1. MINERAŁY 1.1. WSTĘP Minerałem – nazywamy pojedynczy składnik materii, który cechuje się określonymi właściwościami chemicznymi i fizycznymi. Badaniem minerałów zajmuje się minerologia. W środowisku przyrodniczym minerały mogą występować w postaci krystalicznej lub jako formy bezpostaciowe. Rzadkim zjawiskiem jest występowanie minerałów o prawidłowo rozwiniętych formach krystalicznych (takich, gdzie wewnętrzne ułożenie atomów i jonów nadało okazom mineralnym postać brył geometrycznych ograniczonych płaskimi ścianami). W przyrodzie minerały posiadają utrudnioną swobodę krystalizacji, dlatego też większość z nich przedstawia różny stopień zdeformowania zewnętrznego rozkładu cech krystalicznych (naroży i ścian). H. Strunz (1970) podzielił minerały na dziewięć klas: > Pierwiastki rodzime, > Siarczki, selenki, tellurki, arsenki, antymonki i bizmutki, > Halogenki, > Tlenki i wodorotlenki, > Azotany, węglany i borany, > Siarczany, chromiany, molibdeniany i wolframiany, > Fosforany, arseniany i wanadany, > Krzemiany, > Substancje organiczne. Klasy te dzieli się na mniejsze jednostki systematyczne (grupy i odmiany). 1.2. WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE MINERAŁÓW Postać minerałów – wyróżnia się postać jawno krystaliczną (badany okaz posiada wszystkie cechy krystaliczne, np. naroża i ściany kryształów); Skrytokrystaliczną (cechy krystaliczne ujawnia pod mikroskopem lub lupą); Minerał bezpostaciowy (nie posiada cech krystalicznych). Formy skupienia – Pojedynczy kryształ (duży pojedynczy minerał z wszystkimi cechami krystalicznymi); Szczotka krystaliczna (z wspólnej podstawy skalnej wyrastają kryształy); Forma ziarnista (drobne ziarna mineralne b. mocno ze sobą powiązane); Forma ziemista (b. drobne ziarna mineralne luźno ze sobą powiązane, da się rozetrzeć w palcach); Forma naciekowa (różne chemiczne naskorupienia bez budowy krystalicznej); Forma zbita (b. drobne ziarna mineralne tak mocno powiązane ze sobą, że nie są widoczne okiem); Forma oolitowa (drobne kulki mineralne ściśle powiązane ze sobą); Konkrekcje (występują różne mineralne skupienia o silnie rozczłonkowanej powierzchni i budowie koncentrycznej lub radialnej). Połysk – matowy, metaliczny, półmetaliczny, szklisty, półszklisty, perłowy, jedwabisty, tłusty. Łupliwość – to zdolność minerałów kryształów do dzielenia się pod wpływem uderzenia na poszczególne, równoległe płyty. Przełam – to świeża, odłamowa powierzchnia badanego okazu: nieforemny, muszlowy, haczykowaty. Jeśli minerał posiada łupliwość to nie ma przełamu. Pokrój kryształów – blaszkowy, tabliczkowy, kostkowy, słupkowy, igiełkowy. W badaniach szczegółowych minerały o postaci jawno krystalicznej są również oznaczane pod względem ich przynależności do określonego układu krystalograficznego. Bierze się tutaj pod uwagę położenie określonej bryły kryształu w układzie przestrzennych osi współrzędnych. W związku z tym wyróżnia się układ trójskośny, jednoskośny, rombowy, tetragonalny, heksagonalny, trygonalny i regularny. Twardość minerałów związana jest z ich spójnością. Jest zależna od łupliwości (twardość najmniejsza występuje w kierunku równoległym do płaszczyzny łupliwości). Największa twardość występuje w kierunku prostopadłym do płaszczyzny łupliwości. Twardość jest jedną z najważniejszych cech diagnostycznych minerałów. Jest to opór, jaki stawia minerał rysującemu go ostrzu. Skala Mosha: 1. Talk 2. Gips 3. Kalcyt 4. Fluoryt 5. Apatyt 6.Ortoklaz 7. Kwarc 8. Topaz 9. Korund 10. Diament – szlachetne. 