie w sposób i w terminie określonym w obligacji. Ustawowa definicja obligacji to: papier wartościowy emitowany w serii, w którym stwierdza się, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia.
Źródłem zobowiązania z obligacji jako papieru wartościowego jest wystawienie przez emitenta dokumentu o takiej nazwie i cechach przypisanych w prawie. Zgodnie z art.5 ust.1 ustawy o obligacjach – obligacja powinna zawierać w szczególności:
- powołanie podstawy prawnej emisji,
- nazwę (firmę) i siedzibę emitenta, miejsce i numer wpisu do właściwego rejestru albo wskazanie jednostki samorządu terytorialnego będących emitentem,
- nazwę obligacji i cel jej wyemitowania, jeżeli jest określony,
- wartość nominalną i numer kolejny obligacji,
- opis świadczeń emitenta, ze wskazaniem w szczególności wysokości tych świadczeń lub sposobu ich ustalenia, terminów, sposobów i miejsc ich spełnienia,
- oznaczenie obligatariusza – przy obligacji imiennej,
- ewentualny zakaz lub ograniczenie zbywania obligacji imiennej,
- datę, od której nalicza się oprocentowanie, wysokość oprocentowania, termin jego wypłaty i miejsce płatności – jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie oraz warunki wykupu,
- zakres i formę zabezpieczenia albo informację o jego braku,
- miejsce i datę wystawienia obligacji,
- podpisy osób uprawnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta, przy czym podpisy te mogą być odtwarzane sposobem mechanicznym (faksymile).
Oprócz ww. wymagań obligacja może zawierać także inne informacje.
Emisja obligacji – zgodnie z art.9 cyt. ustawy emisja obligacji może nastąpić przez:
- proponowanie nabycia w sposób określony przepisami ustawy – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi albo proponowanie nabycia w inny sposób.
Obrót obligacjami i ich wykup – obrót obligacjami regulują zasady dotyczące przenoszenia praw z papierów wartościowych określone w KC. Przeniesienie praw z obligacji na okaziciela jest następstwem czynności prawnej i wydania obligacji przez zbywcę nabywcy. Przeniesienie praw z obligacji imiennej następuje przez przelew i wydanie obligacji przez zbywcę nabywcy. Warunki i termin wykupu obligacji określa emitent w czasie emisji obligacji. Po upływie terminu wskazanego przez emitenta w obligacji jest on zobowiązany do wykupu obligacji. Z chwilą wykupu obligacje podlegają umorzeniu.
WEKSEL – problematykę dotyczącą weksla jako papieru wartościowego i obrotu tym dokumentem normatywnie reguluje ustawa z 28.04.1936 r. Prawo wekslowe.
Weksel spełnia następujące zadanie w obrocie gospodarczym:
- jest przede wszystkim narzędziem kredytu – bowiem zapłata z użyciem weksla za dostarczone towary lub usługi następuje dopiero w terminie płatności weksla,
- spełnia funkcję obiegową – gdyż będąc papierem wartościowym może być przenoszony z osoby na osobę i służyć jako środek zapłaty, może występować w roli podobnej do pieniądza,
- spełnia także funkcję gwarancyjną – często stanowi zabezpieczenie wierzytelności i stwarza możliwość dochodzenia należności w szczególnym trybie w ramach postępowania cywilnego.
Weksel jest papierem wartościowym, w którym jego wystawca przyrzeka osobiście wypłatę określonej sumy pieniędzy albo zobowiązuje, że zapłatę dokona inna osoba. Wystawiający weksel przyjmuje zawsze bezwarunkową odpowiedzialność za zapłatę.
Zobowiązanie wekslowe jest zobowiązaniem abstrakcyjnym, ponieważ odrywa się ono od sytuacji faktycznej, która była podstawą wystawienia i wręczenia weksla (np. kupna, pożyczki, poręczenia). Weksel jest także dokumentem abstrakcyjnym oznacza to, że posiadacz weksla może na jego podstawie wystąpić z roszczeniem przeciwko wszystkim zobowiązanym.
