Sztuka islamu

Architektura islamu

Mozaika w Hagia Sofii

Ozdobny napis nad wejściem do meczetu

Charakterystyczne motywy zdobnicze

Stalaktytowa głowica kolumny, charakterystyczna dla architektury islamu

Wewnętrzny dziedziniec Błękitnego Meczetu w Stambule

Wejście do meczetu z XV w. zbudowanego przez Ilyas Beya (Milet)

Architektura islamu obejmuje wszelkie zjawiska architektoniczne będące wytworem islamu jako zjawiska społecznego, kulturowego, politycznego i religijnego. Stąd obejemuje zarówno budynki służące celom kultowym, jak i świeckim, historyczne jak i współczesne, a także twórczość ośrodków będących pod wpływem islamu.

Charakterystyczne elementy architektury islamskiej

Wpływy innych kultur na architekturę islamu

Charakterystyczny dla islamu styl rozwinął się wkrótce po śmierci proroka Mahometa w 632r. Od początku korzystała ona z dorobku architektury starożytnego Rzymu, Egiptu, a także architektury perskiej i bizantyjskiej. Wczesnym przykładem takiego może być meczet Kopuły Skały w Jerozolimie ze sklepionymi przestrzeniami wewnątrz, okrągłą kopułą i użyciem powtarzalnych elementów dekoracyjnych.

Wielki Meczet w Samarze w Iraku, ukończony w 847, składa się z hipostylowej sali z rzędami kolumn, na której wspiera się wielki spiralny minaret.

Nie do końca wyjaśniony jest wpływ architektury islamu na rozwój gotyku w Europie.

Architektura mauretańska

Specyficzne formy architektury islamskiej powstały na terenach Hiszpanii i Północnej Afryki wraz z podbojem tych terenów przez Arabów w VIII w. Były to obszary wzajemnych wpływów islamu i kultury zachodniej Europy. Na rok 785 datuje się budowę Wielkiego Meczetu w Kordowie. Najwybitniejszym osiągnięciem architektury mauretańskiej jest wspaniały obronny pałac Alhambra w Grenadzie. Architektura chrześcijańska powstała na terenach objętych władzą muzułmanów nazywana jest architekturą mozarabską.

Sztuka islamu

Meczet w Agrze

Sztuka islamu, czyli sztuka państw muzułmańskich, rozwijała się na terenach podbitych przez Arabów w VII w. i na początku VIII w. Objęła swoim zasięgiem Palestynę, Syrię, Mezopotamię, Persję, Turkiestan, Afganistan, Indie, Afrykę Północną oraz Półwysep Iberyjski. Zachowała trwałość i jednolitość form w ciągu wielu wieków. Powodem tego była monoteistyczna religia będąca religią życia publicznego, bez podziału na sferę religijną i świecką.

Artyści muzułmańscy, zainspirowani nota bene sztuką bizantyjską, na całym tym ogromnym terenie wpływów odcisnęli swoje piętno.

Periodyzacja

Podział sztuki islamu jest związany z dynastiami panującymi. Do najważniejszych należą: sztuka epoki Omajjadów (głównie Syria, 661-750), Abbasydów (Irak, 750-945), Fatymidów (Egipt, 969-1171), Seldżuków (Iran, Anatolia, połowa XI-XIII w.), Mameluków (Egipt, Syria, 1250-1517), Mongołów (Iran, Transoksania, połowa XIII-XV w.), Turków osmańskich (Anatolia, Bałkany, XIV-XIX w.), Safawidów (Iran, 1502-1857).

Charakterystyka

Istotną cechą formalną jest niezwykły rozwój dekoracji pokrywającej każdą powierzchnię przedmiotu niezależnie od materiału z jakiego został wykonany. Wobec zakazu przedstawiania istot żywych, najczęstszą formą dekoracji był ornament roślinny i geometryczny, który przerodził się w arabeskę.

Sztuka islamu wprowadziła nowe detale architektoniczne:

Płaszczyzny ścian budowli zdobione są malowanymi płytkami fajansowymi lub mozaiką.

łuk podwyższony kolisty

łuk podwyższony ostry

łuk wieloarkadkowy

Chanaka (pers.), zawija (arab. kąt), tekke (tur.) - rodzaj klasztoru; budynek lub zespół budynków stanowiących siedzibę zakonu sufickiego. W skład zespołu wchodziły świątynia (meczet), szkoła (medresa), pomieszczenia dla członków bractwa oraz pielgrzymów; często pojawiało się tam także mauzoleum założyciela szkoły lub innego, wybitnego "świętego męża".

Haram (arab. حرام, dosł: to, co zakazane) - w islamie określenie wszystkiego, co jest zakazane (przeciwieństwo halal - tego, co nakazane); może to dotyczyć zarówno miejsc, jak i uczynków.

Terminem haram określa się otoczenie świątyni w Mekce, Medynie i Jerozolimie, gdzie obowiązuje zakaz zabijania oraz zakaz przebywania dla niemuzułmanów.

W meczecie terminem haram czasem określa się salę modlitw, do której obowiązywał - niekiedy nadal obowiązuje - zakaz wstępu obcym, niemuzułmanom.

Od tego słowa pochodzi także nazwa harem, oznaczająca pomieszczenie dla kobiet i dzieci w domu muzułmańskim, do którego obowiązuje zakaz wstępu dla wszystkich mężczyzn (z wyłączeniem osoby gospodarza).

Kitab-chane, kitab-chana - biblioteka muzułmańska. Pomieszczenia biblioteczne zazwyczaj umieszczane w osobnym budynku lub w jednym ze skrzydeł medresy.

