TEATR GRECKI

Dramat i teatr antyczny powstał w VI wieku p.n.e. w starożytnej Attyce, a konkretnie w Atenach. Teatr ma ścisły związek z obrzędami, ku czci boga winnej latorośli Dionizosa -były to tzw. Wielkie, (czyli miejskie) oraz Małe (czyli wiejskie) Dionizje. Śpiewano dytyramby (pieśni poświęcone Dionizosowi) przez chór mężczyzn. Tzw. pieśni kozłów, czyli ludzi ubranych w koźle skóry wykonywane w czasie dionizjów jako zalążek rozwoju antycznego dramatu (stąd też wywodzi się nazwa tragedia -od greckich słów tragos -kozioł i odé –pieśń). Pierwszy aktor wziął się od Koryfeusza (był to przewodnik chóru, najważniejsza osoba w chórze). Wyodrębnienie z tego chóru pierwszego aktora przez greckiego poetę Tespisa, drugiego Ajschylosa, a trzeciego przez Sofoklesa; tragedia antyczna zatrzymała się na tym etapie rozwoju, gdyż trzeci z wybitnych tragediopisarzy nie wprowadził już żadnych zmian.

GENEZA I ROZWÓJ

Starożytny dramat grecki wywodzi się ze świąt organizowanych ku czci Dionizosa – boga urodzajów i winnej latorośli. Podczas uroczystości na cześć boga śpiewano pieśni, zwane dytyrambami i tańczono. Wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, aby przypominać towarzyszy dionizyjskiego pochodu – sylenów i satyrów. Dlatego właśnie chóry Dionizosa, śpiewające pieśni pod przewodnictwem kierownika chóru (koryfeusza), zostały nazwane chórami koźlimi, a ich pieśń – pieśnią kozła, czyli tragedią (od tragos – kozioł, ode – pieśń). Święta Dionizosa obchodzono kilka razy do roku, do najbardziej znanych należały tzw. Dionizje Małe (Wiejskie) i Dionizje Wielkie (Miejskie), odprawiane w Atenach. Tragedia antyczna wywodzi się z Dionizji Wielkich. Pieśni chóralne na cześć Dionizosa przechodziły stopniową ewolucję, aż w końcu przybrały formę znaną nam dzisiaj jako tragedia grecka.

Za wynalazcę tragedii uważa się Tespisa. Wyćwiczył on swoje chóry w śpiewaniu i woził je od wioski do wioski. Nowością było to, że do tańca i śpiewu wprowadził „opowiadacza” (zwanego po grecku hypokrites), który stał się pierwszym aktorem, prowadzącym dialog z chórem. Aktor ten zmieniał kostium i maskę i wracał na scenę, przybierając różne role.

Dalszym etapem w rozwoju tragedii było zrezygnowanie z przedstawiania losów jedynie Dionizosa, a sięgnięcie także do innych mitów. Spowodowało to rezygnację z chóru satyrów na rzecz chóru złożonego z innych osób – zależnie od tematyki tragedii.

Dalszy rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczenia roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę. Coraz mniej się na scenie śpiewało, a coraz więcej odgrywało. Istotnym wydarzeniem w tym rozwoju było wprowadzenie przez Ajschylosa na scenę drugiego aktora; stwarzało to znacznie większe możliwości dramatyczne. Trzeciego aktora wprowadził Sofokles, i na tym liczba aktorów na scenie greckiego teatru się ograniczyła.

Z czasem tematyka bohatersko-mitologiczna wyparła z tragedii treść dionizyjską, publiczność domagała się jej jednak. Rozwiązano to w ten sposób, że do wystawianych trzech tragedii (trylogii), dodawano dramat satyrowy i tym samym tworzono tetralogię. Trylogie były bardzo popularne. Początkowo tworzące je utwory pozostawały ze sobą w związku dramatycznym, jak np. Oresteja Ajschylosa. Z czasem trylogie zaczęły tworzyć samodzielne tragedie, np. Persowie Ajschylosa.