1.3. OPIS GŁÓWNYCH MINERAŁÓW SKAŁOTWÓRCZYCH 1.Talk 3MgO x 4SiO2 x H2O – Barwa szara lub zielona, rysa biała, połysk jedwabisty (tłusty w dotyku), pokrój blaszkowaty, łupliwość doskonała, twardość 1, forma ziarnista lub zbita (fot.1). Występuje w dużych złożach w Chinach, a ponadto w Korei Północnej, Kanadzie, Australii, Słowacji, w Niemczech (Zoblitz w Saksonii), Szwajcarii (St.Gotthard) i USA (Appalachy). Beryl Al2Be3(Si6O18) – Jest bezbarwny, żółty (Heliodor), różowy (Morganit), czerwony, niebieski (Akwamaryn), zielony (Szmaragd), rysa biała, przełam muszlowy, pokrój słupkowy, twardość 7.5-8, forma ziarnista. Do pozostałych minerałów skałotwórczych o rysie białej należy zaliczyć: 11.Anhydryt CaSO4 – Barwa biała, szaro-beżowa, niebieskawa, czerwonawa, fioletowa, rysa biała, połysk szklisty, perłowy lub matowy, pokrój tabliczkowy lub słupkowy, łupliwość doskonała, twardość 2-3, forma kryształów, włóknista (fot. 6). Występuję powszechnie w Niemczech (Hanower, Clausthal, Stassfurt), we Francji, Austrii, Wielkiej Brytanii, w Polsce (Niwnice, Wapno, Kłodawa, Inowrocław, Wieliczka), w Indiach, w Rosji, USA i Chile. 12.Dolomit CaMg[CO3]2 – Barwa biała, szara, brązowawa, czerwonawa, rysa biała, połysk szklisty, perłowy, pokrój tabliczkowy, słupkowy, łupliwość doskonała, twardość 3-4, forma drobnych kryształów, ziarnista, zbita (fot. 6). Występuje powszechnie w Niemczech (Freiberg), w Austrii (Leogang, Salzburg), w Czechach, w Polsce (Karpaty, Dolny Śląsk, Góry Świętokrzyskie), we Włoszech, Szwajcarii (Binnental), w Rumunii, w Hiszpanii 13. Halit NaCl – Barwa biała, szara, różowawa, niebieskawa, może być bezbarwny, rysa biała, połysk szklisty, pokrój kostkowy, łupliwość doskonała, twardość 2, forma kryształów, ziarnista, naciekowa, zbita (fot. 6). Występuje powszechnie w Niemczech (Heilbronn, Strassfurt), w Austrii, Hiszpanii, Francji, w Polsce (Wieliczka, Bochnia, Barycz, Inowrocław, Kłodawa, Wapno), USA (Wielkie Jezioro Słone w Utah). 14. Muskowit KAl2[(OH,F)2/AlSi3O10] – Barwa srebrzysto-biała, biała, szara, brązowawa, zielonkawa, żółto-zielona, może być przezroczysty, rysa biała, połysk perłowy, szklisty, jedwabisty, pokrój blaszkowy, łupliwość doskonała, twardość 2-3, forma zbita, ziarnista (fot. 6). Występuje rozpowszechniony w pegmatytach w Norwegii, Szwecji, Austrii, w Niemczech, w Rosji (Mamsk na Uralu), w Indiach, USA (pegmatyty okręgu Custer w Dakocie Południowej), w Czechach (Dolni Bory), w Polsce (Dolny Śląsk). 15. Biotyt K(Mg,Fe)3[(OH)2/(Al,Fe)Si3O10] – Barwa brązowo-czarna, brązowo-zielona, ciemno-brązowa, rysa biała, połysk szklisty, perłowy, pokrój blaszkowy, łupliwość doskonała, twardość 2-3, forma kryształów, zbita, ziarnista (fot. 7). Występuje powszechnie w skałach magmowych, w Norwegii (Evje), we Włoszech (okolice Wezuwiusza), w Szwecji, Austrii, Wielkiej Brytanii, w Czechach (Pobieżowice), w Polsce (Sudety, Tatry), USA. 16. Minerały ilaste- glinokrzemiany K, Ca, Mg, Fe (kaolinit, illit, monmorylonit, smektyt) – Barwa biała, zielonawa, rysa biała, brak połysku, pokroju, przełamu i łupliwości, twardość 1, forma ziarnista, zbita (specyficzny zapach świeżo malowanej ściany). Występują powszechnie w utworach ilastych. 