W tradycji perskiej pojęciem kitab-chane określa się także słynne pracownie zakładane pod królewskim patronatem, w których przede wszystkim powstawały kaligrafowane oraz zdobione miniaturami kopie rękopisów. Gromadziły one wokół siebie wielu artystów (kaligrafów, miniaturzystów, ilustratorów oraz introligatorów) i często wypracowywały własny, niepowtarzalny styl, jak na przykład kitab-chany w Szirazie, Tabrizie i najsłynniejsza chyba kitab-chane w Heracie (wszystkie trzy rozkwitły na początku XV wieku pod patronatem Timurydów).

Heracka kitab-chane w drugiej połowie XV wieku osiągnęła szczyty kunsztu artystycznego; najwybitniejszym jej artystą był miniaturzysta Behzad. W tym okresie na tle innych szkół wyróżniała się silnie zaznaczającymi się tendencjami realistycznymi, indywidualizacją ukazywanych osób oraz rosnącą zawiłością pejzażu. Z kolei konkurująca z Heratem kitab-chane w Tabrizie przeżywała największy rozkwit za Safawidów. Styl, który wypracowała, wywarł olbrzymi wpływ na miniatura za stambulskich Osmanów oraz indyjskich Mogołów. Tworzyli w niej m.in. Mirza Ali (1520-1576) i Aga Mirak (1520-1570).

W kitab-chane zajmowano się także ceramiką, projektowaniem wzorów mozaik zdobiących elementy architektury, dywanów, tkanin ozdobnych itp.

Podobną funkcję w Indiach za panowania Mogołów pełniły kar-chany.

Medresa albo madrasa (z arab. مدرسة, madrasa = szkoła) - teologiczna szkoła muzułmańska, początkowo mieszcząca się przy meczecie, w której nauczano Koranu, prawa oraz języka arabskiego. Od około X wieku medresy uzyskały pewną samodzielność, zaczęto wykładać w nich także nauki ścisłe.

Zwykle na medresę składa się kompleks zabudowań skupionych wokół dziedzińca. Znajdują się tam sale wykładowe (audytoria w ejwanach), biblioteka, często także pokoje dla uczniów (hudżra) i nauczycieli.

W świecie islamu edukacja i religia są nierozłączne. Od momentu osiągnięcia wieku szkolnego muzułmańskie dzieci spędzają zazwyczaj kilka lat na studiowaniu Koranu i uczeniu się jego fragmentów na pamięć w szkole działającej przy lokalnym meczecie. Następnie uczęszczają na zajęcia prowadzone przez uczonego, po czym najzdolniejsi z nich trafiają do madrasy. Chociaż madrasy nie są uświęconymi miejscami sprawowania kultu religijnego, ich funkcja w świecie islamu polega na nauczaniu religii i wykładaniu jej zasad. Madrasy, które zaczęły powstawać w XI wieku, często z inicjatywy przedstawicieli mniejszościowych odłamów islamu, takich jak sufi, wydają swoim studentom dyplomy, które uprawniają ich do nauczania w madrasach. Dziś w wielu częściach muzułmańskiego świata uczelnie te zostały usunięte w cień przez świeckie uniwersytety prowadzące nauczanie w zachodnim stylu. Jednak w krajach takich jak Pakistan czy Iran madrasy nadal cieszą się powodzeniem.

Dakka (dikka) - podium przy minbarze w meczecie, z którego czyta się Koran i z którego imam prowadzi modlitwę (dzięki czemu wierni dobrze go słyszą i widzą, kiedy należy wykonywać pokłony); zwykle otoczone barierką.

Ejwan, także iwan, liwan (pers. ayvān) - przesklepione pomieszczenie otwarte od strony dziedzińca, sklepione kolebką o załamanym łuku lub konchą, charakterystyczne dla architektury islamu.

Powszechne stosowanie ejwanów było jedną z cech charakterystycznych architektury perskiej z czasów Sasanidów. W późniejszym czasie ejwan stał się powszechnie stosowanym elementem architektury islamskiej. W czasach Seldżukidów został uznany za jeden z najważniejszych elementów budowli islamskich o różnym przeznaczeniu.

Ejwan pełni najczęściej funkcję monumentalnego wejścia do budynku o przeznaczeniu sakralnym - meczetu (zwłaszcza w założeniach czteroejwanowych, których przykładem jest Meczet Piątkowy w Isfahanie), medresy lub mauzoleum, ale spotykany także jako element innych budynków publicznych i prywatnych rezydencji. Ejwany są szczególnie powszechne w architekturze Azji Środkowej i architekturze perskiej. Znacznie rzadziej występują w krajach śródziemnomorskich (głównie w Egipcie i Turcji).

Kibla (arab. قبلة qiblah - kierunek) to kierunek, w którym muzułmanie powinni zwracać się podczas modlitwy. Zwyczaj ten jest starym obyczajem ludów semickich. Obowiązek ten został wyznaczony przez Koran i opisany jest w literaturze teologicznej. W pierwszych latach islamu muzułmanie modlili się w kierunku Jerozolimy.[1] Kierunek ten został przejęty od Żydów i nakazany przez Mahometa wraz z wprowadzeniem obowiązku modlitwy.
Wraz ze zmianą poglądów przez Proroka w drugim roku hidżry Mahomet wyznaczył nowy kierunek, którym została Mekka. Wg. tradycji muzułmańskiej, zmiana kierunku modłów nastąpiła w małym meczecie w pobliżu Medyny. W tym meczecie Prorok modlący się w kierunku Jerozolimy, odwrócił się i rozpoczął modły w kierunku Mekki. Od tamte pory meczet ten nosi nazwę Masdżid al-kiblatajn (Meczet dwóch kibli).
Obecnie muzułmanie na całym świecie modlą się zawsze w stronę świątyni Kaaby w Mekce. Kierunek w meczetach wyznacza Mihrab.

