Roz 2

Czynniki determinujące potrzebę systemu

Zmiany, jakie dokonują się w życiu społeczno-gospodar-czym kraju pod wpływem postępu naukowo-technicznego, wyma­gają innego niż dotychczas spojrzenia na kształcenie zawodowe młodego pokolenia i na przygotowanie tego pokolenia do wyboru zawodu. Przygotowanie ucznia szkoły ogólnokształcącej, tak stop­nia podstawowego jak i średniego, do wyboru zawodu i szkoły oraz podjęcia ostatecznej decyzji zawodowej i szkolnej jest już nie tylko sprawą osobistą młodego człowieka, ale istotnym ele­mentem racjonalnego gospodarowania zasobami pracy. Z tego względu problematykę tę trzeba ująć „w perspektywach szer­szych, niż to czyniono zazwyczaj, zwłaszcza w tych kołach, któ­re traktowały ją jednostronnie, jako problem psychotechniczny. W rozwijającym się społeczeństwie socjalistycznym powstają wa­runki, w których problematyka orientacji i poradnictwa staje się węzłową sprawą polityki społecznej i polityki zatrudnienia, a za­razem i polityki oświatowej, warunki, w których konieczna jest mobilizacja wysiłków badawczych różnych specjalistów, a zwłasz­cza konieczne staje się współdziałanie pianistów i ekonomistów z socjologami, psychologami i pedagogami" *. Nie będzie przesa­dy w twierdzeniu, że podjęcie decyzji zawodowej to pierwszy po­ważniejszy egzamin obywatelski, egzamin świadomości społecznej i przejaw stopnia identyfikacji ze społeczeństwem, a także wybór" właściwej drogi życiowej. Od trafności tego wyboru za-

- leży nie tylko efektywność pracy zawodowej decydująca o po­ziomie odpowiedniej dziedziny gospodarki narodowej, ale również przyszłe miejsce jednostki w społeczeństwie, jej powodzenie lub niepowodzenie w życiu pozazawodowym.

Nie można pominąć tego, że efektywność produkcji zależy w równej mierze od stanu techniki i technologii zdeterminowa­nego postępem nauki, jak i od kwalifikacji producenta, od jego motywacji i postawy, jego stosunku do wykonywanej pracy i umiłowania swojego zawodu. Stopień trafności dokonanego wy­boru zawodu i drogi do niego wiodącej decyduje o tym, czy wy­konywana przez optanta (wybierającego) praca będzie efektywna społecznie, czy będzie rozwijała jego siły twórcze i pozwoli na realizację jego planów życiowych, czy będzie d!a niego źródłem zadowolenia i radości. Badania wykazały, że zły wybór zawodu pociąga za sobą trudności w adaptacji społeczno-zawodowej, nie sprzyja identyfikacji z wykonywanym zawodem i ze środowis­kiem pracy, kojarzeniu dążeń osobistych z interesem ogólnospo­łecznym i kształtowaniu się poczucia współgospodarzenia i współ­odpowiedzialności. Społeczne następstwa takiego wyboru pole­gają najczęściej na złej jakości pracy, braku troski o mienie spo­łeczne, zwłaszcza o narzędzia pracy i surowce, jak również na płynności kadr.

Zatem wybierając zawód, uczeń szkoły ogólnokształcącej, zwłaszcza liceum, powinien jasno zdawać sobie sprawę z tego, czy preferowana przez niego praca zawodowa będzie istotnie pracą twórczą, umożliwiającą jego samorealizację, a więc realizację wszystkich jego życiowych potencji, wszystkich uzdolnień i sił, czy pozwoli na pełne zaspokojenie wszystkich jego potrzeb i pragnień. Dlatego ważna ta decyzja, jaką jest wybór zawodu, po-

, winna być podejmowana świadomie, rozważnie, w wyniku długo­trwałego, pedagogicznie kierowaneg^ procesu poszukiwania, kon­frontowania i uzgadniania osobistych zainteresowań, uzdolnień, warunków psychofizycznych i zdrowotnych, aspiracji i nastawień ze społecznymi wymaganiami stawianymi zatrudnionym w róż­nych zawodach oraz z planami rozwoju gospodarczego i zapo­trzebowaniem na kwalifikowane kadry. Tymczasem badania prowadzone przez autora pracy w latach 1974 - 1977 wykazały, że decyzje podejmowane przez uczniów kończących szkoły ogólno­kształcące dotyczą raczej szkoły lub uczelni, czyli środka do ce­lu, a nie konkretnego zawodu, do którego ta szkoła lub uczelnia przygotowuje, że decyzje te bardzo często podejmowane są przypadkowo, bez rozeznania sytuacji, pod wpływem kolegów,

mody lub pod presją rodziców, że są one niestety niedostatecznie przemyślane, niedojrzałe, nieświadome'.

Badania te wykazały również, że poziom wiedzy uczniów o wybranych przez nich zawodach jest bardzo niski. Przedstawia to tabela 1.

Spośród 337 uczniów klas VIII szkół podstawowych, których badano w czerwcu 1976 r. na kilka dni przed opuszczeniem przez nich murów szkolnych, tylko 34% wykazało - d ość wysoki lub wysoki poziom wiadomości o czynnościach (pracach), jakie wy­konują pracownicy w wybranych przez nich zawodach; 29% badanych wiedziało wystarczająco dużo, jakimi narzędziami po­sługują się ci pracownicy, jakie obsługują maszyny i urządzenia; 52% badanych orientowało się, jakim warunkom fizycznym i zdrowotnym muszą odpowiadać pracownicy w wybranych przez nich zawodach, a 62%'— jakie muszą mieć cechy psychiczne; tylko 44% uczniów wiedziało, jakie jest zapotrzebowanie — w re­jonie ich zamieszkania — na pracowników wybranych przez, nich zawodów, a 3% — jakie istnieją przeciwwskazania do wykony­wania tych zawodów. Jedynie 28% badanych umiało wyjaśnić, jakie znaczenie mają wybrane przez nich zawody dla społeczeń­stwa i gospodarki narodowej. Ogólnie można więc stwierdzić, że zaledwie 43% badanych uczniów wybiera zawód w pełni świa­domie, u pozostałych wybory te mają charakter nieracjonalny i mogą przynieść w końcowym efekcie duże szkody społeczne³.

Analiza danych zawartych w tabeli 2 pozwala na stwierdze­nie, że również niski poziom wiadomości o wybieranych zawo­dach prezentowali uczniowie IV klas liceów ogólnokształcących. Wprawdzie późniejsze badania, prowadzone w latach 1978 - 1979 i 1983 -1985, wykazały, że poziom ten wzrasta, jednakże jest w dalszym ciągu bardzo niezadowalający, gdyż: 46,1% badanych uczniów klas IV nic nie umiało powiedzieć na temat czyn­ności, jakie wykonują pracownicy w wybieranych przez nich zawodach, a 21,2% miało wiadomości bardzo powierzchowne; 52,8% tychże uczniów nie orientowało się, jakich narzędzi uży­wają, jakie maszyny, urządzenia i aparaty obsługują, a 18,3%' wykazało wiadomości niepełne; 22,9"/o respondentów nie wie­działo, jakie treści przekazywane im w procesie nauczania w li­ceum ogólnokształcącym będą niezbędne do wykonywania przy­szłej pracy i do studiów przygotowujących do tej pracjr, a u 29,1% wiadomości te były bardzo ogólnikowe; 56,1% badanych nie miało pojęcia, jakie warunki fizyczne i zdrowotne wymagane .'ią od kandydatów do wybieranych przez nich zawodów, a u 23,4% stwierdzono bardzo ograniczone wiadomości w tym za­kresie; 36,0% nie wiedziało, jakie cechy psychiczne wymagane są od kandydatów do wybieranych przez nich zawodów, a 27,6% miało wiadomości niedokładne; 57,8"Vo nie było zorientowanych w tak ważnej sprawie, jak przeciwwskazania lekarskie dla kan­dydatów do wybieranych zawodów; 41,5% nie umiało określić znaczenia społecznego i gospodarczego wybieranego zawodu, a 23,7°/« znaczenie to ujmowało bardzo powierzchownie; 32,7°/» nie umiało odpowiedzieć na tak istotne z punktu widzenia ich przyszłych losów pytanie, jakie zapotrzebowanie na pracowni­ków wybieranego przez nich zawodu przewiduje gospodarka na­rodowa.

średnio więc zaledwie 50,1% badanych uczniów klas IV li­ceów ogólnokształcących było dobrze lub względnie dobrze przy­gotowanych do wyboru swego przyszłego zawodu. A przecież ba­dani byli uczniowie, którzy za kilka miesięcy mieli zacząć zdo­bywanie kwalifikacji do wybranego zawodu.

