Metoda badań to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozwiązania problemu naukowego. Jest to określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu z zastosowaniem odpowiedniej techniki badawczej, przy pomocy właściwych dla tej techniki narzędzi.

Metody badawcze dzielimy na ilościowe i jakościowe. Badacz korzystający z metod ilościowych zakłada istnienie obiektywnej rzeczywistości i możliwości poznania jej. Ograniczeniem jest tutaj niemożność zbadania obiektów, które nie poddają się takiemu precyzyjnemu pomiarowi. Tymczasem metody jakościowe posługują się narzędziami elastycznymi, które można dostosować do nowych warunków, nieprzewidzianych przed rozpoczęciem badania. Charakterystyczna dla tych metod jest bezzałożeniowość (brak hipotez, które następnie podlegałyby weryfikacji) i możliwość sięgnięcia do głębszego kontekstu - zbadania także tego, czego nie da się obiektywnie zmierzyć.

Technika badań to czynności praktyczne, regulowane wypracowanymi drogą doświadczenia dyrektywami pozwalającymi na otrzymanie optymalnie sprawdzalnych informacji.

Narzędziem badawczym nazywamy zaś każdy przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Takim przedmiotem może być kwestionariusz, dyktafon, a nawet długopis czy ołówek.

Postęp pedagogiki, w sensie zdobywania nowej wiedzy o wychowaniu, zależny jest od odpowiednich badań pedagogicznych z zastosowaniem właściwych metod. Wybór metody jest uzależniony od specyfiki badanego obiektu (np. liczby badanych osób) i sytuacji (gdzie, w jakich warunkach przeprowadzane jest badanie). Wybór ten jest nadrzędny wobec wyboru techniki i narzędzi. Prawidłowe przygotowanie do badań powinno obejmować wybór metody, techniki i narzędzi - według podanej kolejności. Żadna z metod nie występuje w stanie czystym. Wielowymiarowość i złożoność rzeczywistości wychowawczej nie pozwala zamknąć jej w ramach jednej metody, dlatego zwykle sięga się do kilku różnych metod jednocześnie.

Metody badań pedagogicznych

1. ilościowe

• eksperyment pedagogiczny

• monografia pedagogiczna

• metoda indywidualnych przypadków

• metoda sondażu diagnostycznego

1. jakościowe

• wywiad pogłębiony

• metoda biograficzna

• jakościowa analiza tekstu

• obserwacja

Techniki badań pedagogicznych

1. obserwacja

2. wywiad

3. ankieta

4. badanie dokumentów

5. analiza treści

6. techniki projekcyjne

Główne narzędzia badawcze

1. kwestionariusz wywiadu

2. kwestionariusz ankiety

3. narzędzia socjometrii

4. narzędzia obserwacji

5. skale

Eksperyment pedagogiczny metoda badań pedagogicznych oparta głównie na technice obserwacji (przy czym nie każda obserwacja jest eksperymentem, za to każdy eksperyment ma związek z obserwacją, sam będąc od niej bardziej złożony), szczególny rodzaj eksperymentu naturalnego, który znajduje swoje zastosowanie w oświacie, dydaktyce oraz wychowaniu.

Próbę zdefiniowania, czym jest eksperyment pedagogiczny podejmuje Tadeusz Pilch. Stwierdza on, że:

Eksperyment pedagogiczny to taka metoda badawcza, która bada określony wycinek rzeczywistości pobudzając go do zmian. Zmiany te dotyczą zachodzących w tej rzeczywistości wychowawczej procesów wychowawczych i dokonują się pod wpływem nowych czynników, które są do tej rzeczywistości wprowadzane w trakcie badań. Następuje również obserwacja tych zmian w eksperymencie pedagogicznym

Władysław Zaczyński określa jako eksperyment pedagogiczny specyficzny rodzaj badania walorów wychowawczych, charakteryzujący się świadomym wprowadzeniem do określonego procesu wychowawczego nowego czynnika (nazwanego przez niego "eksperymentalnym"), a następnie obserwację zmian powstałych pod jego wpływem.

Określenie eksperymentu pedagogicznego jako metody czy techniki badawczej nie jest przyjmowane przez część pedagogów, a duża liczba ludzi poddaje eksperyment pedagogiczny krytyce.

Tadeusz Kotarbiński podaje w wątpliwość funkcje poznawcze, a nawet rzetelność naukową eksperymentu, jako metody na gruncie pedagogicznym.