Kibla jest również zachowywana w przypadku grzebania zmarłych. Ciała chowanych muzułmanów skierowane są twarzami w kierunku Mekki.

Maksura - drewniana ścianka lub krata ustawiana w meczecie, oddzielająca władcę od reszty modlących się. Później ta nazwa zaczęła obejmować całą wydzieloną przestrzeń dla władcy.

Mihrab (arab. haraba - srożyć się, walczyć, modlić się) - nisza, zwykle na planie półokrągłym lub wielobocznym (niekiedy tylko ozdobna płyta) w sali modlitw w meczecie, znajdująca się po środku ściany kibli. Wskazuje kierunek Mekki, w którym powinni modlić się wierni. Zwykle jest bogato zdobiony.

W architekturze perskiej często nie ma wnęki mihrabowej, lecz tylko oznaczone kafelkami lub ozdobnie kutym kamieniem miejsce; czasem mianem mihrab określa się zagłębienie wykute w podłodze przed wnęką w ścianie.

Minbar, mimbar (arab. miejsce, skąd się woła, wzniesienie) - kazalnica, która jest standardowym wyposażeniem meczetu, ustawiona na prawo od mihrabu. Minbar z reguły budowany jest z drewna, rzadziej z kamienia lub metalu; ma zwykle kształt wysokiego krzesła o schodkowej podstawie. Nawiązuje on do podwyższenia, z którego zwykł przemawiać Mahomet. Minbar, początkowo dość prosty, z czasem przybrał formę wysokiej, wspaniałej konstrukcji, zdobionej najczęściej techniką ażurową lub inkrustacją.

Z minbaru wygłasza się uroczyste obwieszczenia, głosi chutbę i przemawia. W początkach islamu z minbaru przemawiał władca lub jego reprezentant, dziś zwykle teologowie i uczeni muzułmańscy.

Najstarszy minbar zachował się w Wielkim Meczecie Al-Kajrawanie (Kairuanie), w Tunezji. Pochodzi z 894 roku.

Minaret (arab. منارة manara - miejsce, skąd widać światło, latarnia morska) - wysoka, zwykle smukła wieża stawiana przy meczecie z nadwieszonym balkonem lub galeryjką, z którego muezin mógł nawoływać wiernych na modlitwę.

Prawdopodobnie po raz pierwszy minaret pojawił się na Bliskim Wschodzie na początku VIII wieku - w obrębie założenia Wielkiego Meczetu w Damaszku; wzorcem były tu dzwonnice starochrześcijańskie.

Wyróżnia się wiele regionalnych typów minaretów - na przykład charakterystyczne dla północnej Afryki minarety na planie czworobocznym lub cylindryczne charakterystyczne dla wschodniego świata muzułmańskiego. Jeden z najciekawszych minaretów - spiralny znajduje się w ruinach dawnej stolicy abbasydzkich kalifów - Samarze.

Obecnie najwyższy minaret na świecie ma ponad 200 metrów wysokości i wznosi się przy Meczecie Hassana II w Kasablance.

Minaret w mieście Mardin

Minaret w Egerze (2003)

Meczet

Masdżid al-Haram w Mekce

Meczet (arab. مسجد masdżid; l.mn. مساجد masadżid) to miejsce kultu muzułmańskiego. Słowo meczet oznacza dowolny budynek, w którym oddaje się cześć Allahowi, niezależnie od jego architektury.

Podstawowym celem istnienia meczetów jest umożliwienie muzułmanom wspólnej rytualnej modlitwy (salat). Oczywiście, meczety mogą być wykorzystywane także w innych celach - jako miejsca spotkań, czy ośrodki edukacyjne. Pierwsze meczety, takie jak Meczet Kuba i Masdżid an-Nabawi, powstały w VII wieku i stanowiły po prostu wyznaczone miejsca pod gołym niebem. Dziś, większość meczetów posiada wyrafinowane kopuły i minarety.

Etymologia

Arabskie słowo masdżid jest rzeczownikiem miejsca utworzonym od czasownika sadżada, (oznaczającego "zginać się" lub "klękać"), co jest odniesieniem do prostracji w czasie muzułmańskiej modlitwy. Słowo masgid (מסגד) istniało w języku aramejskim już w V wieku p.n.e. i było używane przez Nabatejczyków w odniesieniu do wszelkich świątyń; możliwe, że protosemickim znaczeniem było stela lub "święty filar".[1]

Meczet w tekstach muzułmańskich

Słowo "masdżid" powtarza się w Koranie, najczęściej w odniesieniu do sanktuarium Kaaba w mieście Mekka. Koran stosuje termin "masdżid" w odniesieniu do miejsc kultu innych wyznań, w tym judaizmu i chrześcijaństwa. W tym samym ogólnym znaczeniu miejsca kultu, słowo to wykorzystywane jest w hadisach [2].

Historia

Wielkie wrota i wysokie wieże, zwane minaretami, są charakterystyczne dla meczetów. Jednak meczety ewoluowały przez wieki i ich architektura dostosowywała się do tradycji narodów przyjmujących islam.