Przyczyny itakiego stanu rzeczy są złożone i trudno je wszy­stkie tutaj omówić. Z przeprowadzonych badań wynika, że do bardzo ważnych przyczyn należy zaliczyć zbyt silny wpływ ro­dziców i środowiska rodzinnego na kształtowanie się aspiracji życiowych oraz planów i decyzji zawodowych młodzieży, przy zbyt słabym oddziaływaniu ukierunkowującym szkoły i insty­tucji z nią współpracujących \ Stwierdzono, że rodzice bardzo często nie dysponują dostatecznym zasobem aktualnej wiedzy o proponowanych swym dzieciom zawodach i drogach prowadzą­cych do tych zawodów (por. tab. 3). Niewłaściwie przy tym oce­niają uzdolnienia i możliwości swych dzieci, a w decyzjach swoich niejednokrotnie kierują się jedynie własnymi (pozytywnymi lub negatywnymi) doświadczeniami życiowymi, własnymi aspiracja­mi lub społecznym prestiżem zawodu, nie znają natomiast wy­magań stawianych kandydatom do wybieranych zawodów, możli­wości zdobycia i wykonywania tych zawodów, nie zauważają przemian, jakie pod wpływem postępu naukowo-technicznego za­chodzą w treściach i strukturze zarodów niegdyś dobrze im znanych i nie doceniają potrzeby teoretycznego kształcenia. Ro­dzice często sami przyznawali, że szybko zachodzące pod wpływem postępu technicznego przemiany nie pozwalają im na pełne zorientowanie się w świecie pracy zawodowej i utrudniają lub wręcz uniemożliwiają przekazanie dzieciom rzetelnej informacji o interesujących je zawodach, szkołach zawodowych i wyższych uczelniach ⁵.

Kolejna przyczyna leży w zbyt późnym rozpoczynaniu przy­gotowania uczniów do wyboru zawodu. Najczęściej prowadzi się je dopiero w klasie VIII, a tyl&o w niektórych szkołach w klasie V, VI lub VII. Takie postępowanie jest niewłaściwe, gdyż umożli­wia powstanie i ugruntowanie się dążeń zawodowych często nie dających się, z różnych powodów, zrealizować. Wielu rodziców, nie zorientowanych, jak pisaliśmy, w nowej strukturze zawodów i niedostatecznie znających uzdolnienia i stan psychofizyczny swych dzieci, umacnia ich nierealne dążenia zawodowe i od naj­młodszych lat rozwija w nich aspiracje przerastające ich możli­wości. Nie należy się więc spodziewać, że potem łatwo zmieni się te dążenia, sprowadzi aspiracje do właściwych wymiarów i ukie­runkuje zainteresowania dzieci prowadząc je na wycieczkę do zakładu pracy, wygłaszając pogadankę zawodoznawczą czy na­wet przeprowadzając jednorazowe badania i rozmowę w poradni wychowawczo-zawodowej. Nie można się dziwić, że po takim przygotowaniu wielu absolwentów szkół podstawowych decyduje się poczynić kroki, które z góry skazane są na niepowodzenie; nie mogąc osiągnąć założonego celu, młodzi ludzie wpadają w drugą skrajność — podejmują naukę zawodu zupełnie im obojęt­nego, nawet nie lubianego, w szkole, w której po prostu znalazło się wolne miejsce. W tej sytuacji sprawą niezmiernie ważną jest kontynuowanie orientacji zawodowej w średnich szkołach ogól­nokształcących i w szkołach zawodowych. W wielu wypadkach będziemy mieć₍ tam do czynienia z procesem zmiany zaintereso­wań i aspiracji zawodowych, a więc wystąpi konieczność reorien­tacji zawodowej i szkolnej, przesunięcia ucznia do innego za­wodu i szkoły. Niestety, szkoły ponadpodstawowe poświęcają bar­dzo mało uwagi problemowi reorientacji, właściwego przy­gotowania swych uczniów do wyboru zawodu i dalszej drogi kształcenia. Stąd tak duży odsetek wyborów nie w pełni świa­domych, przypadkowych, a w konsekwencji — stosunkowo du­ży procent absolwentów szkół wyższych nie podejmujących pra­cy w wyuczonym zawodzie.

Inną, nie mniej ważną przyczyną omawianego zjawiska jest ujmowanie orientacji i poradnictwa zawodowego i szkolnego ja­ko determinującej i ukierunkowującej działalności dorosłych, w której uczeń uczestniczy tylko jako przedmiot, a nie jako dzia­łający świadomie podmiot. Badania przeprowadzone przez autora wykazały, i uczy tego wieloletnie doświadczenie, że dobre rezul­taty przynosi tylko takie przygotowanie dzieci i młodzieży do wyboru zawodu, które stanowi długofalowy, celowy i systema,-tycznie organizowany proces pobudzania i ukierunkowywania aktywności optantów, prowadzący do świadomego i swobodnego wyboru odpowiadającego zainteresowaniom i uzdolnieniom ucznia, jego warunkom fizycznym i psychicznym, a zarazem uwz­ględniającego potrzeby społeczno-ekonomiczne najbliższego środo­wiska, regionu i kraju. Rodzice, środowisko rodzinne, szkoły i nauczyciele, lekarze szkolni, szkolni pedagogowie i psychologo­wie, poradnie wychowawczo-zawodowe i inne instytucje i orga­nizacje współdziałające ze szkołami i współodpowiedzialne za przygotowanie kadr dla gospodarki narodowej odgrywają oczy­wiście istotną rolę w tym procesie. Powinna to być jednak rola warunkująca: informująca i doradcza. Rola decydująca przypada tutaj samym zainteresowanym, największe znaczenie mają bowiem procesy zachodzące w ich świadomości w wyniku ich samodziel­nych poszukiwań. Proces przygotowania do wyboru zawodu roz­patrywany z pozycji optanta będzie zawierał próby samoorientacji, samooceny i samookreślenia, tj. poszukiwania takiego zawodu, który byłby zgodny, z jednej strony, z zainteresowaniami, uzdol­nieniami i realnymi aspiracjami, z drugiej — z wymaganiami zawodu dotyczącymi warunków psychofizycznych i zdrowotnych kandydata i zapotrzebowaniem społecznym. Zatem w procesie tym musi istnieć ścisłe współdziałanie osób prowadzących orien­tację i poradnictwo z samymi optantami. Bez tego współdziałania nie może być mowy o świado^mym i celowym wyborze zawodu i szkoły (uczelni). Jednostronne oddziaływania zewnętrzne, zwła­szcza szkół, poradni wychowawczo-zawodowych i służby zdrowia, prowadzą najczęściej jedynie do negatywnej selekcji kandyda­tów.

Powzięcie ostatecznej decyzji co do wyboru zawodu lub kie­runku dalszej nauki, szkoły, uczelni powinno więc być rezulta­tem zarówno działań i zabiegów dorosłych — w zakresie infor­macji i orientacji zawodowej, rozpoznawania zainteresowań, u-zdolnień i aspiracji, określania przydatności zawodowej, ukie­runkowywania i doradzania, jak i poszukiwań prowadzonych przez samych optantów, poszukiwań, których podstawę stanowi analiza horyzontów i perspektyw zawodowych, rozpoznawanie własnych możliwości i konfrontowanie ich z wymaganiami zawo­dowymi i zapotrzebowaniem społecznym. Sprowadzenie procesu przygotowania albo wyłącznie do oddziaływań zewnętrznych, albo wyłącznie do indywidualnych poszukiwań, samooceny i samo­określenia optanta nie przynosi na ogół pożądanych społecznie rezultatów, prowadzi najczęściej do wyboru zawodu niewłaści­wego i związanych z tym niepowodzeń życiowych. Należy pod­kreślić, że owo konieczne oddziaływanie na wybierających zawód i szkołę nie powinno mieć charakteru wyłącznie selekcji nega­tywnej, której celem jest niedopuszczenie do określonego rodzaju pracy lub do nauki określonego zawodu kandydatów nie odpo­wiadających wymaganiom stawianym wykonującym te prace i zawody. Oddziaływanie to powinno w równej mierze spełniać funkcje selekcji pozytywnej, tzn. umożliwiać wyszukiwanie i wyłanianie jednostek uzdolnionych i utalentowanych, sprzyjać ich rozwojowi i zapewnić jak najwłaściwsze ich wykorzystanie, zgodnie z obiektywnymi wymaganiami zawodowymi i zapotrze­bowaniem społecznym.

Podstawowe założenia systemu

Prowadzone w różnych ośrodkach naukowych badania i eksperymenty, których celem jest rozwiązanie sygnalizowanego tu problemu, pozwoliły na sformułowanie kilku podstawowych twierdzeń dotyczących organizacji działań w zakresie orientacji i poradnictwa.