2. PROCESY I SKAŁY PLUTONICZNE 2.1. PROCESY PLUTONICZNE Procesy plutoniczne to krzepnięcie i krystalizacja magmy wewnątrz skorupy ziemskiej. Nazwa procesów pochodzi od boga podziemi z mitologii greckiej Plutona. Procesy te wiążą się z powstawaniem ognisk magmowych, wnikaniem (intrudowaniem) powstałej magmy w nadległe skały. Przyczyną powstawania ognisk magmowych jest lokalne podwyższenie temperatury lub zmiana ciśnienia. Magma to gorąca ruchliwa materia zbudowana z fazy ciekłej i gazowej oraz ze stałych faz krystalicznych występujących w zmiennych stosunkach. Obniżanie się ciśnienia i temperatury jest przyczyna krystalizacji różnych szeregów mineralnych, z których ilościowo najważniejszymi są glinokrzemiany, krzemiany, tlenki, siarczki itp. Główną rolę odgrywa tutaj spadek temperatury spowodowany przemieszczaniem się magmy w chłodniejsze strefy Ziemi. Zestalanie się magmy jest procesem bardzo skomplikowanym, gdzie w stopie wieloskładnikowym zachodzą bardzo złożone reakcje chemiczne. Temperatura magmy wynosi najczęściej 700 – 900 ̊ C rzadziej przekracza 1100 ̊ C. Magma krzepnie w pewnym przedziale temperatury uzależnionym od temperatury krystalizacji poszczególnych minerałów. 2.2. FORMY PLUTONICZNE Intruzje magmowe – tworzą struktury zgodne lub niezgodne z pierwotnym układem skał. Skały sąsiadujące z intruzjami ulegają deformacją (zaburzeniom pierwotnego układu warstw oraz przeobrażeniom spowodowanym wysoka temperaturą). Intruzje niezgodne - przecinają pierwotne powierzchnie (granice warstw) w skałach. Wyróżnia się tutaj następujące formy: Batolity - olbrzymie ciała krystaliczne o nieregularnych kształtach i nieznanej powierzchni dolnej. Dajki - formy żyłowe przecinające otaczające skały. Intruzje zgodne – układają się równolegle do powierzchni strukturalnych w skałach. Należą do nich sille (żyły pokładowe), które wciskają się pomiędzy warstwy skał. Jeżeli magmy jest więcej to gromadzi się ona w przestrzeni międzywarstwowej na niewielkim obszarze tworząc intruzje o kształcie soczewek: lakolity – intruzje magmowe w kształcie grzybów lopolity - intruzje magmowe w kształcie odwróconych grzybów Klasa Gabra Gabro – Barwa szaro-czarna z odcieniem zieleni (fot.2), struktura jawnokrystaliczna (często grubokrystaliczna, średniokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: plagioklazy zasadowe (występuje tutaj o charakterystycznym mieniącym się niebieskawym połyskiem labrador), amfibole, pirokseny i oliwiny. Skała zasadowa i głębinowa. Występowanie: Skały te występują w Sudetach w rejonie Sobótki, Nowej Rudy, Ząbkowic Śląskich. Właściwości techniczne: gęstość właściwa 2.93-3.05 g/cm³, gęstość objętościowa 2.88-3.02 g/cm³, porowatość 0.7-3.5%, nasiąkliwość 0.1-0.3%, wytrzymałość na ścinanie 83-120 MPa, ścieralność w bębnie Devala 2.4-4.6%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji 0.14-0.26, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 4-6. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe, cokoły), okładziny (zewnętrzne i wewnętrzne). Budownictwo mostowe i wodne. Budownictwo drogowe (brukowiec, kamień podkładowy, kamień na podbudowę, kamień do drenażu). Kruszywo do betonów, kruszywo drogowe (do ścieralnej warstwy nawierzchni tłuczniowej). Klasa perydotytu 1. Perydotyt – Barwa czarna, struktura jawnokrystaliczna (średniokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: pirokseny, oliwiny (duże ilości), nieduże ilości amfiboli. Skała sporadycznie występuje w Sudetach. 2. Piroksenit – Barwa czarna, struktura jawnokrystaliczna (średniokrystaliczna, drobnokrystaliczna), tekstura bezładna. W składzie mineralnym występują: bardzo duże ilości piroksenów, i nieduże ilości oliwinów. Sporadycznie występuje w Sudetach. 