WYGLĄD GRECKIEGO TEATRU:

Pierwsze greckie teatry znajdowały się pod gołym niebem, przeznaczone były dla dużej widowni. Budowano je wykorzystując warunki naturalne, na zboczach gór. Teatry były budowane z kamienia. Widownię dzielono na sektory, co ułatwiało przemieszczanie się publiczności. Miejsce dla widowni nosiło nazwę theatronu.

Skene (drewniany barak wzniesiony z inicjatywy Ajschylosa, na stycznej orchestry, po stronie przeciwległej do theatronu, jako przebieralnia dla aktorów; jego frontową ścianę -wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (pałac, świątynia) i zaopatrzono w troje drzwi, którymi aktorzy wchodzili na proskenion, odpowiednik dzisiejszej sceny) znajdowała się na podwyższeniu, by wszyscy oglądający przedstawienie mogli widzieć rozgrywającą się akcję.

Poniżej sceny znajdowała się orchestra, na której przebywał chór. Po bokach znajdowały się wyjścia i wejścia na orchestrę – parodos. Pod sceną znajdowało się proskenium – miejsce na garderobę i kulisy.

AKTORZY I CHÓR:

W teatrze panowała wspaniała akustyka – ludzie w ostatnich rzędach słyszeli wszystko, co działo się na scenie. Aby mogli także wszystko widzieć, aktorzy ubierali się w charakterystyczny sposób – przywdziewali jaskrawe szaty i buty na koturnach, by byli bardziej widoczni. Jednolite szaty, jednolity kolor świadczył o randze odgrywanej postaci. Natomiast kolor czerwony (purpurowy) oznaczał Władce, króla, arystokratę. Biały symbolizował niewinność. Szary osobę z plebsu, pospólstwa. Czarny był zrównany z żałoba. Kostiumy były długie, do ziemi, by zakrywały buty. Każda postać miała swoją maskę i perukę. Maska tragiczna lub komiczna określała charakter bohatera, pełniła też funkcję rezonatora. Peruki też miały swoje znaczenie: jasna to postać pozytywna, ciemna – negatywna, ruda – zdrajca, siwa – starzec. Fryzury – wyrażały emocje. Tekst tragedii bądź komedii był śpiewany lub śpiewnie recytowany, chóry śpiewały i tańczyły. Chór był złożony z dwunastu, piętnastu osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, role kobiece odgrywali młodzi chłopcy przed mutacją. Badacze do dziś spierają się, czy kobiety mogły w ogóle oglądać przedstawienia teatralne.

TEATR GRECKI WYWODZI SIĘ Z MAŁYCH I WIELKICH DIONIZJI:

MAŁE DIONIZJE - Dionizje wiejskie, obchodzono w Posejdonie (na przełomie grudnia i stycznia), wówczas bowiem nadchodził czas, kiedy młode wino było już wystarczająco dojrzałe, by otwierać pierwsze jego amfory, świętować, organizować zabawy ludowe i procesje taneczne. Współczesne dość dokładne wyobrażenie na temat przebiegu tegoż święta zawdzięczamy ateńskiemu historykowi, Fanodemosowi. Ateńczycy, zebrani w pobliżu stojącej na moczarach (en limnais) świątyni śpiewali sławiące Dionizosa pieśni, tańczyli i „przyzywali boga imionami Euanthes, Dithyrambos, Bakcheutas i Bromios”. Uczestnicy obrzędu przynosili ze sobą do sanktuarium gleukos - młode, słodkie wino - które właśnie podczas owych ceremonii po raz pierwszy w „nowym winnym roku” mieszano z wodą i pito. Historycy podają, że owa bagienna świątynia, jedna z najstarszych w mieście, umiejscowiona była na południe od Akropolu. Informacje takie znaleźć można u Tukidydesa, również sam Fanodemos, wspominając o mieszaniu gleukos z wodą źródlaną, zdaje się potwierdzać tę wersję.

