Nie ma osobnego dialogu poświęconego teorii idei.
W Państwie pojawia się teoria idei - w zasadzie ten dialog jest poświęcony rozważaniom o sprawiedliwości. Istnieje teoria, że Platon nie był zadowolony z 1 ks, i dlatego powstały kolejne. Problem ten rozstrzyga się w ks. V. W Fedonie podchodzi do teorii idei argumentacyjnie; w Państwie - za pomocą metafor. Widać tu, że nie jest już zadowolony z ujęcia przedstawionego w Fedonie (deuteros plus) - mówi, że będzie poszukiwał megista mathemata - największych przedmiotów (wiedzy). Widać 3 porządki, które wyznaczają metafory i dalsze wątki dialogu Państwo:
1) Porządek epistemologiczny
2) Porządek ontologiczny (szukanie najwyższego bytu)
3) Porządek moralny (najwyższy przedmiot rozwoju moralnego)
Idea Dobra - he tu agathu idea. Dobro ma dla dla niego sens zarówno moralny, jak ontologiczny i epistemologiczny.
Metafora słońca - nie jest to określenie precyzyjne. Opiera się na analogii między wiedzą a widzeniem - poznaniem zmysłowym a poznaniem intelektualnym. W grece istnieje bliskość między słowami „widzieć” a „wiedzieć”: eido. horao - patrzę, widzę, cz. przeszły: eidon, participium: ido, inf.: idei, perf.: oida - mimo że jest perfectum od horao, to oznacza praesens czasownika ‘wiedzieć’ = wiem. Inf. eidenai, participium - eidos (coś, co się widzi, coś, co się wie). Dlatego dla wykształconego Greka eidos wiązało się zarówno z widzeniem, jak wiedzą.
Organ poznania zmysłowego: wzrok. Organ poznania intelektualnego: umysł.
To horaton - poznania wzrokowego. To noeton (od nous - noesis) - przedmiot poznania umysłowego, czyli idea. Żeby widzieć przedmioty zmysłowe potrzebne jest światła - odpowiednikiem dla idei jest idea Dobra. Analogią dla Słońca (źródła dobra) jest dalej idea Dobra. Dla klarowności interpretacyjnej powinniśmy je odróżnić - ID1, ID2; choć Platon ani komentatorzy tego nie odróżniają.
Poznanie konkretu jest niemożliwe - konkret (dana empiryczna, dana zmysłowa) sam w sobie nie przekazuje żadnej wiedzy - poznanie jest możliwe tylko dzięki temu, że istnieje wiedza ogólna. Dzięki temu możliwe jest porozumienie. Wiedza zakłada zatem pewnego rodzaju jedność - każda idea nadaje jedność różnym przejawom, cechom.
Być może Platonowi chodzi o to, że posługiwanie się jednościami zakłada jeszcze coś wcześniejszego - nie tylko ideę jedności, ale przekonanie, że wiedza, jeśli ma mieć sens, to jest jednością (stąd ID1 i ID2). Tak jak przejawy sprawiedliwości stają się dla nas czytelne dzięki idei sprawiedliwości, tak wszystkie idee stają się dla nas zrozumiałe jako jedność dzięki temu, że umysł odwołuje się do jedności całkowitej, jedności absolutnej. Mnogość teorii idei, które są jednością, presuponują jakąś wyższą jedność. Ta jedność jest warunkiem poznania. ID2 jest przyczyną bycia, istnienia, daje istnienie i istotę ideom. Tak jak Słońce jest odpowiedzialne za stawanie się, procesy przyrodnicze, tak ID2 nadaje istnienie ideom. Prof. Legutko nie wie, co to znaczy, i wzdraga się przed filozoficznym bełkotem.
Spekulacje: mamy tu do czynienia z zarysem 1 dowodu ontologicznego na istnienie Boga (dowód św. Anzelma - „osika, z której wystruga się kołek, który posłuży do zabicia dowodu ontologicznego jeszcze nie wyrosła”). ID2 istnieje, bo musi istnieć coś najdoskonalszego . Przejście z ID1 do ID2. Uznajemy implicite, że to, co najdoskonalsze, nie może nie istnieć.
Metafora odcinka. Kryterium podziału jest jasność i niejasność. Od A do B - przesuwamy się od niejasności do janości. AC - doksa, mniemania, CB - episteme - wiedza. Oba odcinki dzielimy znów na dwie nierówne części. AD - eikasia - wyobrażenia, DC - pistis - przekonanie; majaki (poznanie nieuzasadnialne, to, co się człowiekowi jawi), CE - dianoia - matematyka i geometria, EB - noesis - wiedza (coś jak episteme, czasem używane są u Platona i Arystotelesa wymiennie)
Wg Platona geometria mówi o rzeczach fizycznych, ale ujętych abstrakcyjnie. Wyrasta z doświadczenia rzeczy fizycznych, służy ich opisowi w oparciu o ujęcie abstrakcyjnie. Jest to wiedza hipotetyczna.
