TEMAT II: Odmiany myślenia o edukacji

Jest to kolejna próba obok koncepcji „metateorii wychowania" objęcia swym zasięgiem współczesnej wielowymiarowej rzeczywistości pedagogicznej. Koncepcja ta przedstawiona jest jako metafora pedagoga - wędrowca' i mapy, którą się on posługuje podczas swojej wędrówki. O tyle ciekawa, że jest to koncepcja nieschematyczna, „żywa", dynamiczna w swoim ujęciu wręcz multijęzykowa.

Nasze czasy nic mają jakiegoś jednego ideału, lecz ideały różne przyświecają im obok siebie. Dlatego też J. Rutkowiak proponuje wprowadzenie zestawu „pulsujących kategorii”, które traktuje jako pojęcia oddające obecną dziś w pedagogice, wielość myślenia o edukacji. Znaczenia tych kategorii są ruchome, gdyż podlegają zmianom zależnie od kontekstu, w jakim występują oraz odzwierciedlają aktualny stan myślenia o edukacji. Metoda ta nawiązuje do koncepcji maappingu pedagogicznego" uprawianego na gruncie pedagogiki porównawczej. „Kategorie pulsujące" są podstawą budowania mapy, która ma wyznaczyć punkty orientacyjne dla pedagoga - wędrowca.

Pedagog ukierunkowany ideami jednej pedagogiki ma przed sobą określoną drogę, poddaje się pewnej jakości i uznaje jej dominację nad sobą. W pedagogice ostatnich dziesięcioleci za taką jakość uznawano naukę, co owocowało podejmowaniem wysiłków na rzecz budowania naukowej pedagogiki ten sposób myślenia mieścił się w obszarze kultury pozytywistycznej. Pedagog jednej drogi oddaje się pod opiekę określonego autorytetu, ale czy cudza wiedza i decyzja zdejmuje odpowiedzialność z samego podmiotu - przy czym ową odpowiedzialność można rozpatrywać w wymiarze indywidualnym i społecznym. Wiąże się to z etyczną sferą uchylania się od odpowiedzialności, znosi komfort podmiotu.

Pedagog dwóch dróg jest w bardziej złożonej sytuacji, lecz potrzebuje bardziej drogowskazu niż mapy. Musi podjąć decyzję, wybrać jedną drogę z odrzuceniem innej. Dzieje się to w drodze namysłu podmiotu, w zależności od otaczających stosunków i okoliczności lub spontanicznie, gdy pojawia się możliwość dotąd niedostępna. Wydaje się, że obecnie mamy taką właśnie sytuację. Powstają układy zdychotomizowane, przeciwstawiające dotychczasowej:

·         pedagogice dyrektywnej - pedagogikę liberalną, (np. antypedagogikę);

·         dominacji nauczycieli - podkreślanie partnerstwa uczniów,

·         pedagogice pozytywistycznej - pedagogikę humanistyczną:

·         co w warstwie metodologicznej przeciwstawia:

·         metody ilościowe - metodom jakościowym, itp.

Wielość dróg - mapy edukacyjne. Rozważania nad ideą dwóch dróg prowadza do pytania o trzecią drogę, czwartą, itp. to zaś prowadzi już do koncepcji budowy całej mapy dróg. Dostrzeganie ich wynika z ogarnianiu całości rzeczywistości. Współcześni przeżywają rozczarowania, dostrzegają, bowiem, że wielkie idei (narracje) - nauka, technika, organizacja, religia, sztuka - kiedy przybierają zabsolutyzowaną postać - nic tylko nie tłumaczą rzeczywistości, a przeciwnie powodują nowe komplikacje, poczucie bezradności. Wymaga to pokazywania uczącym się więcej niż jednej perspektywy, a wiec kształcenia orientującego", edukacji multikulturowej. Wracając do postaci pedagoga - wędrowca, widzimy, że organizowanie przestrzeni poznawczej na mapieedukacyjnej może ułatwić taką edukację. Obserwacja empirycznego staw dzisiejszego pedagogiki, stanowi podstawę budowy (przez J. Rutkowiak) projektu mapy w oparciu o następujące kategorie, będące odzwierciedleniem odmian myślenia o edukacji:

1) intelektualizm — wywodzący się z tradycyjnej pedagogiki herbartowskiej, opiera się na prowadzeniu nauczania w atmosferze systematycznego wysiłku umysłowego. Krytykowany jest za encyklopedyzm, szablonowość, brak indywidualizacji ucznia, nastawienie na człowieka teoretycznego funkcjonującego w abstrakcji. Pulsowanie tej kategorii odbywa się między abstrakcją odartą z życia, a życiem ogołoconym z abstrakcji.

2) praktycyzm - jest tendencją, w której działanie dominuje nad odnoszącą się do tego działania refleksją. Jest pochodzenia amerykańskiego i wiąże się głównie ze specyfiką tamtejszego etosu pracy, nie ceni wiedzy pojęciowej, abstrakcyjnej, ukierunkowuje kształcenie na bieżące potrzeby życiowe. Przejawia się niskim intelektualnym poziomem szkoły. Pulsowanie tej kategorii odbywa się między pojmowaniem praktyki jako wartości niższego bądź najwyższego rzędu.

3) praktyczność - ma głębszy wymiar etyczny, oznacza jedność myślenia i działania. J. Dewey dostrzegał dewaluowanie się praktyczności, która zamiast obejmować sobą rozmaite przedsięwzięcia rozbudowujące wszystkie wartości życia, zredukowane zostało do wygody, komfortu wręcz hedonizmu (praktyczne wg Arystotelesa jest to, co dobre). Pulsowanie tej kategorii odbywa się między praktycznością pedagoga, a praktycznością innych uczestników procesu edukacyjnego.

4) przedmiotowość i techniczność - łączą się z nastawieniem na realizację planów zewnętrznych wobec podmiotu, objawia się traktowaniem wychowanka jako obiektu, który należy poddać obróbce ukierunkowanej na określony przez autorytet wzorzec. Aktywność wychowawcy sprowadza się do techniczności, czyli sprowadza się do stosowania odpowiednich metod narzuconych przez te autorytety, opartych na kombinacji nagród i kar. Pulsowanie kategorii odbywa się w zakresie odpowiedniości – nieodpowiedzialności między celami, metodami, czyli określa na ile wybrane metody pozwalają osiągać stawiane cele.

5) podmiotowość - jako wynoszenie autonomii jednostki. Skrajnym pomysłem jest antypedagogika. Pytanie, czy podmiotem się jest od chwili narodzenia, czy też przemiennie zyskuje się swoja przedmiotowość i ją traci, określa granice pulsowania tej kategorii.

6) pytajność - oddaje napięcie miedzy pewnością, a niepewnością, a więc między wiedzą, a niewiedzą. Sfera pulsowania istnieje miedzy pytaniem, a odpowiedzią, gdyż odpowiedź nie jest ustalona z góry i w tym zawiera się pewna otwartość.

7) krytyczność - obejmuje obszar problematyzowania, poważania i demaskowania. Jej pulsowanie odbywa się miedzy tym, co akceptujemy, a tym, w co wątpimy.

8) sakralność - to moc innego rzędu, to tajemnica i paradoks, to tabu, świętość. Pole pulsowania, to ruch ku sacrum, lub od sacrum.

9) kontekstowość - polega na osadzaniu (historycznym, społecznym, itp.) w realiach. Pulsowanie kontekstowości objawia się tak, że jedno doświadczenie staje się kontekstem drugiego, lub też nie.