WIELKIE DIONIZJE - Święto obchodzone w Atenach początkowo przez pięć, potem sześć dni pod koniec marca i na początku kwietnia. Wielkie Dionizje rozpoczynały się od pokazów przedpremierowych (proagon). Podczas proagon uczestnicy konkursów przedstawiali się publiczności poprzez demonstrowanie iogus- treści swoich sztuk. Następnie miała miejsce procesja - nocną porą efebowie uroczyście wnosili (eisagoge) posąg Dionizosa boga wina do teatru, by symbolicznie odtworzyć mityczne przybycie boga do Aten z Eleuterai. Pierwszy dzień poświęcony był składaniu Dionizosowi ofiary z kozła, któremu towarzyszył śpiew chłopięcego chóru. Posąg boga przenoszono ze świątyni do gaju Akademosa. W gaju odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca posąg przenoszono w blasku pochodni do Aten. Drugiego dnia miała miejsce prezentacja chórów chłopięcych i męskich. Kolejny dzień był przeznaczony na komedie polityczne. Czwartego, piątego i szóstego dnia trzech autorów prezentowało swoje tragedie (każdy miał jeden dzień na prezentację). Święta dionizyjskie były świętem ruchomym, wiec nie figurują pod dokładną datą w attyckim kalendarzu liturgicznym. Ogólnodostępne źródła podają, że Dionizje Wielkie, czyli miejskie, obchodzono w miesiącu zwanym Elafebolion (przełom marca i kwietnia). W Atenach, mniej więcej wówczas, gdy w Delfach rozpoczynał się zimowy okres dionizyjski, „rozpoczynano (...) najnaturalniejsze pod słońcem, niezwiązane z żadnym określonym dniem, obrzędy świąteczne” .

OD AKTORA WYMAGANO:

• nienagannej dykcji

• doskonałej pamięci

TEATR PODZIELONY NA TRZY GATUNKI:

• Tragedia - powstała z (z podniosłych, pochwalnych hymnów zwanych dytyrambami) Wielkich Dionizji i była wystawiana w wielkich miastach.

• Komedia - powstała z Małych Dionizji, lżejsza od tragedii, bez skomplikowanej formuły, wystawiana na wsiach. Pochodzi od greckiego słowa kommos- wesoły orszak.

• Teatr jarmarczny, czyli farsa. Przedstawienia teatralna były świętem, odbywały się rzadko- raz do roku (przez trzy kolejne dni). Teatr grecki to amfiteatr, traktowany był jako „zbiorowe oczyszczanie dusz”.

WYGLĄD PRZEDSTAWIENIA STAROGRECKIEGO:

Dramat starogrecki odbiega od dzisiejszego. Górowało w nim słowo poetyckie recytowane i śpiewane na tle muzyki instrumentalnej i tańca, szczególnie partie chórowe miały ten charakter "operowy" czy "oratoryjny". Nie znano wtedy podziału na akty i sceny, natomiast stosowano inne podziały, tworzące swoistą konstrukcję. Rozpoczynał przedstawienie aktor wygłaszający zapowiedź - prologos, ale właściwy początek dawał chór, wkraczający rytmicznie i ze śpiewem na orchestrę (Orchestra to okrągły placyk na przedzie proscenium, na którym występował chór )- parodos. Także chór kończył przedstawienie, opuszczając orchestrę podobnym sposobem - exodos. Między tymi granicznymi członami przedstawienia rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na pojedyncze epizody - epeisodia. Między epizodami występował chór stojący na orchestrze, wygłaszający tekst- komentarz akcji - stasimon - pod nieobecność aktorów na scenie. Punktem szczytowym tragedii była perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą, czyli klęską bohatera. Ostatnią częścią tragedii był epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania. Istotą tragedii był konflikt tragiczny, który wynikał z istnienia przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru, gdyż każda decyzja przynosi klęskę bohatera, ta niemożność dokonania właściwego wyboru, która skończy się katastrofą, nosi nazwę tragizmu.