3. PROCESY I SKAŁY WULKANICZNE 3.1. PROCESY I FORMY WULKANICZNE Wulkanizm (nazwa pochodzi od rzymskiego boga ognia Vulkana) – jest to zespół zjawisk polegających na wydostawaniu się lawy i substancji towarzyszących na powierzchnię Ziemi. Lawa to magma, która wydostawszy się na powierzchnię utraciła większość składników lotnych (odgazowana magma). Lawa może się wydobywać wzdłuż szczelin (erupcje szczelinowe) lub przez pojedynczy otwór – krater (erupcje centralne). Erupcje szczelinowe mają zazwyczaj spokojny przebieg i dostarczają ponad 80% materiału wulkanicznego, jaki rocznie trafia na powierzchnię skorupy ziemskiej. Większość wylewów szczelinowych ma miejsce w strefach ryftowych grzbietów oceanicznych. Przykładem wylewów szczelinowych na lądzie jest Islandia (wylewy i wybuchy lawy dokonują się na przestrzeni kilkunastu – kilkudziesięciu kilometrów). Erupcje centralne przebiegają punktowo. Materiał nagromadzony w ognisku magmowych wydostaje się na powierzchnię kominem wulkanicznym o różnej długości. Na końcu komina znajduje się krater, tj. ujście gazów, lawy i materiału piroklastycznego na powierzchnię. Lawa i materiał towarzyszący wydostające się z krateru tworzą stożek wulkaniczny. Na stokach stożków wulkanicznych mogą się tworzyć kratery pasożytnicze (ujścia lawy drogami pobocznymi w stosunku do komina głównego). Na skutek zapadnięcia się wulkanu do komory magmowej lub w wyniku wysadzenia szczytowej części stożka powstaje rozległe zagłębienie zwane kalderą. Produkty erupcji wulkanicznych dzielą się na stałe, ciekłe i gazowe. Stałe produkty określane są jako skały piroklastyczne (bomby wulkaniczne – duże strzępy lawy zastygłe w powietrzu o rozmiarach nawet ponad 1 m, mniejsze okruchy skalne to lapille oraz piaski i popioły wulkaniczne). Materiał o różnych rozmiarach opadający w otoczeniu wulkanu tworzy skałę o nazwie tuf wulkaniczny. Wyróżnia się dwa typy wulkanizmu: Wulkanizm wezuwiański wiąże się z występowaniem lawy kwaśniej bogatej w krzemionkę, która jest bardzo lepka i gęsta. Erupcje są bardzo gwałtowne, wyrzucana jest lawa, gazy i materiał piroklastyczny. Tworzą się wysokie stożki wulkaniczne (np. stożki wulkaniczne w Andach lub na Półwyspie Apenińskim). Typ hawajski wiąże się z występowaniem lawy zasadowej (ubogiej w krzemionkę), a bogatej w tlenki magnezu i żelaza, która jest ciężka i cechuje się niską lepkością. Stożki wulkaniczne są niskie i bardzo szerokie z których swobodnie wylewa się lawa na znaczne odległości od krateru. Takie wulkany nazwano wulkanami tarczowymi. Przykladem są stożki wulkaniczne wzdłuż grzbietów oceanicznych i nad plamami gorąca (np. wulkan Hekla na Islandii, czy stożki wulkaniczne na Hawajach). Większość wulkanów na lądach to stratowulkany (wulkany mieszane) wyrzucajace na zmianę lawę i materiał piroklastyczny (np. Fudżijama w Japonii).

2.Gips CaSO4 x2H2O – Barwa biała lub szaro-beżowa, może być bezbarwny, rysa biała, połysk jedwabisty, perłowy lub szklisty, pokrój tabliczkowy, czasem słupkowy, pręcikowy, łupliwość doskonała, twardość 2, forma włóknista lub zbita (fot.1). Występuje w znanych złożach permo-triasowych w Niemczech, w osadach neogeńskich we Francji, Włoszech, Austrii (okolice Salsburga), w Polsce (dolina Nidy, okolice Krakowa, Sandomierza i Chmielnika, Śląsk Opolski i Dolny Śląsk, wraz z anhydrytem i solą kamienną występuje w USA (stan Nowy York, Kansas, Michigan, Nowy Meksyk, Kolorado). 3.Kalcyt CaCO3 – Barwa biała, żółto-biała, brązowa, może być bezbarwny, rysa biała, połysk szklisty, pokrój kostkowy, tabliczkowy czasem słupkowy, łupliwość doskonała, twardość 3 (fot.1), forma ziarnista, zbita (reaguje na zimno z HCl).Występuje powszechnie w Niemczech (St. Andreasberg, Freiberg, Schneeberg), w Czechach (Przybram), w Słowacji (Bańska Szczawnica) w Polsce (G. Świętokrzyskie, Karpaty, Tatry, Dolny Śląsk) w Rumuni (Cavnic) w Belgii (Rhisnes) w Wielkiej Brytanii (Derbyshire, Kornwalia, Cumberland) w Meksyku (Guanajuato) oraz w Islandii (Helgustadir). 