Czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe i niebezpieczne w środowisku pracy

Czynniki środowiska pracy:

1)Fizyczne:

1. hałas

2. drgania (wibracja)

3. promieniowanie (jonizujące, podczerwone, nadfioletowe, laserowe)

4. pole elektromagnetyczne

5. pyły przemysłowe

6. czynniki niebezpieczne mogące prowadzić do urazów: poruszające się maszyny, ruchome elementy maszyn, przemieszczające się wyroby i materiały, ostre oraz wystające elementy i krawędzie

2) Chemiczne:

1. w zależności od możliwych skutków i rodzaju ich działania: toksyczne, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, upośledzające funkcje rozrodcze

2. w zależności od sposobów wchłaniania: przez drogi oddechowe, przez skórę i błony śluzowe, przez przewód pokarmowy

3) Biologiczne:

1. mikroorganizmy: bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki

2. substancje wytwarzane przez mikroorganizmy: toksyny, alergany

3. makroorganizmy: rośliny. zwierzęta

4) Psychofizyczne:

1. obciążenie fizyczne (statyczne i dynamiczne)

2. obciążenie nerwowo-psychiczne: obciążenie umysłu, obciążenie emocjonalne

„Wszystko jest trucizną i nic nią nie jest. Dawka decyduje tylko, czy coś nie jest trucizną”

Paracelsus

Klasyfikacja szkodliwych substancji chemicznych

Toksyczność substancji można zdefiniować ogólnie jako zdolność do wywoływania uszkodzeń organizmów żywych. Możliwość wstąpienia efektu działania toksycznego jest zależna od dawki.

Dawka - ilość substancji chemicznej podanej lub wchłoniętej do organizmu określoną drogą, warunkującą brak lub wystąpienie określonych efektów biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę. Zwykle dawka jest wyrażana w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała.

W zależności od wywołanych przez substancje toksyczne skutków rozróżnia się następujące dawki:

• dawka nieskuteczna

• dawka progowa

• dawka śmiertelna bezwzględna (LD₁₀₀)

• dawka śmiertelna medialna (LD₅₀)- statystycznie obliczona na podstawie wyników badań doświadczalnych ilość substancji chemicznej, która powoduje śmierć 50% organizmów żywych po jej podaniu określoną drogą i w określonym sposób

Stężenie śmiertelne medialne (LC₅₀) – statystycznie obliczone stężenie substancji chemicznej w medium środowiskowym (np. w powietrzu) powodując śmierć 50% organizmów danej populacji w określonych warunkach.

Narażenie na substancje chemiczne podczas wykonywania czynności zawodowych zawsze wiąże się z ryzykiem wystąpienia szkodliwych efektów zdrowotnych

Szkodliwe efekty zależą od:

• wchłoniętej dawki

• właściwości toksycznych

• dróg wchłaniania

• wieku i płci

• stanu zdrowia

• właściwości osobniczych narażonego

• czynników zewnętrznych: temperatury, wilgotności, czasu narażenia

Wchłanianie przez układ pokarmowy – po wprowadzeniu substancji toksycznej do przewodu pokarmowego wchłanianie może się odbywać w różnych jego odcinkach począwszy od jamy ustnej i przełyku, poprzez żołądek do jelit. Na wydajność wchłaniania może wywierać wpływ skład diety.

Niska zawartość w diecie wapnia, żelaza oraz białek wpływa na zwiększenie wchłaniania czego?

Zatrucie – narażenie na substancje chemiczne powyżej określonych granic wydolności organizmu ludzkiego.

Rodzaje zatruć:

• zatrucia ostre – jest to proces chorobowy wywołany przez substancję toksyczną wchłoniętą do organizmu w dawce jednorazowej, charakteryzujący się na ogół dużą dynamiką objawów klinicznych

• zatrucia przewlekłe – jest to proces chorobowy powstający w warunkach przewlekłego narażenia na substancję toksyczną

• zatrucia podostre - są to szkodliwe zmiany o organizmie występujące w sposób mniej gwałtowny niż w zatruciu ostrym, po podaniu kilkakrotnej dawki substancji

Zatrucie następuje wtedy, gdy narażenie na substancje chemiczne jest powyżej określonych granic wydolności organizmu ludzkiego, który nie potrafi usunąć substancji (poprzez strawienie, bądź wydalenie lub wchłonięcie).

Najważniejsze drogi wchłaniania substancji szkodliwych w warunkach narażenia zawodowego

W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji toksycznych zachodzi przede wszystkim przez:

• układ oddechowy

• przez skórę

• przez układ pokarmowy

Efekty działania substancji chemicznych mogą występować:

• w miejscu wchłaniania – skóra, oczy, nabłonek nosa, płuca, przewód pokarmowy

• w miejscu przemian – wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy

• w miejscu kumulacji (odkładania)- nerka, ośrodkowy układ nerwowy, wątroba

• w miejscu wydalania – wątroba, przewód pokarmowy, nerka, pęcherz moczowy

• w miejscach o szczególnej wrażliwości – gonady, zarodek, układ nerwowy, narządy wydzielania wewnętrznego, układ krwiotwórczy, układ odpornościowy

Od czego zależy czego proces wchłaniania substancji toksycznych?

Masy cząsteczkowej, rozpuszczalności w lipidach, stężenia, rozdrobnienia, wielkości powierzchni wchłaniania i ukrwienia miejsca, w którym zachodzi absorpcja

Na intensywność nasilenia objawów i czas trwania zatrucia wpływa szybkość wchłaniania.