Po pierwsze — decyzja dotycząca właściwego wyboru zawodu i szkoły do niego przygotowującej nie może być podejmowana pod wpływem nacisku środowiska rodzinnego i społecznego lub jednorazowej „porady" udzielonej przez nauczyciela czy porad­nię wychowawczo-zawodową, lecz powinna być decyzją podjętą w wyniku długotrwałego, możliwie systematycznego, prowadzo­nego od najmłodszych lat przygotowania. Na takie przygotowa- . nie składa się pedagogicznie kierowany proces orientowania w treściach różnych zawodów, konfrontowania i uzgadniania oso­bistych zainteresowań, zamiłowań, uzdolnień i warunków psy­chofizycznych z wymaganiami stawianymi kandydatom do po­szczególnych zawodów i zapotrzebowaniem gospodarki narodo­wej na dany typ siły roboczej w określonej miejscowości, re­gionie i kraju.

Po drugie — przygotowanie do wyboru zawodu, jak to ujmu­je B. Suchodolski, „jest rozbudzaniem i pobudzaniem, ale jest również zbieraniem doświadczeń i krystalizowaniem wniosków jest wielorakością życia, a zarazem jego profilowaniem"'. Takie przygotowanie nie może być „akcją jednostronną, zamkniętą w krótkim odcinku czasu; nie jest seansem analiz i porady, pro­wadzącym do określonych dyrektyw. Jest akcją towarzyszącą rozwojowi człowieka" '. Wynika z tego, że przygotowanie to musi towarzyszyć poszczególnym fazom biopsychicznego rozwoju czło­wieka i odpowiadać swymi treściami, formami organizacyjnymi, metodami i środkami specyficzności rozwojowej poszczególnych faz.

Po trzecie — w procesie przygotowania młodego pokolenia do wyboru zawodu i szkoły musi istnieć ścisły związek i współ­działanie między odziałującymi z zewnątrz osobami, instytucja­mi i organizacjami a samymi optantami; oddziaływania zew­nętrzne muszą odpowiadać procesom zachodzącym w świadomości optantów w wyniku ich własnej aktywności poznawczej zmierza­jącej do rozpoznawania własnych zainteresowań, uzdolnień, wła­ściwości psychofizycznych i dominujących cech osobowości oraz konfrontowania ich z wymaganiami zawodowymi, zróżnicowa­nymi w zależności od kierunku działalności zawodowej⁸, a także "W wyniku samodzielnych poszukiwań najbardziej odpowiadają­cego tym cechom zawodu i prowadzących do niego dróg.

Po czwarte — treści, formy, metody i środki oddziaływania, stosowane w procesie przygotowania do wyboru zawodu i szko­ły powinny służyć: a) wyposażeniu optantów w rzetelne i pełne informacje o interesujących ich lub mających istotne znaczenie dla gospodarki narodowej zawodach i przygotowujących do nich szkołach i uczelniach, b) umożliwieniu optantom konfrontacji ich zainteresowań, uzdolnień i warunków psychofizycznych" z warunkami i sytuacjami charakterystycznymi dla podstawowym kierunków działalności zawodowej, c) realnemu ukierunkowaniu decyzji zawodowych i szkolnych (uczelnianych) optant<j_W; uwzględniającemu wyniki badań lekarskich i psychologicznym i d) udostępnieniu optantom wszelkiego rodzaju materiału j_n_ formacyjnego, mogącego im pomóc w ■ samodzielnych poszu^i-waniach zawodu i szkoły, w samookreśleniu wyrażającym _sjg w świadomej, swobodnej decyzji dotyczącej wyboru zawody j_ przygotowującej do niego szkoły.

Rozważania te pozwalają na sformułowanie twierdzenia, ^e orientacja i poradnictwo zawodowe powiti^y-stanowić system, tzn. zespół sprzężonych z §₀_ bą wzajemnych działań poszczególnych ejp_ mentów wykonawczych, które realizują różno­rodne, ale zarazem spójne względem siebie ^ _a_ dania podporządkowane wspólnemu c«lo_w. jakim jest przygotowanie do świadomego j prawidłowego wyboru zawodu i szkoły, dzia­łań wystarczających, a zarazem konieczny_cv do osiągnięcia tego celu*.

Elementami funkcjonującymi w ramach tego systemu są c™-by, instytucje i organizacje podejmujące działania ^or^^entacy;_ne i poradnicze oraz sami optanci — uczniowie, będący P^rz£drQ^₀-tem tych działań, a jednocześnie aktywnie poszukującymi p_(xj_ miotami. Do osób, instytucji i organizacji, których wzajerrm_e zintegrowane oddziaływania na optantów warunkują uzysk_ame społecznie pożądanego rezultatu — prawidłowej decyzji dotyc_z„_ cej wyboru zawodu i szkoły — należą: rodzice i środowisko _ro dzinne; środowisko koleżeńskie; szkoła i jej pracownicy uczący w realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego, tj. dy­rekcja szkoły, nauczyciel-organizator orientacji zawodowej, _w chowawca klasy, nauczyciele poszczególnych przedmiotów, p₆₍j_a_ gog szkolny, bibliotekarz szkolny; komitety rodzicielskie; i^, opiekujący się daną szkołą i ewentualnie inni lekarze; młodzie żowe organizacje ideowo-wychowawcze i organizacje społeczne; poradnie wychowawczo-zawodowe; wydziały zatrudnienia i spraw socjalnych, a zwłaszcza działające przy nich punkty orientacji i poradnictwa zawodowego; zakłady pracy; szkoły ponadpo^sta-wowe (w stosunku do uczniów szkół podstawowych) i wyższe uczelnie (w stosunku do uczniów szkól ponadpodstawowych); po­zaszkolne organizacje młodzieżowe; instytucje kulturalno-wyclic-wawcze, wśród nich przede wszystkim domy kultury i różnego rocizaru kluby; związki zawodowe; instytucje państwowe i sa­morządowe, zwłaszcza komisje planowania gospodarczego; środki masowego przekazu i in. W działaniach podejmowanych przez wymienione osoby, organizacje i instytucje muszą być uwzględ­nione czynniki indywidualne, związane z osobą optanta, a więc jego życzenia, zainteresowania i uzdolnienia, nastawienia, posta­wy, motywacje i aspiracje, cechy osobowe, warunki fizyczne i zdrowotne, i wszystkie procesy zachodzące w jego świadomości na poszczególnych etapach rozwoju pod wpływem oddziaływań zewnętrznych oraz jego własnej aktywności, zmierzającej do określenia kierunku przyszłej działalności zawodowej i konkret­nego zawodu oraz adekwatnych dróg przygotowania do tej dzia­łalności.

Podejmowane działania orientacyjne i poradnicze, jeżeli ma­ją prowadzić do osiągnięcia wyznaczonych celów, muszą złożyć się na długoterminowy proces, obejmujący przynajmniej lata pobytu optanta w szkole. Biorąc pod uwagę. wymagania psycho­logii rozwojowej, cały proces przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu podzielono na pięć etapów, z których trzy

przypadają na okres nauki w szkole podstawowej, a dwa __ na

•okres nauki w szkole ponadpodstawowej (szczegółowe omówienie poszczególnych etapów znajdzie Czytelnik w rozdz. 5).

Na każdym etapie optanci powinni uzyskać odpowiadające ich wiekowi treści zawodoznawcze. Treści te to — na etapie preorien­tacji' zawodowej — obiektywne i wszechstronne informacje o różnego rodzaju pracach wykonywanych przez człowieka, a na etapie orientacji i poradnictwa lub reorientacji — charaktery­styki zawodowe i kwalifikacyjne różnych grup zawodowych, w tym przede wszystkim zawodów preferowanych ze względu na zapotrzebowanie społeczne i ekonomiczne kraju. Charakterystyki te zawierają informacje dotyczące: społecznego i gospo-lar-czego znaczenia różnych rodzajów działalności zawodowej; wa­runków produkcyjnych i technicznych związanych z daną pra­cą zawodową; treści pracy zawodowej oraz czynników determi­nujących zmiany tych treści; wykształcenia — ogólnego, ogólno-zawodowego i specjalistycznego — koniecznego do wykonywania zawodu, a także wymaganego w zawodzie przygotowania prak­tycznego; poziomu kwalifikacji niezbędnych do pełnienia określo­nych funkcji zawodowych i wykonywania pracy na określonych stanowiskach oraz możliwości jego podnoszenia; możliwości za­trudnienia i awansu; warunków — psychofizycznych, fizycznych i zdrowotnych, jakim powinni odpowiadać kandydaci do poszcze­gólnych zawodów, oraz przeciwwskazań zawodowych. Obiekty­wizm i wszechstronność powinny cechować nie tylko informacje

0 zawodach, ale również o drogach prowadzących do tych zawo­dów, a więc informacje na temat szkół ponadpodstawowych

1 uczelni, ich struktury i stawianych przez nie wymagań.

Doświadczenie uczy, że od jakości i zakresu treści zawodo-znawczych oraz od różnorodności form i ■ metod stosowanych w procesie przekazywania uczniom wiedzy zawodoznawczej za­leży w dużej mierze:

— poziom zainteresowania optantów sprawą własnej przyszłej drogi życiowej,.