Metoda prowadzi do cennych domysłów, nawet do cennych uogólnień, lecz na ogół bywa słusznie krytykowana, jako naiwna i mało wydajna.

Maurice Duverger przedstawia opinię, że podobną rolę do eksperymentu pedagogicznego może spełniać metoda porównawcza, a ponadto nie wiąże się ona z tak wieloma zastrzeżeniami metodologicznymi czy etycznymi. Jest ona jednak mało upowszechniona i rzadko stosowana na gruncie pedagogiki.

Aby przeprowadzić eksperyment pedagogiczny, należy wybrać jakąś konkretną zbiorowość (np. klasę) lub proces, a następnie wprowadzić do takiego układu odpowiednio dobrany czynnik mający teoretycznie wywołać przewidywane zmiany. Czynnik taki ma na celu zwiększenie efektywności pracy dydaktyczno-wychowawczej w warunkach najbardziej zbliżonych do naturalnych warunków nauki i życia szkolnego.

Monografia - praca naukowa omawiająca jakieś zagadnienie w sposób wyczerpujący. Zebranie i omówienie wszystkich dostępnych informacji dotyczących bezpośrednio danego zagadnienia. Monografię można stworzyć dla każdego tematu: osoby, grupy ludzi, wydarzenia, miejsca geograficznego, urządzenia, części tego urządzenia, metody postępowania, pojęcia abstrakcyjnego, itd.

Przykłady monografii:

• monografia życia jakiejś osoby

• monografia twórczości jakiejś osoby

• monografia bitwy

• monografia miejscowości

• monografia mezoregionu

• monografia szkoły

Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.

Metoda analizy przypadków to możliwie dokładny i wielostronny obraz nielicznych przypadków danego zjawiska, celem uzyskania wniosków empirycznych. Pogłębiona, wnikliwa i wielostronna analiza ma w założeniu zastąpić znaczne ilości danych mogące być podstawą do opracowania statystycznego[1]. Może zastąpić niekiedy metodę statystyczną lub metodę eksperymentalną.

Metoda ta, zwana inaczej studium indywidualnych przypadków, wywodzi się z metod pracy socjalnej, rozwijanych w pedagogice opiekuńczej. Zgodnie z tradycją pedagogiki społecznej należy ograniczyć zakres metody określonej jako studium przypadków indywidualnych do badań skupionych wokół biografii ludzkich. Metoda rozpowszechniła się w latach dwudziestych poprzedniego wieku.

Według Tadeusza Pilcha

...metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych

Metoda sondażu diagnostycznego

Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk. Chodzi tu o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w całym społeczeństwie.

Metodę sondażu diagnostycznego stosuje się często w badaniach pedagogicznych, psychologicznych i socjalnych dla określenia zjawisk społeczno-wychowawczych.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to:

• wywiad,

• ankieta,

• analiza dokumentów.

Obserwacja jedna z podstawowych metod badawczych w naukach społecznych, stosowana przede wszystkim w socjologii, etnologii, antropologii i psychologii. Istnieje wiele metod obserwacyjnych różniących się przede wszystkim stopniem ingerencji obserwatora w obserwowane sytuacje, sposobami rejestracji i analizy oraz czasem trwania.

Rodzaje obserwacji

Obserwacja jawna i niejawna

W obserwacji jawnej osoby badane wiedzą o tym, że są przedmiotem zainteresowania obserwatora, przy czym nie muszą być poinformowane o przedmiocie i celu badania. Z tego powodu mogą zmieniać swoje postępowanie

W obserwacji niejawnej (ukrytej) osoby badane nie wiedzą o tym, że są obiektem obserwacji, dzięki czemu ich zachowania traktowane są jako bardziej "naturalne". Pewnym utrudnieniem przy stosowaniu tej techniki jest konieczność rejestracji wyników w sposób niedostrzeżony lub nie wzbudzający podejrzeń. Technika ta jednak może być jednak wątpliwa z etycznego punktu widzenia, ponieważ nie pozwala badanym osobom wyrazić sprzeciwu wobec badania. Takimi wątpliwymi etycznie badaniami opartymi na obserwacji ukrytej były badania Lauda Humhreysa.