4.Fluoryt CaF2 – Barwa fioletowa, seledynowa, różowa, rysa biała, połysk szklisty, pokrój kostkowy, łupliwość doskonała, twardość 4, forma ziarnista lub zbita (fot.1). Występuje w Niemczech (Badenweiler, Freiberg), Czechach (Horni Slavkov, Moldava, Harrachov, Litice), Polsce (Dolny Śląsk-Kletno, Wilcza Poręba, okolice Jeleniej Góry, Kamiennej Góry, Ząbkowice Śląskie), Wielkiej Brytanii (Durham, Cumberland), Norwegii, Włoszech (Bergamo), Bułgarii, Kanadzie (Nowa Funlandia), USA (Rosiclaire w Illinois, Salem w Kentucky), Australii, Chinach i Mongolii. 5.Apatyt (Fe,Mg)Al2 [OH/PO4 ]2 - Barwa biała, żółtawo-zielona, niebiesko-zielona, fioletowa, czerwona, rysa biała, połysk szklisty lub tłusty, pokrój słupkowy lub tabliczkowy, przełam muszlowy, twardość 5, forma, forma ziarnista lub zbita (fot. 2). Występuje w Niemczech (Menzenschwand, Waldstein, Ehrenfriedersdorf), Chechach (Horni Slavkov) w Polsce (Gościeradów, Rachów, Chałupki, okolice Iłży, Burzenina), Portugalii, Norwegii, Szwajcarii (St.Gotthard), Meksyku, w Rosji (półwysep Kola) w Szwecji (Kiruna), RPA (Palabora). 6.Ortoklaz K[AlSi3O8 ] – Barwa biała, różowo-czerwona, brązowy może być przezroczysty, rysa biała, połysk szklisty, pokrój tabliczkowy, słupkowy, łupliwość doskonała, twardość 6, forma kryształów, ziarnista do gruboziarnistej (fot. 1). Występuje w wielu miejscach na Ziemi (bardzo rozpowszechniony w skałach magmowych), w Czechach (Karlowe Wary) w Polsce (granity dolnośląskie i karkonoskie, pegmatyty w granitach w Strzegomiu), Rosji (Zabajkalje), Włochy (St. Pietro na Elbie), w Niemczech (Hagendorf). 7.Kwarc SiO2 – Barwa biała, szara lub ciemno-szara brązowa, czarna, fioletowa, zielonkawa, niebieskawa, żółta, różowa, może być przezroczysty, rysa biała, połysk szklisty lub tłusty, pokrój słupkowy, przełam muszlowy, twardość 7, forma kryształów, ziarnista, zbita (fot. 1). Występuje bardzo powszechnie w kwaśnych skałach magmowych (w granitach, granodiorytach, w diorytach kwarcowych i pegmatytach). 8. Topaz Al2 [F2/SiO4 ] – Jest bezbarwny, lub barwa żółta, brązowa, złocisto-żółta, różowa, niebieskawa, czerwona, fioletowa, zielonkawa, rysa biała, połysk szklisty, pokrój słupkowy, łupliwość doskonała, twardość 8, forma kryształów, ziarnista (fot. 3). Występuje rzadko, w Niemczech (Schneckenstein, Altenberg), Czechach (Horni Slavkov, Cinovec), w Polsce (okolice Strzegomia, Kamień koło Mirska), w Irlandii Północnej (Mourne Mountains), w Norwegii (Iveland- kryształy o masie do 80 kg), w Rosji (topazy niebieskie z Uralu, rożowo-czerwone w Sanarce i Nerczyńsku – Zabajkalje), na Ukrainie (Wołyń), w Meksyku (San Luis Potosi i Durango), w Japonii, Brazylii (Ferros), Pakistanie, USA, Nigerii i Mongolii. 9.Korund Al2O3 – Jest bezbarwny, lub barwa niebieska (szafir), czerwona (rubin), rożowo-czerwona, brązowa, szara, żółta, fioletowa, niebiesko-zielona, rysa biała, połysk szklisty, tłusty, matowy, przełam muszlowy, twardość 9, forma kryształów, ziarnista (fot. 4). Występuje rzadko, w Niemczech (Unkel-on-Rhine, Bockau, Waldheim), w Czechach (Pokojovice), w Polsce (okolice Karpacza, Góry Izerskie), w Szwajcarii (Campolungo), w Rosji (Ural, Jakucja), w Kanadzie (Renfrew w Ontario), USA (Karolina Północna, Montana, Kolorado, Pensylwania, Massachusetts, Wirginia i Georgia), w Australii (Chittering), w Indiach (Assam), w Afganistanie, w Japonii, RPA (Transvaal: Zoutpansberg, Bandolierskop, Pietersberg). 