Pierwsze meczety

Masdżid an-Nabawi w Medynie - stan obecny

Meczet Al-Aksa, trzecie najświętsze miejsce islamu

Według przekazów muzułmańskich, pierwszym meczetem na świecie była Kaaba, zbudowana przez Abrahama na polecenie samego Allaha. Pierwszym meczetem zbudowanym przez muzułmanów był Meczet Kuba w Medynie. Kiedy Mahomet mieszkał w Mekce, uważał Kaabę za najważniejsze miejsce kultu. Prorok traktował Kaabę z ogromnym szacunkiem nawet gdy służyła ona za miejsce rytuałów ku czci demonów, dokonywanych przez pogańskich Arabów. Kurajszyci próbowali nawet zabronić muzułmanom wstępu do Kaaby. Po podboju Mekki w 630 roku, Mahomet przekształcił Kaabę w meczet, zwany odtąd Masdżid al-Haram, czyli Świętym Meczetem. Masdżid al-Haram był systematycznie powiększany przez kalifów, by pomieścić rosnącą liczbę wiernych przybywających na doroczną pielgrzymkę (hadżdż). Obecny wygląd świątynia ta uzyskała w 1577 za panowania osmańskiego sułtana Selima III.

W 622, po przybyciu do Medyny, Mahomet zbudował Meczet Kuba za miastem.[5] Muzułmanie wierzą, że budowla ta znajduje się na miejscu, gdzie prorok mieszkał przez 3 dni przed wkroczeniem do Medyny.

Zaledwie kilka dni po utworzeniu meczetu Kuba, Mahomet założył w Medynie następny meczet, dziś znany jako Masdżid an-Nabawi, czyli Meczet Proroka. To w Masdżid an-Nabawi powstały praktyki dziś powielane we wszystkich meczetach na świecie, takie jak adhan, czyli wezwanie do modlitwy. Masdżid an-Nabawi ma duży dziedziniec, kopiowany obecnie w większości meczetów na świecie. Prorok miał zwyczaj stać na jednym końcu arkady wygłaszając kazanie. Później prorok nakazał, by zbudować trójstopniowy pulpit, znany dziś jako minbar.

Mahomet mieszkał w pobliżu meczetu w Medynie, który stanowił centrum religijne i polityczne młodej wspólnoty muzułmańskiej. W tym miejscu planowano bitwy, prowadzono negocjacje, opiekowano się chorymi i przetrzymywano jeńców. Wielu wyznawców proroka mieszkało w namiotach wewnątrz meczetu.

Dziś meczet An-Nabawi w Medynie, Al-Haram w Mekce i Al-Aksa w Jerozolimie uchodzą w islamie za trzy najświętsze miejsca na Ziemi.

Ewolucja i rozprzestrzenienie

Błękitny Meczet (Meczet Sułtana Ahmeda) w Stambule z wysokimi, smukłymi minaretami jest typowym przykładem architektury osmańskiej

Meczet Centralny w Glasgow

Minaret Wielkiego Meczetu w Xi'an w Chinach

Meczety rozprzestrzeniły się po świecie razem z islamem. Egipt został zajęty przez Arabów w 640 roku [10]. Mieszkańcy tego kraju szybko stali się gorliiwymi wyznawcami nowej wiary, a Kair zyskał przydomek miasta tysiąca minaretów.[11] Egipskie meczety często połączone są z medresami, grobowcami lub szpitalami.[12]

Pierwsze chińskie meczety zostały zbudowane w VIII wieku w mieście Xi'an. Wielki Meczet w Xi'an, który w obecnej formie istnieje od XVIII wieku, nie posiada cech architektonicznych charakterystycznych dla meczetów arabskich. Zamiast tego, zbudowany jest tak by harmonizować ze starożytną architekturą chińską.W zachodnich Chinach meczety są budowane w stylu typowym dla świata arabskiego, podczas gdy świątynie we wschodniej części tego państwa przypominają bardziej pagody.[13]

W XI wieku, po konwersji Turków na islam, na terenie Anatolii i w Azji Środkowej zaczęły powstawać meczety. Wiele z tych pierwszych meczetów, takich jak Hagia Sofia w Konstantynopolu, to dostosowane do potrzeb nowej wiary bizantyjskie kościoły i katedry. Osmanowie stworzyli własny styl meczetów, charakteryzujący się dużymi centralnymi kopułami, licznymi minaretami, i otwartymi fasadami. Dla stylu osmańskiego typowe są również kolumny, aisles, i wysokimi stropami wewnątrz meczetu, choć zachowano najbardziej charakterystyczne elementy arabskich meczetów, takie jak mihrab.[14] Ten styl charakteryzuje również niektóre meczety budowane w dzisiejszej Turcji.

Meczety zjawiły się w Indiach za panowania dynastii mogolskiej w XVI i XVII wieku. Mogołowie przynieśli ze sobą charakterystyczny styl, z ostro zakończonymi cebulowatymi kopułami. Przykładem jest tu Dżami Masdżid w Delhi, stolicy Indii.[15]

W XX wieku imigracja muzułmanów i coraz liczniejsze nawrócenia Europejczyków na islam na kontynent europejski wymusiły budowę miejsc kultu na tym kontynencie. Większe europejskie miasta, takie jak Rzym, Londyn i Monachium, posiadają typowe meczety znane z krajów europejskich. Natomiast w mniejszych miejscowościach muzułmanie chętniej adaptują opuszczone budynki o typowo europejskiej architekturze.[16]

W Stanach Zjednoczonych pierwszy meczet zbudowano w Cedar Rapids w stanie Iowa. Ze względu na napływ mahometańskich imigrantów z Azji Południowej, liczba islamskich świątyń szybko rośnie. Osiemdziesiąt siedem procent amerykańskich meczetów powstało po 1970 roku, a połowa po roku 1980.

Adaptacja budynków

Według historyków muzułmańskich, we wczesnym okresie istnienia kalifatu żydowskim i chrześcijańskim miastom które poddały się islamskim najeźdźcom pozwolono na zachowanie kościołów i synagog. W miarę wypierania poprzednich religii przez islam budowle te przerabiano na meczety. Jednym z pierwszych kościołów przerobionych na meczety był kościół św. Jana Chrzciciela w Damaszku, który w 705 roku stał się Meczetem Umajjadów. Proces ten przybrał na sile za panowania dynastii Abbasydów.