PIEŚNI KU CZCI DIONIZOSA – GENEZĄ TRAGEDII

Z pieśni obrzędowej ku czci Dionizosa, dytyrambu, powstała tragedia, której budowa opiera się na dialogu, prowadzonym przez koryfeusza (przodownika) z chórem. Ta partia chóralna stała się głównym składnikiem tragedii starogreckiej. Koryfeusz dał nadto początek późniejszemu aktorowi, którego wprowadził Tespis, pierwszy znany autor dramatyczny z VI w. p.n.e. Ten pierwszy i jedyny na razie aktor występował kolejno w kilku rolach, tworząc w ten sposób zarodek akcji dramatycznej. Z kolei Ajschylos dodał drugiego aktora, Sofokles trzeciego i na tej trójce wyczerpał się zespół aktorski pierwszego teatru. Nawet jeśli w przedstawieniu brało udział więcej postaci, równocześnie występowało na scenie najwyżej trzech aktorów. To ograniczenie sprawiło, że akcja dramatyczna uległa skupieniu i ograniczeniu wątków pobocznych, że niektóre z nich rozgrywały się za sceną i komunikowane były widzom przez opowiadanie. Tym samym powiększał się również udział chóru w dopełnianiu akcji.

DRAMAT TWORZĄ TRZEJ WIELCY TRAGICY:

Ogniskiem kultury starogreckiej stają się w V w. p.n.e. Ateny. Następuje tam rozkwit dramatu, który tworzą trzej wielcy tragicy:

AJSCHYLOS - (526 - 456 p.n.e.), u którego przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około 90 tragedii, z których zachowało się siedem. Był właściwym twórcą tragedii greckiej. Ajschylos w ciągu blisko 50-letniej działalności na scenie ateńskiej wystawił 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na scenę drugiego aktora, dekoracje oraz ulepszone stroje. Początkowo tworzył tragedie wypełnione głównie pieśniami chóru (Persowie, Błagalnice do Orestei), później ograniczył rolę chóru, bardziej rozwinął akcję, a postaci jego bohaterów miały bardziej wyraziste charaktery (tragedie Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom). Zachowała się także jedna z jego trylogii tragicznych Oresteja, na którą składają się: Agamemnon, Ofiarnice (Choefory), Enumidy). Oresteja (trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych

SOFOKLES - (496 - 406r. p.n.e). Jego zasługą jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie.

EURYPIDES - (480 - 406r. p.n.e.) pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m. in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei - jak widać, bohaterami są kobiety. Tragedię bogów i herosów uczynił bardziej realistyczną. Napisał 17 tragedii oraz jeden dramat satyryczny. Sofokles powiedział ponoć o Eurypidesie: „Ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, a Eurypides takimi, jakimi są.” Eurypides odszedł od religijnych korzeni tragedii. W jego dziełach nie ma już tak obfitych boskich interwencji, wpływania bogów na ludzkie losy. Z tego powodu oskarżano go o bezbożność. Eurypidesa można określić mianem agnostyka. Nie wierzy w bogów i bóstwa, widzi realny świat i takim go przedstawia – z jego złem i okrucieństwem. Do najbardziej znanych tragedii Eurypidesa należą: Elektra, Andromacha, Trojanki, Medea, Hippolit, Helena, Orestes. Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratorium (Oratorium to widowisko religijne lub alegoryczne z muzyką) do wykształconej tragedii świeckiej.

TRAGEDIĘ GRECKĄ CECHOWAŁY TRZY JEDNOŚCI:

• Jedność czasu - akcja rozegrać się musiała w ciągu jednej doby (między wschodem, a zachodem słońca)

• Jedność miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu

• Jedność akcji - jednowątkowość akcji

FUNKCJE DRAMATU:

• Widzowie przychodzili do teatru nie po to aby śledzić tok wydarzeń stanowiących akcję, lecz w tym celu aby wraz z bohaterami sztuki przeżyć psychiczny wstrząs, doznać moralnego oczyszczenia, które określali mianem katharsis (wewnętrzne oczyszczenie). Dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia odbiorcy.

• Drugą funkcją dramatu jest mimesis oznaczające naśladowanie (nie kopiowanie) rzeczywistości przez sztukę dramatyczną. Przed odzwierciedlenie rzeczywistości - wyniesienie wniosków dla siebie.