Obserwacja uczestnicząca i nieuczestnicząca

Obserwacja uczestnicząca polega na wejściu badacza w określone środowisko społeczne i obserwowaniu danej zbiorowości od wewnątrz tj. jako jeden z jej członków, uczestniczący wraz z nią w codziennym życiu. Zaletą takiej metody jest przyjęcie punktu widzenia badanej społeczności i "zasmakowanie" w życiu i kulturze jej członków. Badacz może od razu robić notatki lub w inny sposób zapisywać swoje obserwacje (fotografia, film, nagrania audio). Wadą jest natomiast fakt, że osoba prowadząca badania musi przyjąć punkt widzenia badanego obiektu wyrzekając się jednocześnie własnego poglądu, stereotypów czy przeświadczeń na temat badanych, co nie jest łatwe.

Obserwacja nieuczestnicząca polegająca na obserwowaniu danej zbiorowości "z zewnątrz", czyli bez ingerencji w zachodzące w niej interakcje i zachowania.

Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana

W obserwacji kontrolowanej w jasny sposób określone jest co i w jaki sposób jest rejestrowane. Rejestracja wyników obserwacji oparta jest najczęściej na kwestionariuszach obserwacji. Jest to technika zestandaryzowana, której wyniki można analizować metodami statystycznymi.

Obserwacja niekontrolowana jest natomiast techniką elastyczną, w której cel i zakres obserwacji, a także sposób rejestracji pomiaru nie są jasno zdefiniowane i zależą od uznania badacza.

Specjalne rodzaje obserwacji

Shadowing (od ang. shadow - cień) - odmiana obserwacji, polegająca na stałym podążaniu za jednym wybranym aktorem społecznym. Może polegać np. na towarzyszeniu w pracy przedstawicielowi danego zawodu, czy obserwacji zachowań związanych z kupowaniem. Metoda ta jest szczególnie przydatna by wskazać na zachowania i zjawiska, których istnienia lub skali sam badany sobie nie uświadamia.

Wywiad diagnostyczny - rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.

Typy wywiadu:

• skategoryzowany

• niekategoryzowany

• jawny

• ukryty

• jawny nieformalny

• indywidualny

• zbiorowy

Narzędzie ankiety w socjologii polega na rozdawaniu respondentom kwestionariuszy z pytaniami z prośbą o ich wypełnienie.

Wyróżnia się różne techniki ankietowe m.in. są to ankieta pocztowa, ankieta audytoryjna, mniej precyzyjne, często używane przez osoby nie prowadzące badań są ankiety prasowe.

Ankieta w odróżnieniu od kwestionariusza jest anonimowa i zawiera pytania zamknięte, półotwarte lub otwarte. Zazwyczaj stosowana jest jednak przede wszystkim w metodach ilościowych.

Typy ankiet:

• środowiskowa

• prasowa

• pocztowa

• jawna

• imienna

• telefoniczna

• panelowa

• anonimowa

Nazwa ankieta jest wieloznaczna. Pojęcie to używane jest w socjologii na określenie narzędzia badawczego, które wypełnia z reguły sam badany lub w jego imieniu tzw. „ankieter”. Znaczenie to kładzie przede wszystkim nacisk na sposób, całą procedurę zbierania materiałów. W innym znaczeniu ankietą określany jest kwestionariusz, formularz z zestawem pytań do badanego, na które udziela on pisemnej odpowiedzi. L. A. Gruszczyński zaproponował określenie „technika ankiety” na sposób zbierania danych socjologicznych oraz używanie nazwy „kwestionariusza ankiety” do określenia samego narzędzia badawczego stosowanego w technice wywiadu.

Istnieje wiele kryteriów wyodrębniania rodzajów pytań ankietowych. Pytania w kwestionariuszu ankiety dzieli się na:

1. Ze względu na formę i rodzaj odpowiedzi (kryterium techniczne): pytania otwarte; pytania zamknięte.

2. Ze względu na cel pytania (kryterium celu pytania): wprowadzające; o opinię; o fakty; o wiedzę; o źródło informacji; o motywy; o sugestie; uzupełniające.

3. Ze względu na funkcję pytania (kryterium funkcji): dotyczące badanej problematyki; metryczkowe; filtrujące; wykluczające się; sprawdzające; podchwytliwe i puste.

Badanie dokumentów to sprawdzanie dokumentów stwierdzających powstanie zaszłości gospodarczych (które są przedmiotem kontroli skarbowej) pod względem rzetelności i zgodności z przepisami prawa, u podmiotu kontrolowanego oraz jego kontrahentów.