Turcy Osmańscy przerobili niemal wszystkie kościoły Konstantynopola, włącznie ze sławną katedrą Hagia Sofia na meczety po upadku tego miasta w 1453 roku. Meczetami stały się także żydowskie i chrześcijańskie seminaria budowane na grobach postaci biblijnych uznawanych za proroków przez islam. Przykładem jest tu meczet Al-Aksa, zbudowany na gruzach żydowskiej Świątyni Salomona.

Z drugiej strony, meczety bywały przerabiane na świątynie innych religii, w szczególności po rekonkwiście w 1492 roku w Hiszpanii, gdzie zamieniono je w kościoły katolickie.[18]. Również w Indiach zamieniono niektóre meczety na świątynie hinduskich bogów.

Funkcje religijne

Modlitwa

Muzułmanie podczas modlitwy w meczecie Umajjadów

Każdy dorosły muzułmanin powinien codziennie odbyć rytualną modlitwę, zwaną salat, co najmniej pięć razy. W większości meczetów odbywa się więc pięć spotkań modlitewnych dziennie: przed wschodem słońca (fadżr), w południe (zuhr), po południu (asr), po zachodzie słońca (maghrib) i wieczorem (isza'a). Choć uczęszczanie do meczetu nie jest obowiązkowe, to według hadisu modły w meczecie są lepsze od indywidualnych[19]

Oprócz tych pięciu modlitw dziennie, w piątek odbywają się modlitwy dżumuah, zwane też modłami piątkowymi, które zastępują modlitwę w południe. Dla wszystkich dorosłych mężczyzn wizyta w meczecie na dżumu'ah jest obowiązkowa. [20]

Modlitwa pogrzebowa, zwana salat al-dżanazah, jest odprawiana po śmierci muzułmanina. Jest to jedyna modlitwa odbywająca się przy otwartych drzwiach w meczecie.[21] Podczas zaćmienia słońca, również odbywa się specjalna modlitwa zwana salat al-kusuf.[22]

Są dwa główne święta w kalendarzu islamskim: Id al-Fitr i Id al-Adha. W obydwa te dni, specjalne modlitwy są odmawiane rano. Modlitwy podczas tych świąt odmawiane są we większych grupach, zatem we większych meczetach modlitwy będą normalnie odprawiane dla zgromadzonych w nich, a także dla zgromadzonych w mniejszych lokalnych meczetach. Niektóre meczety wynajmują nawet duże budynki publiczne, aby mogło się tam modlić wielu muzułmanów. Meczet, szczególnie w krajach, gdzie muzułmanie stanowią większość, będę też prowadzić modlitwy podczas świąt np. na miejskich placach[23].

Obchody Ramadanu

Meczet Ibrahima al-Ibrahima w Gibraltarze

Najświętszy miesiąc islamu, Ramadan, jest obchodzony na różne sposoby. Jako, że muzułmanie powinni pościć za dnia, w trakcie Ramadanu, w meczetach odbywają się uroczyste obiady (iftar) po zachodzie słońca, połączone z modlitwą maghrib. Pożywienie na tę okazję jest przygotowywane przez wszystkich członków gminy muzułmańskiej, choć czasem jest kupowane przez bogatego właściciela meczetu. Mniejsze wspólnoty mogą nie być w stanie zorganizować iftar każdego wieczora ramadanu. W niektórych meczetach odbywają się również śniadania (suhur) w porze modltitwy fadżr, przed wschodem słońca. Za szczególnie szlachetną formę jałmużny uchodzi zapraszanie biedaków na iftar i suhur[24]

We większych meczetach organizowane są również specjalne modły nocne, zwane tarawih. Mogą one trwać do dwóch godzin. Przez ostatnie dziesięć dni ramadanu odbywają się całonocne modły, zazwyczaj połączone z katechezą, na pamiątkę nocy Lajlat al-Kadr, kiedy to rozpoczęło się objawianie Koranu Mahometowi. Co najmniej jeden dorosły mężczyzna ze wspólnoty (zwany i'tikaf) musi mieszkać przez te dziesięć dni w meczecie. Wspólnota ma obowiązek karmienia go przez ten okres.

Dobroczynność

Trzecim z pięciu filarów islamu jest zakat - oddawanie części ze swego majątku ubogim. Obowiązek ten jest zwykle realizowany w meczecie. Przed świętem Id al-Fitr, meczety stają się miejscami zbiórki pieniędzy dla ubogich, przeznaczonych na umożliwienie nawet najbiedniejszym godne obchodzenie tego święta[25]

Funkcje społeczne

Centrum muzułmańskiej wspólnoty

Meczet Imama w Isfahanie (Iran)

Wielu muzułmańskich władców po śmierci Mahometa, naśladując go, rozpoczynało panowanie od założenia nowego meczetu. Podobnie jak Mekka i Medyna rozrosły się wokół Masdżid al-Haram i Masdżid an-Nabawi, Karbala w Iraku została w VIII wieku zbudowana wokół grobu imama Husejna.