Zdolność wekslowa oparta jest na zasadach obowiązujących w prawie cywilnym, a oznacza, że:
- zdolność do bycia podmiotem praw i zobowiązań wekslowych ma każda osoba posiadająca zdolność prawną,
- zdolność do działań wekslowych posiada tylko osoba mająca zdolność do czynności prawnych (każda osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, osoba prawna oraz niemająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego).
Prawo wekslowe wyróżnia dwa rodzaje weksla:
- weksel trasowany – nazywany również wekslem ciągnionym albo tratą,
- weksel własny – nazywany także wekslem prostym sola wekslem.
Weksel trasowany wymaga udziału trzech podmiotów, tj.
- wystawcy weksla – jest nim osoba wystawiająca weksel i jednocześnie polecająca trasatowi zapłacenie sumy wekslowej,
- trasata (akceptanta) – jest to osoba, której wystawca weksla trasowanego poleca zapłacenie sumy wekslowej,
- remitenta – jest nim osoba, na rzecz której lub na zlecenie której ma być dokonana zapłata, czyli osoba, która jest uprawniona do żądania zapłaty sumy wekslowej.
Weksel trasowany jest szczególnym rodzajem sformalizowanego przekazu pieniężnego. Wystawca weksla trasowanego występuje w roli przekazującego, trasat w roli przekazanego, a remitent jako odbiorca przekazu. Istota weksla trasowanego polega na tym, że zawiera on skierowane do oznaczonej osoby (trasata) polecenie bezwarunkowej zapłaty remitentowi określonej sumy pieniężnej.
Zgodnie z art.1 Prawa wekslowego – weksel trasowany powinien zawierać następujące cechy, z których każda ma znaczenie dla ważności weksla i różnych skutków związanych z wekslem, tj.
- nazwę „weksel” w samym tekście dokumentu, w języku w jakim go wystawiono,
- polecenie bezwarunkowego zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej,
- nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata),
- oznaczenie terminu płatności,
- oznaczenia miejsca płatności,
- nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana,
- oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla,
- podpis wystawcy weksla.
Zgodnie z art.2 Prawa wekslowego:
- weksel bez oznaczenia terminu płatności uważany jest za płatny za okazaniem,
- w braku oznaczenia miejsca płatności, miejsce wymienione obok nazwiska trasata uważa się za miejsce płatności, a także za miejsce zamieszkania trasata,
- w braku oznaczenia miejsca wystawienia weksla, miejsce wymienione obok nazwiska wystawcy uważa się za miejsce wystawienia.
Termin płatności weksla trasowanego musi być jeden dla całej sumy wekslowej. Wg art.33 ustawy Prawo wekslowe – weksel może być płatny:
- za okazaniem,
- w pewien czas po okazaniu,
- w pewien czas po dacie wystawienia weksla,
- w oznaczonym dniu.
Zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym, co do całej sumy wekslowej lub co do jej części. Ten rodzaj poręczenia nazywa się awalem. Wg stawy Prawo wekslowe – awal jest poręczeniem za dług wekslowy, które zostało udzielone za pomocą oświadczenia wekslowego i z którego wynika zobowiązanie wekslowe. Weksel jako papier wartościowy jest dokumentem obiegowym. Od daty wystawienia, aż do daty zapłaty mogą być przenoszone prawa z weksla z jednej osoby na drugą osobę – weksle ułatwia wypełnianie zobowiązań oraz korzystanie z kredytu.