10) polityczność — to relacja miedzy tym, co jednostkowe, a tym, co ponadjednostkowe w aspekcie władzy. Upolitycznianie to wywieranie nacisku pracz jedną grupę społeczną na inne, dla powiększenia swojej władzy. Wynika z tego, że jest ono obecne w wychowaniu, gdyż młodzież jest obiektem silnego politycznego pożądania. Polityczność w myśleniu o edukacji, to osadzanie wychowania jednostki w relacjach państwa - prawa - społeczeństwa. Skutki polityczności rzutujące na edukację, to:

·         jednostka wolna / podporządkowana.

·         społeczeństwo jako grupy kooperujące / antagonistyczne.

·         prawo jako regulacja tworzona / obowiązująca,

·         państwo jako organizator zezwalający / ograniczający,

·         wiedza jako instrument / krytyka,

·         ideologia jako system reprezentacji / wyraz interesów,

·         wychowanie jako wyzwalanie / przymuszanie. Pulsowanie odbywa się między wolnością, a brakiem wolności.

11) uprawniona wielość - lub też równoprawna wielość, to wynik zwątpienia w wielkie narracje - Naukę, Technikę, Prawdę, Religię. Rozum i sens wyróżniania i hierarchizowania. Pulsowanie odbywa się w zakresie pojęciowym (tzn., gdy relacje pojęciowe tworzą nowe pojęcia), lub czasowym od przeszłości do przyszłości.

Rozpatrując sytuację pedagoga - wędrowca w trzech przedstawionych sytuacjach, należy stwierdzić, że w każdej z nich ponosi on odpowiedzialność wewnętrzną i społeczną za wybór drogi wychowawczej Pozornie tylko w sytuacji jednej drogi, lub dwóch dróg może odpowiedzialnością obarczyć zewnętrzne autorytety, lecz nie jest to możliwe przy rozbudowanej samoświadomości pedagoga. Najmniejszą odpowiedzialność społeczną ponosi w sytuacji ukazywania wielu dróg i konsekwencji związanych z ich wyborem. Zakres odpowiedzialności wyznaczany jest poziomem samoświadomości i uznawanych wartości, czyli etyką pedagoga.

ANEKS (inna koncepcja podejścia do edukacji):

Dziesięciościan Zbigniewa Kwiecińskiego jest to całościowe spojrzenie na edukację i wybór tych problemów i procesów, które mają największy wpływ na edukację od strony jednostki. Do tych problemów edukacja lisi się odnieść, jeżeli tego nie uczyni skutki mogą być opłakane. Pierwsze sześć wymiarów znajduje się na zewnątrz jednostki, pozostałe dotyczą jej wewnętrznej sfery.

1. Globalizacja - dotyczy zagadnień obejmujących swym zasięgiem wszystkich mieszkańców Ziemi, w tym np. ochrony środowiska:

2. Regionalizacja - w tym problematyka: edukacja a państwo, zależności państwowe konieczne i mniej konieczne;

3. Integracja — a tożsamość narodowa, w tym patriotyzm;

4. Kolektywizacja - wtórna socjalizacja, istnienie w grupach społecznych, w tym polityczność związana z przynależnością do danej grupy społecznej;

5. Profesjonalizacja i biurokratyzacja - profesjonalizm zawodowy, odpowiedzialność, organizacja i instytucje;

6. Socjalizacja pierwotna - uspołecznienie pierwotne, rodzina i społeczność lokalna (w sensie mikro);

7. Inkulturacja - wchodzenie w kulturę, dostęp do wartości ogólnoludzkich;

8. Jurydyfikacja - wprowadzanie w prawo, uświadamianie, co czyni człowieka obywatelem danego kraju, uczestnikiem w systemie prawnym;

9. Kształcenie i humanizacja — stawanie się coraz bardziej osobą ludzką, również w wymiarze duchowym;

10. Hominizacja (biologiczność) - stawanie się człowiekiem w sensie rozwoju biologicznego.

W edukacji chodzi o to, by żaden z wymienionych elementów nie dominował, lecz by były one w równowadze. Dominacja któregokolwiek z nich rodzi określone konsekwencje.