W początkach XVII wieku, szach Abbas I z dynastii Safawidów postanowił uczynić Isfahan najpiękniejszym miastem na świecie. Częścią planu było utworzenie Meczetu Szacha i Meczetu Szejka Lotfullaha przy placu Naghsz-i-Dżahan w centrum, który był jednym z największych placów miejskich na Ziemi.[26]

Współczesne meczety, zwłaszcza w krajach gdzie mahometanie są w mniejszości, położone są z reguły na obrzeżach miasta. Jednak, wyznawcy Allaha zazwyczaj starają wybierać mieszkanie i miejsce pracy w pobliżu meczetu. Tak więc, choć meczet nie stanowi centrum miasta, pozostaje niewątpliwie centrum wspólnoty muzułmańskiej[27]

Edukacja

Medresa Uług-bega w Samarkandzie (Uzbekistan)

Inną ważną funkcję meczetu jest umiejscowienie tam instytucji edukacyjnych. Niektóre meczety, szczególnie tam, gdzie nie ma dofinansowanych przez państwo medres, mają pełno-etatowe szkoły, które nauczają zarówno islamu jak i wiedzy ogólnej. Te szkoły z reguły mają uczniów w szkole podstawowej i szkole średniej, chociaż są też pełno etatowe szkoły dostępne dla studentów szkół wyższych. Większość meczetów ma też szkoły częściowo etatowe, albo w weekendy albo po południu. Jako, że pełno-etatowe szkoły są przeznaczone dla dzieci, które są zależne od meczetów, które dostarczają im edukacji muzułmańskiej oraz ogólnej, szkoły weekendowe i nocne są przeznaczone wyłącznie do dostarczanie edukacji islamskiej różnym osobom, niezależnie od wieku. Niektóre meczety, jednak, dostarczają też edukacji ogólnej, co zwiększa kontakt młodych muzułmanów z meczetem. Przedmioty w islamski weekend i wieczorami się różnią. Czytanie Koranu i język arabski są popularne w krajach, gdzie język ten nie jest powszechnie znany. Lekcje dla muzułmańskich neofitów też są popularne, szczególnie w USA i Europie, gdzie religia ta się rozwija.[28] Meczety prowadzą także lekcje prawa islamskiego, a także kursy dla osób pragnących zostać uczonymi muzułmańskim (ulemami). Zazwyczaj jednak w krajach muzułmańskich meczet i medresa mieszczą się w odrębnym budynku.

Zbieranie pieniędzy

Wielki Meczet w Dżenne (Afryka)

W meczetach często organizuje się zbiórki pieniędzy i handluje islamskimi dewocjonaliami. Podobnie jak w kościołach, w meczetach organizowane są także wesela.

Szczególnie interesującym przykładem wspólnej pracy muzułmańskiej społeczności na rzecz meczetu jest coroczne święto w Dżenne w Mali, kiedy społeczność naprawia szkody wyrządzone glinianej konstrukcji świątyni przez wodę w czasie pory deszczowej (Wielki Meczet w Dżenne wzniesiony jest z cegły suszonej).

Polityka

W końcówce XX wieku znacząco zwiększyła się liczba meczetów używanych do propagandy politycznej. W krajach zachodnich, imamowie często zachęcają do działalności politycznej podczas nabożeństw.

Propaganda

W krajach gdzie muzułmanie są mniejszością, używanie meczetów do promocji aktywności politycznej jest o wiele częstsze niż na Bliskim Wschodzie[29]. Szczególnie w Stanach Zjednoczonych, w meczetach rejestruje się wyborców, podpisuje petycje i organizuje demonstracje.

Wśród muzułmanów można dostrzec zależność między poglądami politycznymi a częstością uczęszczania na modły w meczecie. [30]. W Iraku, duchowni często wzywają do powstrzymania przemocy i terroryzmu podczas piątkowych modłów. Z drugiej strony, od lat 90. XX wieku obserwujemy również zjawisko promocji fundamentalizmu przez mahometańskich duchownych. Finsbury Park Mosque w Londynie jest tu najbardziej znanym przykładem.

Konflikty społeczne

Jako, że meczety są ważne dla społeczności muzułmańskiej, czasem stanowią obiekt konfliktów.

Meczet Babri w Indiach zniszczony przez hinduistów w 1992

Meczet Babri był przyczyną konfliktu muzułmańsko-hinduskiego we wczesnych latach 90. Zanim znaleziono pokojowe rozwiązanie, meczet został rozebrany przez 75 000 hindusów, wierzących że w tym samym miejscu znajdował się dawniej mandir.[31]. Kontrowersje wokół meczeu były ściśle związane z zamieszkami w Bombaju, które doprowadziły do śmierci 257 osób.[32]. Meczet w Krishnajanmabhoomi jest również obiektem konfliktów hinduistyczno-muzułmańskich, gdyż znajdujący się tam niegdyś mandir (a trzeba pamiętać, że jest to jedno z najświętszych miejsc hinduizmu) został zburzony przez Aurangzeba - fanatycznego muzułmanina - i na jego miejscu został wybudowany meczet.

Podczas wojen w Iraku i Afganistanie często dochodziło do niszczenia meczetów przez walczące frakcje. Również w Ameryce i Izraelu, islamofobia wywołana atakami terrorystycznymi doprowadziła do aktów wandalizmu w świątyniach muzułmańskich.

Wpływy saudyjskie

Meczet Króla Fajsala w Islamabadzie, sfinansowany przez Arabię Saudyjską

Co najmniej od lat 60. XX stulecia królowie Arabii Saudyjskiej znani są z finansowania budowy meczetów na całym świecie.[33] Od 1980 roku, 45 miliardów dolarów zostało wydanych przez Saudów na ten cel. Według Saudyjskiej gazety Ajn al-Jakin, królestwo sfinansowało już w sumie 1 500 świątyń i 2 000 centrów religijnych[34]. Arabia Saudyjska szczególną wagę przykłada do sponsorowania meczetów w krajach, w których wyznawcy Allaha są mniejszością. Meczet Króla Fahda w Culver City i Centrum Kultury Islamu w Rzymie są dwiema największymi budowlami tego typu i kosztowały odpowiednio 8 i 50 miliardów dolarów.[35]. Meczety finansowane przez Saudów zazwyczaj promują wahhabizm, jedną z bardziej agresywnych odmian islamu.

