METODOLOGIA BADAŃ NAUKOWYCH 29.10.2012 „WYKŁAD IV”

Klasyczny model uprawomocnienia (uzasadnienia) wiedzy – podsumowanie

- na klasyczny model uprawomocnienia (uzasadnienia) wiedzy składają się: zasady badania przyczyn (TPN1), poznawanie tego co ogólne (TPN2) i niematerialne (TPN3); oparta na procedurze dowodowej prawdziwości i niewzruszalności nauki (TPN4), aksjomatyzacja teorii naukowych (TPN5) oraz postrzeganie strukturalne (TPN6)

- na powyższych podstawach wiedza naukowa była rozumiana jako pewna, niezawodna i należycie uzasadniona.

Racjonalizm (m.in. kartezjaniści)

- podstawowym założeniem racjonalistów jest przekonanie, że rozum ludzki (ratio), jako stworzone przez Boga odbicie rozumu boskiego, albo jako najwyższy produkt rozwoju życia, jest zgodny z formułą rzeczywistości

- racjonaliści uważali, że podstawą wszelkiego poznania są aprioryczne sądy rozumu, ponieważ są one niezależne od wszelkiego zewnętrznego doświadczenia

- uważali oni, że aprioryczna baza poznawcza wyznacza ramy dla wszelkiej wiedzy zawartej w poszczególnych dyscyplinach naukowych

- racjonaliści byli zatem zwolennikami jednolitej nauki uniwersalnej (filozofii) i uniwersalnej metody naukowej – metody matematycznej

Racjonalizm krytyczny – krytyka modelu empirystycznego

- problem indukcji – jak przejść do zdań jednostkowych do zdań ogólnych

- problem relacji teorii i doświadczenia (praktyki) – jak przejść od zdań empirycznych do zdań teoretycznych

- załamanie się uzasadniającego modelu nauki wg racjonalistów krytycznych poznanie naukowe nie jest niepodważalne i ostateczne.

Problem indukcji

- przejście od zdania jednostkowego „Ta rzecz ma właściwości A i B” do zdania ogólnego „Wszystkie rzeczy, które odznaczają się właściwością A mają również właściwość B”

- powyższe rozumowanie jest wadliwe logicznie, ponieważ konkluzja orzeka zawsze więcej niż wszystkie przesłanki łączne

- problem indukcji jest nierozwiązywalny – nie ma możliwości, aby logicznie wnioskować na podstawie skończonej liczby zdań obserwacyjnych o dalszych zdaniach obserwacyjnych lub ogólnych

Problem relacji teorii i doświadczenia (praktyki)

- pojęcia dyspozycyjne (określające cechy i właściwości rzeczy, np. kruchość, twardość, rozpuszczalność) nie dają się zidentyfikować za pomocą pojęć obserwowalnych – co jest postulatem empirystów

- pojęcia dyspozycyjne przedstawiają sobą, oparte na prawidłowościach przyrodniczych, ogólne stosunki między warunkami testowymi i typem reakcji na nie

Racjonalizm krytyczny – rezygnacja z modelu uzasadniającego nauki

- główne założenia

- poznanie naukowe nie jest niepodważalne, ostateczne i niewzruszone, przeciwnie ma charakter tymczasowy i podlega ciągłej krytyce

- nauka rezygnuje z roszczenia o prawdę i pewność

Racjonalizm krytyczny – jako punkt wyjścia do współczesnej teorii poznania naukowego

- przypisuje fundamentalną rolę idei krytyki w rozwoju nauki

- teorie i twierdzenia naukowe nie powinny monopolizować prawdy; powinny być otwarte na kontrolę i krytykę; jeśli zaś zostaną skrytykowane skutecznie winny być odrzucone

Racjonalizm krytyczny – zawartość empiryczna teorii naukowych

- teorie naukowe powinny być surowo sprawdzane, testowane i krytykowane za pomocą obserwacji, eksperymentów, wyjaśnień, wniosków

- wg racjonalistów krytycznych twierdzenia i teorie naukowe są wtedy, gdy mają zawartość empiryczną, tzn. kiedy można je empirycznie testować (TPN8)

- jest to tzw. zasada falsyfikacji

Racjonalizm krytyczny c.d. TPN8

- TPN8 nie postuluje, aby jak w empiryzmie, teorie naukowe były wprowadzane ze zdań bazowych (obserwacyjnych, bazy empirycznej) lecz odwrotnie wymaga, aby zdania bazowe (obserwacyjne) były wyprowadzane z teorii naukowych

- baza poznawcza (czyli zdania obserwacyjne) nie stanowi punktu wyjścia dla wnioskowania (jak w empiryzmie), ale jest jego punktem docelowym – a tym samym nie służy ostatecznemu uzasadnieniu lecz tylko bieżącej kontroli

- zasada TPN8 nie orzeka o tym czy teoria jest prawdziwa czy fałszywa; zasada TPN8 orzeka natomiast czy teoria ma charakter naukowy; wg TPN8 teorie fałszywe mogą być naukowe

- kryterium naukowości, które wprowadza zasada TPN8 jest kryterium porównawczym; wg niego teorie mogą być mniej lub bardziej naukowe w zależności od ich zawartości empirycznej (liczby zdań obserwacyjnych, która da się z nich wyprowadzić)

Racjonalizm krytyczny – akceptacja i odrzucanie, tymczasowości teorii naukowych

- TPN8 dotyczyło naukowości teorii, nie zaś jej prawdziwości; kiedy możemy teorie zaakceptować lub powinniśmy ją odrzucić?