10.Diament – pierwiastek rodzimy (C) – Jest bezbarwny lub barwa szara, niebieskawa, zielonkawa,, żółtawa, brązowy, czarny, rysa biała, połysk diamentowy, pokrój kostkowy, łupliwość doskonała, twardość 10, forma kryształów (fot. 5). Występuje rzadko, najczęściej w skałach magmowych ultrazasadowych (kimberlitach) i w złożach aluwialnych, czasem znajdowany w meteorytach. Największe złoża diamentów są w RPA (okolice Kimberley, złoża aluwialne rzek Vaal i Orange. Diamenty występują także w Namibii, Angoli, Zairze (prowincja Kasai), Sierra Leone, Ghanie, na Borneo, w Indiach (wschodnia część Wyżyny Dekańskiej), Brazylii, Rosji (zachodnia część Uralu, Jakucja), w Australii i USA (meteoryty Arizony). 2.3. WAŻNIEJSZE SKAŁY PLUTONICZNE Klasa Granitu 1. Granit karpacki – Barwa jasno-szara, szaro-biała, niekiedy szaro-żółta (fot.1), struktura jawnokrystaliczna (grubokrystaliczna, średniokrystaliczna, drobnokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: kwarc, ortoklaz, skalenie, plagioklazy kwaśne, muskowit i biotyt. Skała kwaśna i głębinowa. Występowanie: Powszechnie występuje na obszarze Karpat, a w Polsce w rejonie Tatr. Właściwości techniczne: gęstość właściwa 2.64-2.69 g/cm³, gęstość objętościowa 2.58-2.65 g/cm³, porowatość 0-3%, nasiąkliwość 0.2-0.5%, wytrzymałość na ściskanie 100-220 MPa, ścieralność w bębnie Devala 1.7-5.5%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji 0.08-0.18, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 0-5. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe, cokoły, gzymsy i obramowania), okładziny (zewnętrzne i wewnętrzne). Budowle mostowe i wodne. Budownictwo drogowe (krawężniki, słupki, płyty chodnikowe, kostka, brukowiec, kamień podkładowy, kamień na podbudowę, kamień do drenażu). Kruszywo do betonów, kruszywo drogowe (do nawierzchni bitumicznych-warstwa dolna i warstwa ścieralna, do ścieralnej warstwy nawierzchni tłuczniowej). Kruszywo kolejowe. 2. Granit sudecki – Barwa szaro-różowa, różowo-czerwona niekiedy szaro-biała (fot.1), struktura jawnokrystaliczna (średniokrystaliczna, drobnokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: kwarc, ortoklaz, skalenie, plagioklazy kwaśne, muskowit i biotyt. Skała kwaśna i głębinowa. Występowanie: Powszechnie występuje na obszarze Sudetów, wydobywany jest w kamieniołomach Strzegomia, Strzelina i Szklarskiej Poręby. Właściwości techniczne i zastosowanie tak jak w przypadku granitów karpackich. 3 . Granit skandynawski – Barwa czerwono-brunatna (fot.1), struktura jawnokrystaliczna (grubokrystaliczna, średniokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: ortoklaz (duże ilości), kwarc, skalenie, plagioklazy kwaśne, muskowit i biotyt. Skała kwaśna i głębinowa. Występowanie: Powszechnie występuje na obszarze Półwyspu Skandynawskiego (jest częstym składnikiem głazów narzutowych w Polsce Północnej). Właściwości techniczne i zastosowanie tak jak w przypadku granitów karpackich. 4. Granitoidy – Barwa ciemno szara, struktura jawnokrystaliczna (grubokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: kwarc, ortoklaz, duże ilości plagioklazów kwaśnych (duże kryształy), skalenie i duże ilości biotytu i muskowitu. Powszechne występowanie w skorupie ziemskiej. 5. Granodioryty – Barwa szaro-czarna, struktura jawnokrystaliczna (średniokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: duże ilości kwarcu, ortoklazu, plagioklazy kwaśne, skalenie , duże ilości biotytu i znaczne ilości amfiboli i piroksenów. 