Architektura

Style

Generalna forma meczetów powstała w okresie podbojów arabskich i wywodzi się w prostej linii z architektury sasanidzkiej Persji. Inne charakterystyczne style obejmują:

Wnętrze meczetu w Kordowie (Hiszpania)

Meczety na planie arabskim są najbardziej typowe i zaczęły być budowane za Umajjadów. Są one kwadratowe lub prostokątne i przykryte kopułą. Pierwotne meczety miały płaskie dachy, co jednak wymuszało dużą ilość kolumn. Najbardziej typową budowlą tego typu jest Mezquita w hiszpańskiej Kordowie [36] Świątynie tego typu mają zazwyczaj arkady, dające ważny w gorącym klimacie Bliskiego Wschodu cień. Od czasów Abbasydów ten typ konstrukcji wyszedł z mody.

W XV wieku, Osmanowie wprowadzili charakterystyczny typ meczetu z wielką kopułą otoczoną kilkoma małymi.[37]. Ten styl został przejęty od Bizantyjczyków, którzy w podobnym stylu budowali kościoły.

Ejwan jest otwartą z jednej strony kopułą, charakterystyczną dla meczetów irańskich. Została ona przejęta z architektury zoroastriańskiej.

Minarety

Powszechnym elementem meczetu jest minaret - wysoka, cieńka wieżyczka, często umieszczana w jednym z kątów meczetu. Wierzchołek minaretu jest często najwyższym punktem meczetu posiadającego minaret, często też również najwyższym punktem w okolicy. Najwyższy minaret na świecie znajduje się w Meczecie Hassana II w Casablance (Maroko).[38]

Pierwsze meczety nie miały minaretów i nawet obecnie, radykalne ruchy muzułmańskie (np. wahhabici) nie używają minaretów, ponieważ uważają je za niepotrzebne i ostentacyjne. Pierwszy minaret został skonstruowany w roku 665 w miejscowości Basra podczas rządu umajjadzkiego kalifa Muawiji I. Muawija popierał pomysł, gdyż minarety były dla niego odpowiednikiem wież kościołów, dodającym świątyniom splendoru. Z biegiem czasu mahometańscy architekci zaczęli nawet konstruować minarety duplikujące formą wieże kościołów.[39]

Z minaretu muezzin wzywa wiernych pięć razy dziennie do modlitwy. W niektórych krajach, w których większość stanowią niemuzułmanie, głośne wzywanie do modlitwy jest zakazane. W meczetach pozbawionych minaretów, wezwanie na modły dobiega z głośnika umieszczonego wewnątrz świątyni. Ikama, wezwanie bezpośrednio poprzedzające modlitwę, nigdy nie jest wygłaszane z minaretu.[40]

Kopuły

Kopuły meczetu Chatam al-Anbija w Bejrucie

Hala modlitewna (musalla) tureckiego meczetu

Kopuły są od początku znakiem rozpoznawczym muzułmańskiej architektury i zostały najprawdopodobniej sprowadzone z sasanidzkiej Persji. Umieszczone nad główną halą modlitewną, symbolizują sklepienie niebieskie.[41] Pierwsze meczety miały jedynie niewielkie kopuły nad mihrabem, później kopuły urosły i dziś pokrywają całą halę modlitewną. Większość świątyń ma sferyczne kopuły, choć meczety w kształcie cebuli są typowe dla Indii.

Sala modlitewna

Sala modlitewna, zwana też musalla, jest pozbawiona mebli; krzesła i ławki są nieobecne w sali modlitewnej, aby umożliwić jak największej liczbie wiernych umiejscowienie się w meczecie.[42] Sale modlitewne nie zawierają żadnych obrazów ludzi, zwierząt ani świętych, aby muzułmanie podczas modlitwy skupiali się wyłącznie na Allaha. Zamiast tego, w meczetach znajduje się arabska kaligrafia i wersety z Koranu na ścianach, które mają (zgodnie z założeniem) pomóc wiernym skupić się na pięknie islamu i Koranie[43].

Zazwyczaj naprzeciwko wejścia do musalli znajduje się ściana kibli, która w prawidłowo zbudowanym meczecie jest prostopadła do linii łączącej meczet z Kaabą w Mekce.[44] Wierni ustawiają się rzędami równoległymi do ściany kibli, twarzą w stronę Mekki. Na środku ściany kibli znajduje się wgłębienie zwane mihrab, gdzie podczas piątkowych modłów staje imam. W mihrabie można umieścić minbar, analogiczny do katolickiej ambony[45].

Udogodnienia

Ablucja poprzedza wszystkie muzułmańskie rytuały; meczety często mają specjalne, dostosowane do tego fontanny lub inne urządzenia. Jednak, w mniejszych meczetach wierni często muszą dokonywać ablucji w łazience. [46] Troska o czystość nakazuje również zdejmowanie butów przed wejściem do miejsca kultu. Niektóre świątynie mają nawet specjalne półki na buty.

Współcześnie, w celu przyciągnięcia większej ilości wiernych, meczety wyposażane są czasem w biblioteki czy sale gimnastyczne.

Etykieta w meczecie

Zgodnie z zasadami islamu, meczet ma na celu zwrócenie myśli wiernych ku jedynej istocie godnej czci - Allahowi. Pewne zasady, takie jak ściąganie butów przed wejściem, są uniwersalne, inne zależą od miejscowych zwyczajów.