Noesis -rodzaj wiedzy, który nie odwołuje się do tego, co fizyczne. Umysł jest w stanie dostrzegać te przedmioty bezpośredno - umysł widzi te przedmioty.
To anypotheton. To hypotheton = to, co hipotetyczne. To anypotheton = to, co niehipotetyczne. To wyraźne wyjścia poza koncepcję z Fedona, gdzie wiedza jest hipotetyczna. To anypotheton to właśnie idea dobra. Jest to poznanie superintelektualne (nie irracjonalna intuicja).
Metafora jaskini. Trzy poziomy formacji intelektualnej:
1) Stanowisko fenomenalistyczne. Postrzeganie bez refleksji, bez zastanowienia, skąd się coś bierze. Interesuje nas sukcesja; poznanie pozytywistyczne: interesuje nas, że coś jest, a nie, dlaczego coś jest. Oglądają cienie artefaktów; cienie sztucznie stworzonego spektaklu. Spostrzegamy świat przez pewne konwencje, obyczajowe, społeczne: nasze spostrzeżenia mają charakter konwencjonalny, ale my tego nie zauważamy. Żeby wyjść na wyższy poziom, potrzebny jest wychowawca, nauczyciel.
2) Ten poziom ma jakiś związek z tym wychodzącym człowiekiem.
3) Nauczyciel wyprowadza człowieka z więzienia. Następuje tam poznanie samotnicze. W końcu może spojrzeć w samo słońce; ale dopiero, gdy opór zostanie z trudem przełamany przez nauczyciela. Wtedy wyglądają inaczej hierarchie, cele, całe życie ludzkie. Następuje przewartościowanie, przekształcenie moralne.
(Jest ten jakiś człowiek, wydostał się z jaskini, ale ma problemy: bo nie widzi, bo ogień, bo cośtam)
Periagoge (?) - odwrócenie się, przekształcenie, restukturyzacja moralna.
Z metafory wynika, że zniesienie tej wiedzy nie jest możliwe - choć całym Państwem zastanawia się, jakby to było.
Jest to najważniejsza metafora dla kultury zachodniej, bo pokazuje niezadowolenie człowieka z tego, co ma, i szukanie czegoś głębszego, prawdziwszego. Pragnieniem całej zachodniej kultury jest wyjście z jaskini i osiągnięcie czegoś bardziej wartościowego.
Katabajno - idę na dół. Tak zaczyna się Politeia - stąd katabis - katabaza. W końcowej części następuje anabasis - wizja eschatologiczna.
Jean Burnet postawił tezę, że za całą teorię idei odpowiada Sokrates, i że dopiero za Prawa - ostatni dialog - odpowiada Platon. Miałoby być tak dlatego, że w Prawach nie ma teori ideii - ale jest.
Krytyka idei. Sofista - teoria idei zostaje uznana za straszną, absurdalną i bez sensu. Jest interpretacja, że ten fragment nie odnosi się do teorii idei, ale do ludzi, którzy tę teorię upraszczają.
Parmenides - mamy tu dwie nierówne podzielone części. Pierwsza jest poświęcona ideom, druga - trudniejsza - kwestiom metafizycznym. Do miasta przyjeżdża stary Parmenides, któremu towarzyszy Zenon, i spotyka młodego Sokratesa. Sokrates odbija argumenty przeciw teorii idei. Co zrobić z rzeczami takimi jak błoto, brud, włosy - mało godnymi. Sokrates nie odpowiada na to pytanie. Inne zarzuty: jeśli rzeczy uczestniczą w ideach, to idee są wielością, a nie jednością; porównywane są do żagla, który się rozpościera, i który można pociąć. Trzeci zarzut: argument trzeciego człowieka (takie określenie nie pada w tekście, ale przyjęło się go tak nazywać). Jeśli istnieje idee człowieka, to idea człowieka i człowiek mają ze sobą coś wspólnego, i to musi podpadać pod jeszcze innego człowieka. Gregory Vlastos napisał artykuł na temat trzeciego człowieka, który wywołał dużą dyskusję. Dokonał formalizacji:
1. Jeśli a, b, c są F (mają cechę F), to musi istnieć idea F-ności, dzięki której a, b, c są F.
2. Jeśli a, b, c i F-ność są F, to musi istnieć idea F-ności I, dzięki której a, b, c i F-ność są F.
Jest to nie do pogodzenia, dlatego postanowił poczynić dwa dodatkowe założenia.
Założenie o orzekaniu:
3. F-ność jest F
4. Jeśli x jest F, to x nie może być F-nością.
Czyli: czym innym jest idea, a czym innym cecha idei.
Konkluzja Vlastosa jest taka: Platon na pewno to widział; a skoro to widział, to napisał to z uczciwości: widział, że teoria idei jest nie do uratowania; niekompatybilność teorii idei jest przy argumencie trzeciego człowieka odsłonięta. Honest perplexity .