— ich aktywność, wyrażająca się w dociekaniach i szukaniu tej drogi, w analizie przydatności zawodowej, w próbach kon­frontacji posiadanych warunków intelektualnych, psychicz­nych i fizycznych oraz uzdolnień praktycznych z wymagania­mi zawodowymi,

— poziom ich świadomości społecznej, przejawiającej się w real­nej ocenie własnych aspiracji życiowych i w gotowości pod­porządkowania tych aspiracji pojfzebom społeczno-ekonomicz-nym,

— trafność wyboru zawodu i odpowiadającej mu szkoły (uczel-ni),

— stopień identyfikacji z wybranym i wyuczonym zawodem i ze środowiskiem zawodowym,

W doborze treści zawodoznawczych, jak również form i metod przekazywania ich uczniom należy uwzględniać swoisty charak­ter stadiów rozwojowych i cele podporządkowanych im etapów orientacji. Inne (za pomocą innych form i metod) przekazywane będą treści zawodoznawcze przeznaczone dla uczniów klas po­czątkowych szkoły podstawowej — gdzie celem pracy preorienta-cyjnej jest obiektywne przedstawienie różnych rodzajów pracy ludzkiej, ukazanie jej społeczno-ekonomicznego znaczenia, wy­chowanie w umiłowaniu pracy i w szacunku dla wszystkich pra­cujących, zapoznanie z narzędziami pracy i jej wytworami oraz ukształtowanie pozytywnej motywacji do pracy, inne w pracy orientacyjnej z uczniami klas wyższych — gdzie celem jest prze­kazywanie informacji o wszystkich podstawowych kierunkach działalności zawodowej, a jeszcze inne w pracy poradniczej z ucz­niami klas najwyższych, stającymi przed koniecznością podjęcia konkretnej decyzji zawodowej i szkolnej lub, jak w przypadku uczniów szkół średnich, decyzji dotyczących wyboru kierunku studiów.

Sprawą niezwykle ważną w pracy preorientacyjnej, orienta­cyjnej, reorientacyjnej i poradniczej jest stosowanie środków, które przybliżałyby zainteresowanym treści zawodoznawcze, po­zwalały im na lepsze ich zrozumienie, przemyślenie i konfronto­wanie z indywidualnymi zainteresowaniami, uzdolnieniami i wa­runkami psychofizycznymi. Rodzaj i liczba środków, właściwy ich dobór, uwzględniający rodzaj przekazywanych treści, stosowane formy i metody, wiek i poziom uczniów, założone cele, umiejętno­ści operowania tymi środkami — to ważne czynniki determinują­ce osiąganie pożądanych rezultatów (zagadnienia te omówione są szerzej w rozdz. 6).

Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że wszystkie te środki muszą służyć zarówno wymienionym osobom, organizacjom i instytucjom oddziałującym na uczniów, jak i samym zaintereso­wanym w ich aktywności poszukiwawczej, kształtującej lub prze­kształcającej ich świadomość „zawodową" i „szkolną".

Elementy realizacyjne

systemu orientacji

i poradnictwa zawodowego

Środowisko rodzinne

Dość często można spotkać się z twierdzeniem, że demo­kratyzacja wykształcenia i dążenie do objęcia wszystkich dzieci i całej młodzieży wychowaniem przedszkolnym i szkolnym wpły­wa na to, że rola wychowawcza rodziców stale się zmniejsza. Jest to jednakże twierdzenie błędne. Rodzina jest tą pierwszą i podsta­wową komórką, w której od lat najmłodszych kształtują się poję­cia moralne dziecka, jego postawy, przekonania, wartości, zainte­resowania i aspiracje, stosunek do nauki i pracy, wrażliwość spo­łeczna i emocjonalna. Osobisty stosunek rodziców do dziecka na­cechowany miłością, pełnym poświęcenia oddaniem, decyduje

0 tym, że dziecko traktuje ich jako najbliższych, najbardziej do­świadczonych, najwierniejszych opiekunów i doradców. Dlatego rodzina ma olbrzymią siłę oddziaływania, której nie da się w peł­ni zastąpić wpływami innych osób lub instytucji opiekuńczych

1 wychowawczych. Nie można więc nie uwzględnić rodziny w sys­temie przygotowania dzieci i młodzieży¹ do wyboru zawodu i szko­ły. W wielu rodzinach kształtują się i są kultywowane tradycje zawodowe; członkowie tych rodzin wykonują te same zawody lub związani są z tymi samymi miejscami pracy, a normą wychowaw­czą staje się duma i godność zawodowa oraz kult dobrej roboty. Od rodziny więc w dużej mierze zależy zapewnienie młodemu pokoleniu pomyślnego startu szkolnego i zawodowego, stanowiące go podstawę jego powodzenia i osiągnięć w przyszłym dojrzałym życiu. Według D. E. Supera¹, rodzina odgrywa dużą rolę przy wyborze zawodu i szkoły. Rodzice zawsze mają mniej lub bardziej sprecyzowane poglądy na temat tego, czym ich dzieci mogłyby lub powinny zajmować się w przyszłości, a wyznaczając drogi ich kształcenia kierują się własnymi opiniami i uczuciami. Członko­wie rodziny odgrywają określone role społeczne, a dziecko obser­wując ich dokonuje wyboru — z pewnymi rolami identyfikuje się, inne odrzuca, naśladuje obserwowane wzory lub próbuje stworzyć sobie własną koncepcję roli. Rodzina może ułatwić dziecku dostęp do pewnych dziedzin, może pokazać mu świat, który sprzyja ujawnieniu się jego cech i rozwojowi jego zaintere­sowań. Obserwując, w jaki sposób dziecko wykonuje pewne czyn­ności i z jakim zaangażowaniem, rodzice mogą pomagać mu w oce­nie własnych wysiłków, w rozumieniu niepowodzeń, rozwijać ro­dzące się zainteresowania i wskazywać, dokąd mogą one je za­prowadzić. Nie zawsze jednak rodzice stwarzają warunki ułatwia­jące dziecku ocenę jego działań.

Małe dzieci w podokresie fantazji (4-10 rok życia) zwykle akceptują plany rodziców dotyczące własnej przyszłości, bezkry­tycznie przyjmując ich opinie oraz opinie dorastającego rodzeń­stwa o różnych rodzajach pracy, o tym, których prac powinny unikać i z jakich przyczyn. Wybierając zawód, dzieci na ogół nie biorą pod uwagę swoich zdolności, nie uwzględniają zapotrzebo­wania rynku pracy na pracowników, którymi chcą zostać, nie liczą się także z praktycznymi możliwościami wykonywania wy­bieranego zawodu. Na szczęście niewiele dzieci podtrzymuje przez dłuższy czas swoje życzenia zawodowe, wyrażane zbyt wcześnie pod wpływem oddziaływania środowiska rodzinnego. Wpływ ro­dziców na wybór zawodu i szkoły maleje w stadium eksploracji, ale — jak wykazały badania — jest w tym okresie w dalszym ciągu bardzo duży. Nawet uczniowie wyższych klas szkoły pod­stawowej rzadko podejmują świadomą, samodzielną decyzję. Ro­bią to przede wszystkim za radą lub pod naciskiem rodziców, któ­rzy nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, że zły wybór zapowia­da klęskę lub ciągłe przełamywanie trudności nie tylko w szkole, w nauce, ale i w następnych okresach życia, w pracy zawodowej i działalności pozazawodowej.

E. B. Hurlock rozróżnia pozytywne i negatywne wpływy rodziny w zakresie wyboru zawodu. Wpływ pozytywny polega na udzielaniu rad, które ułatwiają wy­bór zawodu,"na podkreślaniu znaczenia zawodów, które rodzice uważają za pożądane, na życzliwym odnoszeniu się do dokonane­go przez młodzież wyboru, a tym samym wzmacnianiu zawodo­wych . zainteresowań i umiej ętnoścd właściwej samooceny, na stwarzaniu dziecku możliwości rozwoju jego zdolności i ich kon­frontowania z wymaganiami zawodowymi.