Indos, który występuje przy wekslu trasowanym jest pisemnym oświadczeniem umieszczonym z reguły na wekslu przez osobę, która stwierdza przeniesienie praw z weksla na inną osobę. W ramach indosu przeniesienie praw z weksla dotyczy dwóch osób:
- indosanta – to jest tego, który przenosi prawa z weksla za pomocą indosu na inną osobę oraz
- indosatraiusza – to jest tego, na rzecz którego następuje przeniesienie weksla za pomocą indosu i który tym samym staje się nabywcą weksla. Pierwszym indosantem może być tylko remitent, zaś kolejnymi indosantami są kolejni indosatariusze wekslowi.
Weksel własny – w ramach weksla własnego występują tylko dwie strony, tj. wystawca oraz remitent. Istota tego rodzaju weksla polega na tym, że wystawca sam przyrzeka bezwarunkowo bezwarunkowo zapłacić oznaczoną sumę pieniężną na rzecz lub na zlecenie wskazanej z nazwiska osoby – remitenta. W odróżnieniu od weksla trasowanego nie występuje trasat, co oczywiście zmiena w istotny sposób konstrukcję weksla własnego. Treścią weksla własnego zamiast polecenia zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej jest bezwarunkowe przyżeczenie zapłaty sumy wekslowej przez wystawcę weksla na rzecz remitenta.
Weksel własny powinien zawierać (zgodnie z art.101 Prawa Wekslowego):
- nazwę weksel w samym tekście dokumentu,
- przyżeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej,
- oznaczenie terminu płatności,
- nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana,
- oznaczenie daty i miejsca wystawienia wekslu,
- podpis wystawcy wekslu.
Szczególną rolę pełni weksel własny gdy występuje jako weksel gwarancyjny lub kaucyjny.
Czek jako papier wartościowy spełnia określone funkcje gospodarcze, tj.:
- funkcję rozliczeniowo – płatniczą – która polega na możności regulowania zobowiązań z tytułu zawartych umów między różnymi podmiotami przez wręczenie czeku zamiast gotówki,
- funkcję obiegową – jej wyrazem jest możność nieograniczonego przenoszenia praw z czeku między wieloma uczestnikami obrotu gospodarczego,
- funkcję gwarancyjną – polegającą na zabezpieczeniu sumy czekowej, na jaką opiewa czek, przez wszystkie osoby na nim podpisane.
Zasadnicza różnica pomiędzy czekiem a wekslem polega na ich odmiennej roli, tj. weksel w obrocie gospodarczym jest głównie środkiem kredytu, to czek jest środkiem zapłaty.
Czek podobnie jak weksel trasowany wymaga udziału trzech podmiotów:
- wystawcy,
- trasata, którym zawsze jest bank,
- remitenta, którym może być sam wystawca albo też inna osoba.
Ustawodawca okreslił istotne części składowe czeku, tj. zgodnie z art.1 Prawa czekowego:
- nazwę czek w samym tekście dokumentu, w języku w jakim go wystawiono,
- polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej,
- nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata),
- oznaczenie miejsca płatności,
- oznaczenie daty i miejsca wystawienia czeku,
- podpis wystawcy czeku.
W literaturze prawniczej rozróżnia się nastepujące rodzaje czeków: c
1) Czek kasowy – jako rodzaj czeku będący środkiem zapłaty (tzw. czek gotówkowy), posłużenie się nim to dokonanie zapłaty przez trasata czyli bank.
2) Czek rozrachunkowy – charakteryzuje się zamieszczeniem zastrzeżenia – formuły „ przelać na rachunek” a to oznacza, że upoważnia się trasata tylko do rozrachunku księgowego.
3) Czek na własne zlecenie – charakteryzuje się tym, że wystawca czeku jest zarazem odbiorcą takiego czeku (remitentem). Występują także
4) Czeki podróżne – przeznaczone do obsługi finansowej zagranicznego ruchu turystycznego. Cechą charakterystyczną jest to, że wystawiane są zawsze na okrągłe kwoty pieniężne, zawsze są czekami imiennymi, należność za czeki podróżne zwykle uiszcza się w chwili ich wykupu. Suma czeku podróżnego jest wydrukowana, a nie wypisana przez wystawcę