TEATR OPATRZONY JEST TRZEMA NORMAMI:

• zasadą odpowiedniości (jedności) stylu,

• zasadą trzech jedności (czasu, miejsca, akcji)

• zasadą dekorum (obowiązek pisania tragedii stylem wysokim).

CECHY DRAMATU:

• występowanie chóru (pełnił rolę wprowadzającego kolejnego aktora na scenę, komentował i oceniał wydarzenia).

• bohaterowie pochodzili z wyższych sfer.

• tytuł to często imię głównego bohatera.

• ilość osób nie przewyższała trzech.

• zasada decorum - polega na wykorzystaniu w tragedii stylu językowego pełnego wzniosłości i patosu, zaś w komedii średniego lub niskiego, z wykorzystaniem mowy potocznej.

• zasada jedności stylowej wymaga utrzymania całości utworu w jednym nastroju. Nie mogły występować sceny tragiczne i komiczne w jednym utworze.

• jedność czasu (akcja krótsza niż jedną dobę).

• jedność miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu).

• jedność akcji (jest tylko jedna akcja).

TRAGEDIA GRECKA:

Tragedia była najwyżej cenionym przez starożytnych gatunkiem literackim. Bohaterowie tragedii znajdują się w sytuacji trudnej, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury. O sytuacji bohaterów tragicznych w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie, los, fatum. Ludzie starożytni wierzyli, że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo los; nad jego przebiegiem czuwały boginie - Mojry (u Homera) lub rzymskie Parki. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, między którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy.

W tragedii greckiej losy bohatera układają się często tak, że popełnia on "nieszczęśliwe zbłądzenie"; bohater nie wie, że popełnia zbrodnię lub czyn niegodny. Takie przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją nazywamy ironią tragiczną lub ironią dramatyczną.

Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie tragizmu. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje tę jakość szczególny sposób konstrukcji losów bohaterów, usytuowanych w nierozwiązywalnym konflikcie tragicznym - w konflikcie wartości i konieczności. Bohater, niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę - śmierć lub klęskę. Tragizm łączy się ze wzniosłością, realizować się może w różnych utworach literackich, ale szczególnie charakterystyczny jest dla tragedii.

FUNKCJE CHÓRU:

Chór stanowił ważny składnik antycznego teatru i dramatu. Początkowo był zbiorowym uczestnikiem dialogu, potem zaś wyrazicielem idei, zbiorowej mądrości. Pieśni wykonywane przez chór wnosiły ogólne refleksje, oddzielały poszczególne epizody. Pojawieniu się chóru towarzyszyła pieśń marszowa, parodos, zaś wyjściu – exodos.

• dopowiadanie zdarzeń preakcji

• nastrój liryczny

• wspomaga tworzenie napięcia emocjonalne - uprzedza fakty

DRAMAT ANTYCZNY:

Dramat antyczny - rodzaj literacki, powstały w starożytnej Grecji, wywodzący się z pieśni pochwalnych, śpiewany w czasie misteriów dionizyjnych. Rozwinął się około V w. p.n.e.

ELEMENTY BUDOWY DRAMATY ANTYCZNEGO:

• Prologos – wprowadzenie w akcję, wstępny dialog aktorów

• Parodos - pieśń na wejście chóru

• Sksodos - pieśń na zejście chóru

• Komos - scena lamentu i żalu

• Stasimon – pieśń, komentarz chóru

• Epejsodion - dialogi bohaterów, część akcji, epizod

• Exodos – wyjście chóru.

Istotą budowy dramatu antycznego jest wzajemne przeplatanie się stasimonów i epejsodionów. Epejsodiony tworzą akcję utworu

• Rola chóru:

• prowadzenie rozmowy z aktorami

• komentowanie przebiegu wydarzeń

• ocenianie przebiegu wydarzeń

• dopowiadanie najważniejszych kwestii

• pełni funkcję moralizatorską = pouczającą

• Rola aktora:

• kreacja postaci na scenie

• prowadzenie rozmowy z innymi aktorami

• prowadzenie rozmowy z przewodnikiem chóru