Wchłanianie przez skórę:

• wchłanianie substancji toksycznych przez skórę ma szczególne znaczenie w zatruciach zawodowych

• skóra stanowi najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego

• w porównaniu z innymi drogami, wchłanianie przez nieuszkodzoną skórę zachodzi wolno

• powierzchnia skóry dorosłego człowieka wynosi 1,25-2 m²

• generalnie tą drogą wchłaniania może się wchłaniać około 1% ilości wchłanianej w drogach oddechowych. Wyjątki- fenol, anilina, nawet 30% ilości zawartej w powietrzu środowiska

• wchłanianie substancji toksycznych przez skórę zależy od stanu patologicznego skóry, wieku, temperatury i wilgotności

Drogi wchłaniania trucizn przez organizm. Przenikanie przez układ oddechowy

• może zachodzić swobodna dyfuzja gazów oraz substancji w nich rozpuszczonych

• wdychane ksenobiotyki mogą powodować: niszczenie tkanki układu oddechowego, zatrucie całego organizmu w wyniku wniknięcia do układu krwionośnego

Na wchłanianie substancji chemicznych w drogach oddechowych wywierają wpływ różne czynniki, z których najważniejsze to:

• rozpuszczalność w wodzie

• współczynnik podziału powietrze, woda

• stężenie substancji toksycznej w powietrzu

• wentylacja płuc

• szybkość przemian i wydalania szkodliwej substancji chemicznej z organizmu

• stan skupienia

• absorpcja związków chemicznych wprowadzonych doustnie zachodzi na całej długości przewodu pokarmowego

• zawarte w układnie pokarmowym substancje mogą zmieniać toksyczność związku

• istnieją ilościowe różnice w toksyczności związku w zależności od tego, czy został podany z pokarmem, czy został wprowadzony do pustego żołądka

Czynniki warunkujące toksyczność:

a) właściwości fizykochemiczne substancji toksycznych

• rozpuszczalność związków toksycznych

• temperatura wrzenia i parowania

• wielkość cząstek

b) elementy struktury związku a jego toksyczność

• zdolność wiązania z receptorem

• izomeria strukturalna

• izomeria optyczna

• wiązania

• podstawniki

Temperatura wrzenia i parowania.

Niska temperatura wrzenia cieczy powoduje łatwiejsze przechodzenie ich w postać pary, a więc łatwiejsze wchłonięcie przez płuca.

Elementy struktury związku a jego toksyczność. Izomeria optyczna

• Enancjomery wykazujące aktywność biologiczną – entomery

• Enancjomery pozbawione aktywności biologicznej – diastomery

• Lewoskrętne izomery związków (leków czy trucizn) są dla organizmu człowieka bardziej toksyczne

Gdy organizm jest narażony na kilka substancji chemicznych jednocześnie, wówczas ich działanie toksyczne może być (łącznie działanie substancji chemicznych ):

Reakcje organizmu na wnikanie toksycznych związków

• Niezależne- gdy substancje chemiczne wykazują różne mechanizmy działania i wywołują różne efekty

• Sumujące się (addytywne)- gdy wielkości efektów lub odpowiedzi powodowanej przez dwie lub więcej substancji jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi spowodowanych przez dwie substancje podawane pojedynczo

• Synergistyczne- gdy następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji toksycznej przez drugą jednocześnie wprowadzonych do organizmu

• Antagonistyczne- gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej występującej w obecności innej substancji toksycznej

Odległe następstwa narażenia:

• Działanie genotoksyczne (zmiany w materiale genetycznym)

• Działanie embriotoksyczne (zmiany patologiczne u potomstwa w wyniku narażenia na substancję toksyczną w okresie rozwoju embrionalnego)

• Działanie teratogenne (trwałe wady strukturalne lub czynnościowe w zarodkach lub płodach)

• Działanie fetotoksyczne (zmiany patologiczne u potomstwa w wyniku narażenia na substancję toksyczną w okresie rozwoju płodowego)

Badania i pomiary czynników środowiska pracy.

Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w środowisku pracy, mogą być wykonywane przez laboratoria:

• Państwowej Inspekcji Sanitarnej

• Upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, akredytowane zgodnie z przepisami o badaniach i certyfikacji

Dopuszczalne stężenia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy:

• Polska lista normatywów higienicznych obejmuje następujące kategorie najwyższych dopuszczalnych stężeń

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29.11.2002r. W sprawie najważniejszych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.Nr 217,poz.1883, z dn.18.12.2002r.)

• Ze zmianami z 2005r. (Dz.U. Nr 212,poz.1769)

Najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia

• Najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS)- średnie ważone, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i tygodniowego, określonego w Kodeksie Pracy, wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń

• Najwyższe dopuszczalne natężenie (NDN) fizycznego czynnika szkodliwego dla zdrowia – ustalone jako wartość średnia, której oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godziennego dobowego tygodniowego, określonego w Kodeksie Pracy, wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

Badania i pomiary czynników środowiska pracy

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki społecznej z dnia 9 lipca 1996r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. nr 86 póz.394)

Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w zakładach pracy powinny być przeprowadzone nie rzadziej niż:

• Raz na dwa lata – jeśli stężenie (natężenie) określonego czynnika podczas ostatniego badania wyniosło poniżej 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (natężenia)

• Raz w roku- jeśli stwierdzono stężenie (natężenie) określonego czynnika od 0,5 do 1,0 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (natężenia)

• Raz na 6 miesięcy:

• Jeśli stwierdzono przekroczenie najwyższego dopuszczalnego stężenia (natężenia) danego czynnika

• W razie występowania czynników rakotwórczych

• W razie narażenia pracowników na działanie kilku substancji chemicznych- jeżeli suma ilorazów średnich stężeń tych substancji do wartości ich najwyższych dopuszczalnych stężeń przekracza 1.