- jeżeli baza empiryczna danej teorii naukowej zawiera co najmniej jedno zdanie fałszywe (zwane falsyfikatorem), wtedy musimy uznać ją za fałszywą.

Racjonalizm krytyczny – falsyfikacja i weryfikacja teorii naukowych

- teoria naukowa może być uznana za sprawdzoną i akceptowaną tylko tymczasowo, jeżeli nie można jej (wg aktualnego stanu wiedzy) sfalsyfikować (TPN9)

- zgodnie z TPN9 teoria naukowa może być ostatecznie sfalsyfikowana (uznana jako fałszywa), ale nigdy nie może być ostatecznie zweryfikowana (uznana jako ostatecznie prawdziwa)

- falsyfikowalność jest najważniejszą cechą teorii naukowych, a postępowanie falsyfikacyjne najważniejszym żądaniem naukowca

Racjonalizm krytyczny – kryterium postępu w rozwoju nauki

- jeżeli w starym modelu uzasadnienia nauki postęp naukowy można pojmować jako stałe gromadzenie ostatecznych prawd, to racjonaliści krytyczni uważają, że kolejne teorie naukowe tylko zbliżają nas do prawdy (TPN10)

- teoria T2 jest bliższa prawdy niż T1, jeżeli:

- T1 została sfalsyfikowana a T2 (jeszcze) nie

- T2 zawiera więcej prawdziwych lub mniej fałszywych zdań bazowych niż T1

- T2 jest prostsza (bardziej ogólna) niż T1, tj. pozwala na wyjaśnienie nie kojarzonych ze sobą zjawisk

- T2 pozwala w porównaniu z T1, sformułować nowego rodzaju problemy naukowe

Racjonalizm krytyczny – podsumowanie

„Nigdy nie możemy być absolutnie pewni, że nasza teoria jest niezawodna. Wszystko co możemy zrobić, to tropić fałszywe treści w naszych najlepszych teoriach. Czynimy to, usiłując je zanegować, podając je surowej próbie w świetle całej naszej wiedzy i inwencji.

Oczywiście, zawsze jest możliwe, że teoria jest błędna, nawet jeśli wytrzyma wszystkie próby. W takim przypadku mamy prawo przypuszczać, że nie ma ona większej zawartości błędu niż jej poprzedniczki, i że nowa teoria jest lepszym przybliżeniem do prawdy niż dawna” (Popper, 1973, s.95)

Paradygmatyczny model nauki (Kuhn, 1957 i późn.)

- przedparadygmatyczny stan nauki

- paradygmat nauki – nauka normalna

- krytyka i załamanie się starego paradygmatu, ukształtowanie się nowego paradygmatu – nauka nadzwyczajna

Przedparadygmatyczny stan nauki

- jest to wczesne stadium danej nauki (dyscypliny naukowej)

- ścierają się w nim poglądy różnych grup i szkół; nikt nie osiąga jednak wyraźnej „przewagi” w stosunku do poglądów konkurujących grup

Paradygmat nauki

- niektórym naukom udaje się przezwyciężyć stan przedparadygmatyczny i przedstawić wzorcowe w postaci teorii – która zdobywa powszechne uznanie wśród różnych grup badaczy

- te wzorcowe osiągnięcia czyli paradygmaty przedstawiane są w podręcznikach, np. Fizyka (Arystotelesa), Principia (Newtona), Electricity (Franklina), Chimie (Lavoisiera)

- rozwój paradygmatu świadczy o dojrzałości danej dyscypliny; poprzednie spory miedzy szkołami przygasają

Paradygmat nauki – nauka normalna

- paradygmaty są skuteczne w ściśle określonych dziedzinach jakieś nauki; nigdy nie wyjaśniają jednak wszystkich problemów wyczerpująco

- postulowanym dopełnieniem, sprecyzowaniem danego paradygmatu zajmuje się tzw. nauka normalna

- nauka normalna trzyma się pytań i teoretycznych przesłanek danego paradygmatu; odkrywanie zjawiska interpretuje w jego świetle

Załamanie się starego paradygmatu

- każdy paradygmat ma swoje anomalnie (które nie dają się wyjaśnić w jego świetle), które są niekiedy tolerowane przez długi czas

- niekiedy jednak te anomalnie zaczynają się kumulować i mogą doprowadzić do kryzysu paradygmatu

- wybuchają nowe spory, początkowe miedzy zwolennikami różnych wariantów starego paradygmatu

Kształtowanie się nowego paradygmatu – nauka nadzwyczajna

- jeśli tych sporów nie da się zażegnać w obrębie starego paradygmatu, to zaczynają się tworzyć grupy naukowców kontestujących coraz bardziej założenia starego paradygmatu

- badacze ci zaczynają funkcjonować w obrębie tzw. nauki nadzwyczajnej

- ich celem jest odrzucenie starego paradygmatu i wypracowanie podstaw pod nowy wzorzec (paradygmat)