Negatywny wpływ rodziny przejawia się w doradza­niu dzieciom, aby unikały pewnych zawodów, np. dlatego, że są one niskopłatne, nieatrakcyjne, wymagają dużego wysiłku fizycz­nego lub umysłowego albo długiego okresu nauki, w zniechęca­niu do niektórych zawodów poprzez krytyczne uwagi na ich te­mat, w udzielaniu mało obiektywnych, niepełnych lub wręcz fał­szywych informacji o zawodach i przygotowujących do nich szko­łach \

Mówiąc o oddziaływaniu rodziców na decyzje zawodowe i szkolne trzeba podkreślić, że często nierealnie oceniają oni uz­dolnienia swoich dzieci i doradzają im wybór zawodu przewyższa­jącego ich możliwości. Niejednokrotnie kierują się przy tym obie­gowymi sądami dotyczącymi prestiżu niektórych zawodów, możli­wości finansowych i możliwości awansu w tych zawodach. Często też zdarza się, że rodzice wskazują swoim dzieciom^; taki zawód, który sami chcieli kiedyś wykonywać, dziecko ma więc realizować ich życiowe aspiracje. Rodzice niejednokrotnie nie zdają sobie sprawy z tego, że pozycja społeczna i stanowisko w pracy zawo­dowej nie są przypisane do dyplomu ukończenia określonej szkoły lub uczelni, lecz są wynikiem twórczej, aktywnej, wytężonej pra­cy nad sobą. •

Duży wpływ na podejmowane przez dzieci i młodzież decyzje zawodowe lub szkolne ma atmosfera i poziom kulturalny domu rodzinnego, wykształcenie rodziców i starszego rodzeństwa, ich status społeczny i zawodowy, ich stosunek do nauki i do różnych rodzajów działalności zawodowej oraz do ludzi działalność taką uprawiających, a także ich stosunek do własnej pracy zawodo­wej, ich postawy, hierarchia wartości, aspiracje życiowe.

Brak obiektywnego podejścia rodziców do problemu wyboru zawodu, szkoły czy kierunku studiów wynika również z trady-^cyjⁿego spojrzenia na pracę zawodową, funkcję nauki i rolę kształcenia w przygotowaniu zawodowym oraz z niedostatecznej orientacji w zmianach zachodzących pod wpływem rewolucji nau­ko wo-technicznej we wszystkich niemal dziedzinach pracy. Bada­nia wykazały, że bardzo wielu rodziców nie zdaje sobie jasno sprawy z tego, jakim przeobrażeniom, w związku z szybkim roz­wojem techniki i technologii, ulega charakter pracy w wielu za­wodach tradycyjnych, ocenianych dotychczas jako uciążliwe, „brudne" i nieatrakcyjne, jak daleko postąpił proces mechanizacji i automatyzacji prac uważanych dotychczas za ciężkie i niebez­pieczne, jakie powstały nowe, do niedawna nie znane zawody i specjalności oraz jakie wymagania stawiają one pracownikom i jakie stwarzają im perspektywy rozwoju.

Mimo tak ograniczonej orientacji wpływ rodziny na wybór za­wodu, szkoły czy uczelni jest tak duży, że 70 - 80% badanej mło­dzieży, kierując się życzeniami i radami, a często kategorycznymi wymaganiami rodziców, z góry wyklucza przy wyborze pewne zawody, szkoły lub kierunki studiów³.

„Społeczny nacisk na raczej takie, a nie inne wybory dróg zawodowych — stwierdza B. Suchodolski — nie zawsze odpo­wiada [. . .] istniejącym zapotrzebowaniom na rynku pracy i za­potrzebowaniom przyszłym, możliwym już do stwierdzenia na podstawie perspektywicznych planów rozwoju gospodarczo-społecznego. W społecznych opiniach nagromadzone są różne elemen­ty tradycyjnych wartościowań, różne tendencje rekryminacyjne i różne «mity» awansu; przedarcie się przez osady i mgły, prze­szkadzające jasno widzieć rzeczywistość, jest bardzo trudne"⁴.

Pod wpływem negatywnych oddziaływań rodziny i najbliższe­go środowiska dochodzi do konfliktów między planami i wybora­mi młodych ludzi a ich możliwościami, między ich aspiracjami a uzdolnieniami. Realizowanie wygórowanych ambicji rodziców prowadzi do frustracji, kompleksów, trudności wychowawczych i dydaktycznych, a na etapie pracy zawodowej — zmusza do funkcjonowania w sytuacjach zawodowych, które nie są dla mło­dego człowieka interesujące, co nie sprzyja samourzeczywistnie-niu i twórczemu wykorzystaniu zainteresowań, wytwarza na­tomiast poczucie pustki i niezadowolenia, prowadzi do zniechęce­nia i rozczarowania.

Fakt, iż rodzina odgrywa tak dużą rolę w procesie przygoto­wania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu i szkoły wskazuje na konieczność przygotowania jej do pełnienia tej odpowiedzial­nej funkcji. Chodzi tutaj o przygotowanie do prawidłowego i obiektywnego rozpoznania autentycznych predyspozycji i domi­nujących cech osobowości dziecka, o wyposażenie zarówno w głę­boką wiedzę zawodoznawczą i wyczerpujące wiadomości na te­mat możliwości kształcenia, jak i w wiedzę dotyczącą tendencji rozwojowych różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego oraz kierunków polityki kadrowej. Rodzicom trzeba uświadomić, że o efektywności pracy zawodowej w dużej mierze decyduje pra­widłowo ukształtowana osobowość zawodowa pracownika, na któ­rą składają się takie cechy, jak: wiedza ogólna, ogólnozawodowa i specjalistyczna, umiejętności i sprawności, przyzwyczajenia i na­wyki związane z pracą, zainteresowania i zamiłowania zawodowe, zdolności, uzdolnienia i talenty, postawa społeczno-zawodowa, mo­tywy podejmowania kształcenia zawodowego¹ oraz motywy .po­dejmowania pracy zawodowej^B. Znaczna część wymienionych

rtiuh kr/UUuJu Nit; już od najmłodszych lat w kręgu rodziny, ni/wIJM nl<; I ukierunkowuje pod wpływem dalszych oddziaływań ni'inliiwlHkit rod/Jnncgo oraz przedszkola i szkoły, a doskonali — w mimej pracy zawodowej.

Nasuwa się pytanie, kto ma przygotować rodziców do prowa­dzenia prawidłowej preorientacji i orientacji i pomagać im w ukie­runkowaniu decyzji zawodowych i szkolnych ich dzieci. Obowią­zek ten przede wszystkim spoczywa na szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, ogólnokształcących i zawodowych, oraz na wyższych uczelniach.

W wytycznych Ministerstwa Oświaty i Wychowania z 1981 r." stwierdza się, że szkoła prowadząc działalność w zakresie orien­tacji zawodowej powinna ściśle współpracować z rodzicami, po­nieważ ich udział w dokonywaniu wyboru zawodu i kierunku dalszego kształcenia, zwłaszcza w przypadku uczniów, którzy koń­czą szkołę podstawową, ma decydujące znaczenie. Dlatego już od rozpoczęcia przez dziecko nauki szkolnej nauczyciele powinni przy okazji kontaktów z rodzicami uświadamiać im znaczenie kształtowania przez rodzinę właściwego stosunku do pracy i ludzi pracy, poczucia odpowiedzialności za powierzone zadania i obo­wiązki, a w miarę zbliżania się terminu wyboru zawodu, szkoły powinny zapewnić rodzicom informacje niezbędne do podjęcia prawidłowej decyzji w tej sprawie. Zadaniem nauczycieli jest zatem: 1) wyposażenie rodziców — w sposób możliwie wyczerpu­jący — w wiedzę o zawodach, o wymaganiach stawianych kan­dydatom do tych zawodów, o względnych i bezwzględnych prze­ciwwskazaniach lekarskich do wyboru zawodu i szkoły (uczelni); 2) wskazywanie właściwych dróg zdobywania kwalifikacji zawo­dowych, udzielanie szczegółowych i obiektywnych informacji o programach nauki w szkołach ponadpodstawowych i wyższych uczelniach, podawanie charakterystyk intelektualnych, sprawno­ściowych, zdrowotnych, jakim odpowiadać powinni kandydaci do poszczególnych szkół, informowanie o limitach przyjęć i warun­kach rekrutacji do szkół i uczelni; 3) udzielanie informacji na temat polityki kadrowej państwa oraz perspektyw rozwojowych poszczególnych grup zawodowych i zawodów.

Zadania te szkoły i uczelnie mogą realizować poprzez:

— organizowanie zawodoznawczych zebrań informacyjno-dysku-syjnych, konferencji, giełd zawodów, konsultacji indywidual­nych i zbiorowych z udziałem znawców zagadnienia;

— organizowanie, na terenie szkół, dostępnych dla rodziców wy­staw zawodoznawczych, kącików informacyjnych, punktów informacji i poradnictwa itp.;

— udostępnianie rodzicom materiałów drukowanych, jak: infor­matory, poradniki, wydawnictwa encyklopedyczne, charakte­rystyki zawodowe, foldery, programy szkolne i programy stu­diów itp.;

— stwarzanie rodzicom możliwości bezpośredniego przyjrzenia się; interesującym ich stanowiskom pracy, warsztatom szkolenio­wym i miejscom praktyk uczniowskich lub studenckich, pra­cowniom i laboratoriom, w których uczniowie i studenci zdo­bywają kwalifikacje;

— zapoznawanie rodziców z przeciwwskazaniami lekarskimi da wyboru zawodu i wyjaśnianie ich znaczenia.