6. Pegmatyty – Barwa szaro-brunatna, struktura jawnokrystaliczna (grubokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: bardzo duże ilości ortoklazu (grube kryształy), kwarc, skalenie i plagioklazy kwaśne (zazwyczaj brak biotytu). Typowe skały żyłowe. Klasa sjenitu 1. Sjenit – Barwa jasno-szara, jasno-szaro-czarna (fot.1), struktura jawnokrystaliczna (średniokrystaliczna, drobnokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna, czasem można zauważyć teksturę kierunkową . W składzie mineralnym występują: skalenie, ortoklaz, plagioklazy kwaśne, biotyt i muskowit oraz amfibole. Skała kwaśna i głębinowa. Występowanie: W Polsce sjenity występują rzadko (eksploatowane są ciemno-szare sjenodioryty w Sudetach w okolicach Niemczy. Właściwości techniczne: gęstość właściwa 2.77-2.82 g/cm³, gęstość objętościowa 2.75-2.8 g/cm³, porowatość 0.2-1%, nasiąkliwość 0.1-0.4%, wytrzymałość na ściskanie 90-250 MPa, ścieralność w bębnie Devala 2-10%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji poniżej 0.38, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 0-5. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe, cokoły, gzymsy i obramowania), okładziny (zewnętrzne i wewnętrzne). Budownictwo mostowe i wodne. Budownictwo drogowe (krawężniki, słupki, kostka, brukowiec, kamień podkładowy, kamień na podbudowę, kamień do drenażu). Kruszywo do betonów, kruszywo drogowe (do nawierzchni bitumicznych-warstwa dolna i warstwa ścieralna, do ścieralnej warstwy nawierzchni tłuczniowej). Kruszywo kolejowe. 2. Sjenodioryty – barwa ciemno-szaro-czarna, struktura jawnokrystaliczna (średniokrystalicza), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: nieduże ilości kwarcu, ortoklaz, plagioklazy kwaśne, pirokseny i amfibole. Skala pośrednia pomiędzy sjenitami i diorytami. Klasa diorytu 1. Dioryt - Barwa szaro-czarna (fot.1), struktura jawnokrystaliczna (średniokrystaliczna, często drobnokrystaliczna), tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: plagioklazy kwaśne, nieduże ilości kwarcu, biotyt, muskowit, pirokseny i amfibole. Skała obojętna i głębinowa. 3.2. WAŻNIEJSZE SKAŁY WULKANICZNE Klasa Riolitu Ryolit (Porfir kwarcowy) – Barwa czerwono-brunatna, wiśniowo-brunatna, a młodsze ryolity posiadają zabarwienie jasno-brunatne i jasno-różowe (fot.1), struktura porfirowa, tekstura bezładna i masywna, młodsze ryolity mogą mieć teksturę pęcherzykowatą lub częściowo porowatą. W składzie mineralnym występują prakryształy kwarcu, plagioklazów kwaśnych i skaleni. Skała kwaśna i wylewna. Występowanie: Często spotykany jest w Sudetach (wydobywany jest w okolicach Wałbrzycha, rejon Czarny Bór-Stary Lisieniec oraz także na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej w rejonie Krzeszowic-Miękini). Właściwości techniczne: gęstość właściwa 2.64-2.74 g/cm³, gęstość objętościowa 2.40-2.59 g/cm³, porowatość 2.3-12.4%, nasiąkliwość 0.6-2.0%, wytrzymałość na ściskanie 82-209 MPa, ścieralność w bębnie Devala 1.4-3.3%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji 0.17-0.31, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 0-5. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe, cokoły, gzymsy i obramowania). Budowle mostowe i wodne. Budownictwo drogowe (krawężniki, słupki, kostka, brukowiec, kamień podkładowy, kamień na podbudowę, kamień do drenażu). Kruszywo drogowe ( do ścieralnej warstwy nawierzchni tłuczniowej). Kruszywo kolejowe. Klasa Trachitu Trachit – Barwa jasnobrunatna, struktura porfirowa, tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: prakryształy ortoklazu, plagioklazów kwaśnych, amfiboli i biotytu, kwarc nie występuje. Skala