Przewodniczący modlitwy

Wyznaczenie przewodniczącego modlitwy jest pożądane, choć nie jest obowiązkiem wspólnoty muzułmańskiej. Według szkoły hanafickiej i malikickiej, wybór przewodniczącego jest obowiązkowy podczas modłów piątkowych. [47] Stały przewodniczący modlitwy (imam) musi być dorosłym mężczyzną znającym na pamięć Koran i posiadającym gruntowną wiedzę religijną. W państwowych meczetach imam jest wyznaczany przez rząd, w prywatnych zazwyczaj wyznacza go wspólnota w drodze głosowania. Według szkoły hanafickiej, imamem powinna być osoba która zbudowała świątynię. Kobieta może przewodzić modlitwie tylko jeśli w meczecie obecne są same kobiety.

Czystość

Tatarski meczet w Bohonikach

Wszystkie meczety posiadają zestaw zasad dotyczących czystości, która jest ważną częścią doświadczenia wiernego. Przed modlitwą muzułmanin musi poddać się rytualnej ablucji, zwanej wudu. Nawet niewierzący wchodzący do meczetu muszą zdjąć buty. Niemile widziane jest także wchodzenie do świątyni przez osoby nieumyte lub o nieprzyjemnym zapachu z ust.[48]

Ubiór

Islam nakazuje swym wyznawcom skromny ubiór. W większości meczetów istnieją ograniczenia, określające w jakim stroju można wejść do środka. Mężczyźni powinni zakładać luźny, czysty strój który nie podkreśla kształtu ciała. Kobiety muszą oprócz tego zakryć włosy hidżabem. Wielu muzułmanów, niezależnie od pochodzenia, zakłada arabski strój na okazję wizyty w meczecie.

Koncentracja

Meczety są miejscami modlitwy i dlatego obowiązuje w nich cisza, umożliwiająca skupienie się wiernym. Nie należy również spacerować po świątyni podczas modłów[49]. Ściany meczetów nie posiadają dekoracji, z wyjątkiem kaligrafii wersetów koranicznych. Należy także pamiętać o skromnym stroju przy wejściu do meczetu.

Kobiety w meczecie

Szariat nakazuje, by kobiety i mężczyźni byli rozdzielenie w meczecie; najlepiej by kobiety znajdowały się za mężczyznami. Mahomet wolał, by kobiety modliły się w domu, a nie w meczecie. Kalif Umar zakazał kobietom wstępu do meczetów.[50]. W niektórych meczetach wydziela się specjalne miejsce dla kobiet. W meczetach południowo-wschodniej Azji budowane są dwie hale modlitewne, by nie dopuścić do kontaktów między płciami. Jedynie w Masdżid al-Haram podczas hadżdżu kobiety i mężczyźni mieszają się.[51]

Niemuzułmanie w meczecie

Meczet Hassana II w Casablance, jedna z niewielu islamskich budowli sakralnych w Maroku otwartych dla niemuzułmanów

Według większości szkół prawa islamskiego, niewierzący mogą wchodzić do meczetów, ale nie mogą tam jeść ani spać. Przeciwnego zdania jest szkoła malikicka, która uważa że do świątyni może wejść tylko wyznawca Allaha.

Dziewiąta sura Koranu, At-Tauba, zawiera zalecenia na ten temat. Według niej, ci którzy "dodają bogów do Allaha" (politeiści) nie mogą wchodzić do świątyń islamu:

Zakazane powinno być niewiernym wnijście do przybytku świętego; bo niedowiarstwo które wyznają, czyni ich tego niegodnymi, próżne są ich uczynki, ogień będzie im wiecznym mieszkaniem.

Werset dwudziesty ósmy precyzuje, że chodzi tu głównie o Kaabę:

Wierni! bałwochwalcy są nieczyści, przed skończeniem roku, po nawróceniu nie powinni zbliżać się do świętego kościoła Mekki. Jeżeli lękacie się ubóstwa. Niebo wam otworzy swe skarby. Bóg rozumny i mądry.

Za czasów Mahometa i pierwszych kalifów aż do Umara II do Kaaby dopuszczano żydów i chrześcijan, uznawanych za monoteistów. Dziś większość meczetów na Półwyspie Arabskim a zwłaszcza Masdżid al-Haram i Masdżid an-Nabawi, nie wpuszczają nikogo prócz muzułmanów. Podobną praktykę stosują świątynie w Maroku, oprócz Meczetu Hassana II w Casablance i obiektów nieczynnych lub nie będących meczetami sensu stricto: Meczetu Mulaja Ismaila w Meknesie, Mauzoleum Muhammada V w Rabacie i medresy Bu Inania w Fezie (dodatkowo w okupowanej przez Maroko Saharze Zachodniej niemuzułmanie mogą zwiedzić nieużywany dziś Wielki Meczet w Asmarze). Większość meczetów na świecie jest jednak otwartych na zwiedzających. Muzułmanie uważają to za wyraz swojego pokojowego stosunku do reszty świata, jak również środek służący zachęcaniu innowierców do konwersji na islam.

Meczety w Polsce

Meczet w Gdańsku

Znane meczety na świecie


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
21 B XIII XIX wiek sztuka islamuid
20 A VII XII wiek sztuka islamuid 21289
20 B VII XII wiek sztuka islamuid 21292
Sztuka islamu
Sztuka Islamu
Sztuka religijna, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu
basnie, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu
Kultura i sztuka islamu
Slowka datki nazwiska pojecia- islam, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam,
Islam malzenstwo i rozwod, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka isl
Basmala, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu
fatwy dot. muzyki, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu
Kultura i sztuka islamu
Syllabus do przedmiotu, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu
Szyici, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu
21 A XIII XIX wiek sztuka islamuid
dywany, PSC (Porownawcze Studia Cywilizacji - kulturoznawstwo), Islam, sztuka islamu

więcej podobnych podstron