Analiza treści jest to jedna z metod badawczych w socjologii i pokrewnych naukach społecznych, polegająca na badaniu zapisanych w książkach, dokumentach, wspomnieniach, utworach muzycznych itp. przekazów.

Dobór próby, czyli fragmentów analizowanych przekazów uzależniony jest tego, co jest jednostką analizy. Mogą być to np. postacie literackie, poszczególne słowa, wyrażenia czy tematy. Początkowym etapem analizy treści jest kodowanie materiału, zarówno treści jawnych, jak i ukrytych. W kolejnym etapie następuje zliczanie zakodowanych według kategorii treści, a następnie analiza porównawcza zebranego materiału empirycznego.

Techniki projekcyjne - metoda badania osobowości polega na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej, nie mającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez to, iż osobowość badanego narzuci jej swoje indywidualne znaczenie i organizację. Jest to wprowadzenie między badającego a badanego czynnika celowo dobranego, co do którego można żywić nadzieję, że wywoła w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne. Charakter tych reakcji, ich siła, natężenie i trwanie stanowią właśnie przedmiot zainteresowania badacza.

Istnieją dwie grupy technik projekcyjnych :

1./ Techniki werbalne- polegają na kojarzeniu słów, kończeniu zdań lub odpowiedzi na specjalne pytania. Badany wyraża w ten sposób swoje uczucia lub reakcje. Odpowiedzi udzielane przez badanego powinny być udzielane natychmiastowo, na zasadzie bodziec-reakcja, ponieważ tylko takie badania będą obiektywne i pozwolą na ukazanie prawdziwych emocji i procesów zachodzących wewnątrz umysłu człowieka.

2./ Techniki obrazkowe- polegają na opisywaniu treści przedstawianych obrazków, konsekwencji przedstawianych scen lub przyczyn, które do przedstawionej sytuacji doprowadziły.

Techniki projekcyjne stosowane są najczęściej w psychologii klinicznej i eksperymentalnej. Wykorzystywane są w metodzie monografii pedagogicznej, sondażu diagnostycznym oraz metodzie indywidualnych przypadków. Narzędziem badawczym tej techniki są testy psychologiczne, inwentarze osobowości, skale podstaw, arkusze i kestionariusze.

Skala pomiarowa – system symboli kodujących wyniki pomiaru, lub ogólniej dowolne dane. Symbole te charakteryzują mierzone obiekty pod względem określonej zmiennej

Skale pomiarowe klasyfikuje się według sposobu w jaki można zestawiać wyniki dwóch pomiarów. Klasy te tworzą ciąg od skali nominalnej do skali absolutnej. Każdy kolejny typ skal pomiarowych umożliwia więcej operacji niż poprzedni:

• skala nominalna – wartości na tej skali nie mają oczywistego uporządkowania (np. nazwy miejscowości). Jedyną dozwoloną relacją porównującą dwie wartości na skali nominalnej jest równość. Wśród skal nominalnych wyróżnia się czasem skale dychotomiczne przyjmujące tylko dwie wartości, np odpowiedź na pytania tak/nie.

• skala porządkowa - wartości mają jasno określony porządek, ale nie są dane odległości między nimi (np. wykształcenie). Oprócz równości możliwe są relacje porządku ( < > ≤ ≥)

• skala interwałowa (przedziałowa) – różnice pomiędzy wartościami mają sensowną interpretację, ale ich iloraz nie. Np. daty.

• skala ilorazowa (stosunkowa) – nie tylko różnice, ale także ilorazy wielkości mają interpretację. Przykładem jest masa (coś może być dwa razy cięższe). Wielkości na skali ilorazowej można dodawać odejmować i dzielić przez siebie.

• skala absolutna – skala w której dla danej zmiennej istnieje tylko jeden sensowny sposób zakodowania wyników pomiaru. Przykładem są zmienne typu "liczba wystąpień x w zbiorze".

Wartości na wszystkich skalach można zapisywać za pomocą liczb, wartości na skalach dychotomicznej, nominalnej i porządkowej także za pomocą innych symboli, np. tekstów.

Socjometria jest to metoda badawcza w socjologii i psychologii społecznej polegająca na badaniu struktur władzy i komunikacji pomiędzy jednostkami w populacji. Przeważnie badane są relacje komunikacji jednostek w grupie lub relacje władzy i współpracy. Podobną do socjometrii, lecz bardziej rozbudowaną metodą jest analiza sieciowa.