o rzadkim występowaniu. Klasa Andezytu Andezyt – Barwa jasno-szara z odcieniem zieleni (fot.2), struktura porfirowa, tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: prakryształy plagioklazów zasadowych, amfiboli i piroksenów. Skała obojętna i wylewna. Występowanie: Nieduże rozprzestrzenienie andezytów znajduje się w Pieninach (okolice Czorsztyna, Szczawnicy, Jarmuty). Właściwości techniczne: gęstość właściwa 2.71-2.82 g/cm³, gęstość objętościowa 2.58-2.66 g/cm³, porowatość 4.1-7.1%, nasiąkliwość 0.7-2.0%, wytrzymałość na ściskanie 75-132 MPa, ścieralność w bębnie Devala 2.3-5.7%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji 0.10-0.28, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 1-5. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe). Klasa Bazaltu 1. Bazalt – Barwa czarna, czasem z odcieniem zieleni (fot.2), struktura skrytokrystaliczna, tekstura masywna. W składzie mineralnym występują: na tle ciasta skalnego czasem są widoczne prakryształy oliwinów lub plagioklazów zasadowych. Skała zasadowa i wylewna. Występowanie: Powszechnie występuje na obszarze Sudetów. Bazalty są eksploatowane w rejonie Lubania i Złotoryi. Właściwości techniczne: gęstość właściwa 2.98-3.14 g/cm³, gęstość objętościowa 2.95-3.06 g/cm³, porowatość 1.0-2.9%, nasiąkliwość 0.1-1.0%, wytrzymałość na ściskanie 116-228 MPa, ścieralność w bębnie Devala 2.3-4.0%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji 0.13-0.30, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 3-6. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe). Budownictwo mostowe i wodne. Budownictwo drogowe (brukowiec, kamień podkładowy, kamień na podbudowę, kamień do drenażu). Kruszywo do betonów, kruszywo drogowe (do nawierzchni bitumicznych-warstwa dolna i warstwa ścieralna, do ścieralnej warstwy nawierzchni tłuczniowej). Kruszywo kolejowe. Skały te wykorzystywane są też do produkcji leizn bazaltowych, które są odlewami odpornymi na kwasy, ługi i przebicia elektryczne. 2. Melafir – Barwa brunatno-czerwona i brunatno-wiśniowa (fot.2), struktura migdałowcowa i porfirowa, tekstura pęcherzykowata i bezładna. W składzie mineralnym występują: minerały wtórne w postaci kalcytu, dolomitu, chalcedonu, czasem widoczne są prakryształy oliwinów. Skała zasadowa i wylewna. Występowanie: Melafiry spotykane są w Sudetach (okolice Wałbrzycha, Nowej Rudy, Kłodzka) oraz na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej (okolice Krzeszowic i Miękini). Własności techniczne: gęstość właściwa 2.74-2.83 g/cm³, gęstość objętościowa 2.62-2.80 g/cm³, porowatość 1.1-5.7%, nasiąkliwość 0.2-1.4%, wytrzymałość na ściskanie 109-255 MPa, ścieralność w bębnie Devala 2.7-3.6%, mrozoodporność całkowita, wskaźnik emulgacji 0.14-0.34, przyczepność do lepiszcz bitumicznych 0-7. Zastosowanie: W budownictwie ogólnym przy konstrukcjach budowlanych (fundamenty i obiekty lądowe, cokoły). Budownictwo mostowe i wodne. Budownictwo drogowe ( kamień podkładowy, kamień na podbudowę, kamień do drenażu). Kruszywo do betonów Kruszywo kolejowe. 3. Diabaz – Barwa czarna z odcieniem zieleni, struktura drobnokrystaliczna, tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują: plagioklazy zasadowe, pirokseny i amfibole. Skała zasadowa i żyłowa. Występowanie: Diabazy występują w Polsce tylko lokalnie na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (Niedźwiedzia Góra, okolice Rudna), na obszarze Sudetów (okolice Nowej Rudy) oraz sporadycznie w Górach Świętokrzyskich (okolice Świętej Katarzyny i Barda). Posiadają podobne zastosowanie jak melafiry.