Na terenie szkół ogólnokształcących, podstawowych i średnich, zasadniczą rolę w realizacji wymienionych zadań powinni odegrać organizatorzy orientacji zawodowej, pedagodzy szkolni, wycho­wawcy klas, nauczyciele poszczególnych przedmiotów, zwłaszcza nauczyciele przedmiotu „praca-technika" i prowadzący praktyki uczniowskie oraz służba zdrowia. Aktywnej pomocy powinny udzielać szkołom komitety rodzicielskie i zakłady patronackie, poradnie wychowawczo-zawodowe, organizacje młodzieżowe, pra­cownicy wydziałów zatrudnienia i punktów orientacji i porad­nictwa zawodowego oraz pracownicy wyższych uczelni. Należy zwrócić przy tym uwagę, że rodzice mają możliwość samodziel­nego poszukiwania informacji zawodoznawczych, np. w audy­cjach radiowych i telewizyjnych, w prasie, w literaturze pedago­gicznej i psychologicznej dostarczanej m.in. przez biblioteki szkol­ne i przyzakładowe, w gabinetach orientacji i poradnictwa zawo­dowego, czy też zasięgać ich bezpośrednio w interesujących ich zakładach pracy i szkołach lub uczelniach.

We wspomnianych wyżej wytycznych Ministerstwa Oświaty i Wychowania duży nacisk kładzie się na współpracę szkół z ro­dzicami w zakresie orientacji zawodowej poprzez komitety rodzi­cielskie. Komitety te, współdziałając z zakładami opiekuńczymi (patronackimi), mają m.in. za zadanie szerzenie wśród rodziców wiedzy służącej pośrednio orientacji zawodowej oraz współpraco-wanie z pracownikami pedagogicznymi szkół w podejmowaniu i realizacji wszelkich przedsięwzięć i form działalności szkół w zakresie orientacji zawodowej. Pracownicy pedagogiczni szkół (wychowawca klasy, organizator orientacji zawodowej, pedagog szkolny i inni nauczyciele) powinni omawiać z rodzicami plany zawodowe ich dzieci, dostarczać informacji o interesujących ich zawodach, pomagać w rozpoznawaniu ważnych dla wyboru zawo­du cech osobowości uczniów, rozważać wraz z rodzicami szansę powodzenia ucznia w danym zawodzie i szkole przygotowującej do tego zawodu. Do obowiązków szkół należy również informowa­nie rodziców o działalności poradni wychowawczo-zawodowych i punktów orientacji i poradnictwa zawodowego oraz o możli­wościach uzyskania porady i pomocy specjalistycznej'.

Środowisko szkolne

Istnieje dość powszechne przekonanie, że wśród osób, or­ganizacji i instytucji wywierających wpływ na przygotowanie dzieci i młodzieży do wyboru zawodu i szkoły (uczelni) zasadniczą rolę odgrywa szkoła. Na tę dominującą funkcję szkoły wskazują: uchwalona w czerwcu 1975 r. rekomendacja Międzynarodowej Or­ganizacji Pracy przy UNESCO, uchwała Nr 110 Rady Ministrów PRL z 1974 r. w sprawie doskonalenia i rozwoju systemu orien­tacji i poradnictwa zawodowego, uchwała Sejmu PRL w sprawie systemu edukacji narodowej z października 1973 r., a także Za­rządzenie Ministerstwa Oświaty i Wychowania z 10 lipca 1981 r. w sprawie działalności szkół i poradni wychowawczo-zawodowych w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego oraz zasad po­wierzania nauczycielom dodatkowej funkcji organizatora orientacji zawodowej i wydane przez Ministerstwo Oświaty i Wycho­wania Główne kierunki i zadania w pracy wychowawczej szkól z 1983 r.⁸ Współdziałając z innymi ogniwami systemu, szkoła może wpływać decydująco na postanowienia swoich uczniów do­tyczące wyboru zawodu oraz kierunku i poziomu kształcenia.

0 dominującej roli szkoły decydują następujące względy:

1. Szkoła, jako instytucja kształcąca i wychowująca, odgrywa w środowisku przodującą rolę kulturotwórczą i polityczną. Sie­dząc systematycznie rozwój nauki, techniki i kultury, aktualizuje

1 modernizuje programy nauczania. Nie może przy tym nie wi­dzieć przemian, jakie zachodzą pod wpływem tego rozwoju w treściach pracy ludzkiej, w różnych zawodach i specjalnościach, a także zmian w zapotrzebowaniu regionu i kraju na kwalifiko­wane kadry zawodowe.

2. Tylko szkoła ma możliwości planowego i systematycznego rozpoznawania oraz rozbudzania, rozwijania i ukierunkowywania, od lat najmłodszych, zainteresowań, uzdolnień i talentów swych uczniów, zgodnie z posiadanymi przez nich warunkami zdrowot­nymi i psychofizycznymi oraz zapotrzebowaniem społecznym.

3. Szkoła w swojej pracy preorientacyjnej, orientacyjnej i po-radniczej ma do dyspozycji i może celowo wykorzystać takie for­my, metody i środki oddziaływania, jakie nie zawsze są dostępne pozostałym osobom i instytucjom, zaangażowanym w proces przy­gotowania młodzieży do wyboru zawodu.

4. Szkoła, z racji swej funkcji pełnionej w środowisku społecz­nym, ma możliwość mobilizowania swoich partnerów, organizowa­nia i ukierunkowywania ich działalności zawodowo-orientacyjnej oraz wykorzystania ich ipomocy (osobowej i rzeczowej) do organi­zowania na własnym terenie pedagogicznie sterowanej orientacji zawodowej.

5. Realizując cele wychowawczej dydaktyczne, szkoła, przy ścisłej współpracy z rodzicami, lekarzem szkolnym, pedagogiem szkolnym, poradnią wychowawczo-zawodową i innymi partnera mi, ma możność dokonywania "tak negatywnej, jak i ipozytywnej selekcji zawodowej.

6. Do zadań dydaktycznych nauczycieli poszczególnych przed­miotów należy wiązanie przekazywanej wiedzy teoretycznej z praktyką, m.in. z praktyką produkcyjną, wyjaśnienie celowości nauczania danego przedmiotu poprzez wskazywanie możliwości wykorzystania przyswajanych przez uczniów wiadomości, umiejęt­ności i nawyków w konkretnej pracy. Zadania te nakładają na nauczycieli obowiązek szczegółowego zapoznania się przynajmniej z tymi zawodami, dla których przekazywana przez nich wiedza stanowi podbudowę teoretyczną,

Szkoła uzyska zamierzone, społecznie pożądane rezultaty je­dynie wtedy, gdy w swej pracy kierować się będzie następujący­mi zasadami:

1. Najważniejszym ogniwem w systemie przygotowania dzieci i młodzieży do świadomego i realistycznego wyboru zawodu i dro­gi umożliwiającej właściwe przygotowanie się do niego jest szkoła. Szkoła współpracuje w tym zakresie i jest wspomagana w swoich wysiłkach przez komitety rodzicielskie i opiekuńcze, poradnie wychowawczo-zawodowe i inne instytucje, aktualizując systema­tycznie treści, doskonaląc formy organizacyjne, metody i środki pracy.

2. Przygotowanie do wyboru zawodu i szkoły należy ujmować jako proces rozwijający się przez cały okres pobytu uczniów w szkole. Przygotowanie to powinno obejmować wychowanie przez pracę i do pracy, wyrabianie nawyków dobrej roboty w au­tentycznej działalności wytwórczej, wyrabianie pozytywnego sto­sunku do każdej dobrze wykonanej pracy i do ludzi z nią związa­nych, obserwowanie, rozpoznawanie i ukierunkowywanie zainte­resowań i uzdolnień zawodowych, kształtowanie właściwych postaw wobec pracy zawodowej, przekazywanie wszechstronnej informacji o zawodach i odpowiednich szkołach lub uczelniach oraz udzielanie porad.

3. Wyposażanie uczniów w wiedzę zawodoznawczą odbywa się głównie w toku nauczania poszczególnych przedmiotów, czemu towarzyszą różnorodne zabiegi specjalne, podejmowane przez szkołę i instytucje pozaszkolne. W procesie nauczania trzeba wskazać na bezpośrednie i pośrednie związki zachodzące między treściami pracy zawodowej a programami nauczania szkół lub uczelni do tej działalności przygotowujących.

4. Zasadniczy element procesu przygotowania do wyboru za­wodu to orientacja zawodowa, a więc wyposażanie uczniów w rze­telną wiedzę o zawodach i udzielanie pomocy w wyborze zawodu najbardziej odpowiadającego zainteresowaniom i uzdolnieniom W5^bierającego, jego warunkom psychofizycznym i zdrowotnym, a jednocześnie wymaganiom społeczno-gospodarczym. Orientacja szkolna odgrywa rolę drugoplanową w procesie przygotowania do wyboru zawodu. Polega ona na udzielaniu pomocy w dokonaniu wyboru szkoły (uczelni) odpowiadającej preferowanemu zawodo­wi, powinna zatem przebiegać jednocześnie z orientacją zawodo­wą, ze szczególnym nasileniem po podjęciu decyzji zawodowej. Nie należy wskazywać szkoły lub uczelni bez ustalenia celu, do którego uczeń powinien zmierzać, tj. zawodu.

5. Zakładając, że każdy człowiek ma zawiązki uzdolnień róż­nego typu i że pod wpływem rewolucji naukowo-technicznej za­wody będą się zmieniać, coraz powszechniej występować będą zawody szerokoprofilowe. Nie należy więc przygotowywać ucz­niów do wyboru wąskiej specjalności lub tylko jednego zawodu, lecz raczej wskazywać różne możliwości pracy zawodowej w okre­ślonej grupie zawodów lub gałęzi gospodarki. Podobnie nie należy zalecać jednej tylko szkoły lub uczelni, jednego kierunku kształ­cenia, lecz wskazywać różne możliwości zdobywania kwalifikacji w wybranej dziedzinie.

Organizacja procesu przygotowania dzieci i młodzieży do wy­boru zawodu i do podejmowania decyzji dotyczącej drogi dalszego kształcenia powinna stanowić trwały element pracy dydaktyczno--wychowawczej szkoły. Pełna realizacja zadań w zakresie orien­tacji zawodowej wymaga współdziałania i wzajemnej współpracy poszczególnych nauczycieli oraz odpowiedniego rozdzielenia obo­wiązków pomiędzy wszystkich pracowników pedagogicznych szko­ły. Zgodnie z zarządzeniem MinStra Oświaty i Wychowania z 1981 r., kieruje nią dyrekcja szkoły

Do podstawowych zadań dyrekcji szkoły w tym zakresie na­leży:

a) wypracowanie ogólnych założeń działalności szkoły w zakre­sie orientacji zawodowej poprzez określenie celów i zadań, treści, form organizacyjnych, środków i metod pracy na poszczególnych etapach oraz wskazywanie konkretnych wykonawców poszczegól­nych zadań, jak również aktualizowanie treści pracy orientacyjnej i doskonalenie stosowanych form, metod i środków;

b) zatwierdzanie długofalowych oraz rocznych planów pracy szkoły z zakresu orientacji zawodowej opracowanych przez nau-czyciela-organizatora orientacji zawodowej;

c) kontrolowanie przebiegu i wyników pracy pracowników pedagogicznych szkoły odpowiedzialnych za realizację poszczegól­nych zadań zawartych w planie pracy szkoły z zakresu orientacji zawodowej;

d) utrzymywanie kontaktów z instytucjami i organizacjami pozaszkolnymi, w tym z zakładami patronackimi, mogącymi współdziałać ze szkolą w realizacji założonych celów i zadań do­tyczących orientacji zawodowej;

e) inspirowanie grona pedagogicznego do podejmowania róż­nych form samokształcenia i dokształcania w zakresie orientacji zawodowej.

W celu zapewnienia właściwej organizacji działań szkoły w za­kresie orientacji zawodowej wspomniane Zarządzenie Minister­stwa Oświaty i Wychowania z 1981 r. upoważnia dyrektora szko­ły, w uzgodnieniu z radą pedagogiczną, do powierzenia jednemu nauczycielowi z danej szkoły dodatkowej funkcji organizatora orientacji zawodowej. Powinien nim być doświadczony nauczyciel, który będzie doskonalić się w zakresie orientacji zawodowej oraz pełnić te obowiązki przez okres co najmniej trzyletni.

Na nauczycieia-organizatora orientacji za­wodowej nakłada się następujące zadania¹⁰:

a) opracowywanie wspólnie z pozostałymi pracownikami peda­gogicznymi szkoły, konsultując się z poradnią wychowawczo-zawodową, szczegółowego planu pracy w zakresie orientacji zawo­dowej, stanowiącego część ogólnoszkolnego planu pracy dydak­tyczno-wychowawczej, stałe czuwanie nad realizacją zadań prze­widzianych w tym planie oraz składanie radzie pedagogicznej okresowych sprawozdań z jego realizacji,

b) koordynowanie prac prowadzonych na terenie szkoły oraz działań odpowiednich ogniw pozaszkolnych zaangażowanych w procesie orientacji zawodowej; gromadzenie, aktualizowanie i udostępnianie pracownikom pedagogicznym szkoły materiałów i pomocy z zakresu orientacji zawodowej,

c) udzielanie pomocy metodycznej nauczycielom, wychowaw­com klas, opiekunom młodzieżowych organizacji ideowo-wycho-wawczych, organizacji uczniowskich, kół zainteresowań w opra­cowywaniu i realizacji ich szczegółowych planów pracy z zakresu orientacji zawodowej oraz czuwanie nad umiejętnym wykorzysta­niem treści zawodoznawczych w toku lekcji, praktycznej nauki zawodu i w ramach zajęć pozalekcyjnych,

d) organizowanie różnorodnych imprez ogólnoszkolnych z za­kresu orientacji zawodowej,

e) utrzymywanie stałej współpracy z wychowawcami klas, le­karzem i pedagogiem szkolnym w zakresie opieki nad uczniami wymagającymi indywidualnej pomocy w przygotowaniu ich do wyboru zawodu, kierunku dalszego kształcenia lub pracy,

f) rozwijanie współpracy z innymi szkołami, wyższymi uczel­niami, zakładami pracy, wydziałem zatrudnienia i spraw socjal­nych (punktem orientacji i poradnictwa zawodowego) w zakresie realizacji zadań orientacji zawodowej,

g) organizowanie procesu pedagogizacji rodziców, mającej na celu przygotowanie rodziców do świadomego i właściwego udziału w procesie wyboru przez ich dzieci zawodu, kierunku dalszego kształcenia lub pracy,

h) udzielanie grupowych i indywidualnych wyjaśnień i infor­macji uczniom oraz ich rodzicom,

i) śledzenie ■— w miarę możności — losów absolwentów ce­lem sprawdzenia trafności dokonanego przez nich wyboru zawodu i kierunku dalszego kształcenia,

j) systematyczne współpracowanie z właściwą rejonową porad­nią wychowawczo-zawodową i korzystanie z jej pomocy metodycznej przy realizacji zadań szkoły w zakresie orientacji zawo­dowej,

k) zorganizowanie kącika orientacji zawodowej (gabinetu), w którym są gromadzone, przechowywane i aktualizowane nie­zbędne materiały i pomoce,

1) stałe pogłębianie własnej wiedzy oraz stałe poszukiwanie atrakcyjnych i skutecznych metod i form orientacji zawodowej.

Nauczyciel-organiz ator orientacji zawo­dowej w szkole zawodowej powinien ponadto:

a) udostępniać pracownikom poradni wychowawczo-zawodo-wych oraz organizatorom orientacji zawodowej zainteresowanych szkół materiały informacyjne dotyczące danej szkoły oraz zawo­dów w nich nauczanych,

b) uczestniczyć w pracach szkolnych komisji rekrutacyjno--kwalifikacyjnych oraz punktów informacyjnych w czasie akcji

rekrutacyjnej,

c) udzielać pomocy uczniom kończącym szkołę zawodową w zawieraniu przedwstępnych umów o pracę z zakładami pracy.

Funkcję koordynatora może pełnić nau- -' czyciel-pedagog szkolny. Zgodnie z zarządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania jest on członkiem rady pedago­gicznej, a bezpośredni nadzór nad jego pracą sprawuje dyrektor szkoły. Do zadań nauczyciela-pedagog a szkolnego należy m.in. udzielanie pomocy uczniom w prawidłowym wyborze zawodu i kierunku kształcenia, współudział w opracowywaniu planu dy­daktyczno-wy chowa we z ego szkoły, organizowanie pomocy w za­kresie wyrównywania i likwidowania mikrodefektów i zaburzeń rozwojowych (korekcja, reedukacja, terapia), stała współpraca z władzami szkoły, wychowawcami klas, nauczycielami, lekarza­mi szkolnymi, komitetem rodzicielskim w rozwiązywaniu poja­wiających się problemów opiekuńczo-wychowawczych, w tym również problemów związanych z wyborem właściwego zawodu i szkoły".

Organizatorem, i koordynatorem przygotowania uczniów do wyboru zawodu i szkoły na terenie klasy jest wychowawca ¹¹ Zarządzenie Min. Oświaty i Wychowania z dnia 7 XI 1#75 r. w spra­wie pracy ńauczyciela-pedagoga szkolnego <Dz. Urz. Min. Oświaty i Wy­chowania Nr 11 z 1975 r., poz. 112).

klasy. Do jego zadań należy: a) planowanie pracy preorienta-cyjnej lub orientacyjnej i poradniczej oraz ustalanie z nauczycie­lami poszczególnych przedmiotów form organizacyjnych, metod i środków oddziaływania stosowanych w ramach tej pracy, b) współdziałanie z radą klasową rodziców, c) systematyczne prowa­dzenie kart obserwacyjnych uczniów pod kątem ich uzdolnień, zainteresowań i życzeń zawodowych, d) kierowanie uczniów wy­magających badań specjalistycznych do poradni wychowawczo-za-wodowej lub do lekarza, e) zakładanie uczniowskich zeszytów za-wodoznawczych i kontrola ich prowadzenia, f) organizowanie in­dywidualnych i zbiorowych konsultacji zawodoznawczych dla ro­dziców i uczniów, g) tworzenie klasowych uczniowskich grup za­wodoznawczych, h) organizowanie różnych pozalekcyjnych form przygotowania do wyboru zawodu i szkoły, i) zbieranie uwag i spostrzeżeń nauczycieli co do zainteresowań, uzdolnień czy też rodzajów trudności w poszczególnych przedmiotach nauczania ucz­niów danej klasy, j) prowadzenie stałej i systematycznej pracy nad kształtowaniem i rozwijaniem zainteresowań uczniów, ukie­runkowywanie ich życzeń zawodowych, pobudzanie i zachęcanie do możliwie realnego konkretyzowania swych planów zawodo­wych oraz analizowanie ich życzeń zawodowych, k) konsultowa­nie się z lekarzem szkolnym w sprawach zdrowia uczniów swojej klasy, 1) inicjowanie udziału rady klasowej rodziców w realizacji zadań orientacji zawodowej w obrębie klasy, m) zapoznawanie się z życzeniami rodziców w sprawie dalszego kształcenia ich dzieci oraz wymienianie z rodzicami spostrzeżeń i uwag dotyczących możliwości wyboru przez ucznia danego zawodu lub miejsca pra­cy zgodnie z jego życzeniami.

Wychowawcy dwóch ostatnich klas szkół ogólno­kształcących powinni ponadto:

a) przeprowadzać w swoich klasach zajęcia poświęcone przy­gotowaniu uczniów do wyboru zawodfci, kierunku dalszego kształ­cenia lub miejsca pracy,

b) zorganizować, co najmniej dwa w ciągu roku szkolnego, ze­brania klasowe (narady) rodziców poświęcone problematyce właś­ciwego wyboru przez ich dzieci zawodu, kierunku dalszego kształ­cenia lub miejsca pracy,

c) tworzyć i nadzorować pracę klasowych uczniowskich grup zawodoznawczych,

d) zacieśniać współpracę z nauczycielami poszczególnych przedmiotów, wychowawcami klas równoległych, bibliotekarzem szkolnym, młodzieżowymi organizacjami ideowo-wychowawczymi, organizacjami uczniowskimi oraz radą klasową rodziców celem zintensyfikowania i zsynchronizowania działań z zakresu orientacji zawodowej podejmowanych w obrębie klasy,

e) udzielać uczniom i ich rodzicom indywidualnych lub grupo­wych informacji i wyjaśnień związanych z wyborem zawodu, kierunku dalszego kształcenia lub miejsca pracy,

f) przygotować informację o uczniach i inne materiały na uży­tek własny nauczyciela — organizatora orientacji zawodowej oraz poradni wychowawczo-zawodowej.

Praca wychowawcy klasy polega więc nie tylko na informo­waniu o zawodach i możliwościach kształcenia. Chodzi również

0 przekształcenie ucznia z przedmiotu oddziaływań i manipulacji poszczególnych osób i instytucji — w podmiot czynnie i chętnie uczestniczący w poszukiwaniu własnej drogi życiowej, o kształce­nie i wychowanie go przy jego własnym, z etapu na etap wzrasta­jącym udziale w zdobywaniu wiedzy o interesujących go zawo­dach i prowadzących do nich drogach, o jego świadomym udziale w rozwijaniu własnych zainteresowań zawodowych, zdolności i za-miłowań i ich uzgadnianiu z potrzebami społeczeństwa. Właśnie wychowawca klasy, obserwując rozwój osobowości ucznia i wpły­wając na kształtowanie się jego cech kierunkowych i instrumen­talnych, ma możność kształtowania moralnej świadomości wy­boru zawodu, której fundamentem jest przekonanie, że jednostka jest cząstką społeczeństwa, współwłaścicielem, wspólgospodarzem

1 współużytkownikiem wytwarzanych przez nie dóbr duchowych i materialnych. Identyfikacja ze społeczeństwem powinna wpły­wać na decyzje ucznia dotyczące wyboru zawodu i kierunku kształcenia na równi z indywidualnymi aspiracjami i możliwościa­mi. Klasa jest więc terenem wychowania do pracy i w umiłowa­niu pracy, wychowania do wyboru zawodu. W tej odpowiedzial­nej działalności wychowawca klasy powinien współpracować z sa­morządem klasowym, organizacjami młodzieżowymi, rodzicami, a także ze wszystkimi nauczycielami, którzy do celów orientacji

mogą wykorzystywać treści nauczania i proces ich przekazywa­nia. Wychowawca klasy, wykorzystując odpowiednio godziny od­dane do jego dyspozycji (godziny wychowawcze) i specjalnie or­ganizowane klasowe spotkania zawodoznawcze i orientacyjne, umożliwiając uczniom konfrontację życzeń zawodowych i szkol­nych z konkretną rzeczywistością, wprowadzając ich w świat pra­cy i zapoznając ich z przemianami zachodzącymi w jej treściach i charakterze — może ukierunkowywać i w znacznym stopniu wpływać na podejmowane przez młodzież decyzje zawodowe i szkolne, czyniąc je bardziej realistycznymi i świadomymi.

Szczególna rola w przekazywaniu uczniom wiedzy zawodo-znawczej i w przygotowaniu ich do wyboru zawodu, szkoły lub uczelni, w zachęcaniu ich do samodzielnych poszukiwań przy­szłej drogi życiowej przypada nauczycielom poszcze­gólnych przedmiotów. Nauczyciele ci, ze szkół podsta­wowych i liceów ogólnokształcących, powinni zdawać sobie spra­wę z tego, i takie przekonanie zaszczepić swoim uczniom w pro­cesie dydaktycznym, że każdy z przedmiotów nauczania jest waż­ny i wiąże się bezpośrednio lub pośrednio z przedmiotami objęty­mi planami nauczania w szkołach zawodowych stopnia zasadni­czego i średniego lub w szkołach wyższych, że teoretyczne i prak­tyczne kształcenie kadr zawodowych wymagających kwalifikacji na poziomie zasadniczej lub średniej szkoły zawodowej rozpoczy­na się już w szkole podstawowej, a przygotowanie kadr do zawo­dów wymagających kwalifikacji na poziomie szkoły wyższej — w liceum ogólnokształcącym lub w innej szkole stopnia średnie­go {zależności te uwidoczniono na rys. 1 i 2).

O związkach bezpośrednich między przedmiotami nauczania na różnych poziomach kształcenia mówimy wtedy, gdy treści przekazywane w ramach przedmiotów nauczanych w szko­łach niższego szczebla wiążą się ściśle z treściami odpowiednich przedmiotów ujętych w planach nauczania szkół wyższego szcze­bla, tworząc jednolity system, czyli Ciągły, całościowy i uporząd­kowany układ praw, twierdzeń i reguł danej dziedziny nauki. Dla przykładu: 'treści programowe języka polskiego, języka obcego, historii, wychowania obywatelskiego, matematyki, fizyki, chemii i biologii przekazywane uczniom szkół podstawowych wiążą się z treściami programowymi tych przedmiotów przekazywanymi

w liceach ogólnokształcących i w ponadpodstawowych szkołach za­wodowych. Materiał programowy wymienionych przedmiotów, re­alizowany w szkołach ponadpodstawowych, stanowi uzupełnienie, poszerzenie i pogłębienie, kontynuację i systematyzację propedeu-tycznych lub wstępnie usystematyzowanych wiadomości przeka­zywanych w ramach tych przedmiotów w szkole podstawowej. Wynika z tego, że opanowanie przez uczniów szkół podstawowych materiału programowego wymienionych przedmiotów nauczania stanowi istotny warunek efektywnego nauczania tych przedmio­tów w szkołach¹ ponadpodstawowych. Niestety, z zależności tej nie zdają sobie w pełni sprawy uczniowie szkól podstawowych i ich rodzice, a w pewnym stopniu również nauczyciele.

Również między treściami pewnych przedmiotów nauczanych w szkołach średnich i w szkołach wyższych istnieją zależności \ bezpośrednie. I w tym wypadku przyszli studenci i ich opiekuno­wie oraz nauczyciele nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, że treści takich przedmiotów, jak: język polski, język obcy, historia, propedeutyka nauki o społeczeństwie, matematyka, biologia, che­mia — wchodzą w związki bezpośrednie z treściami odpowied­nich przedmiotów ujętych planami studiów w grupie przedmio­tów społeczno-politycznych, ogólnych lub kierunkowych. Efekty nauczania w szkole wyższej zależą zatem w znacznym stopniu od poziomu wiedzy wyniesionej ze szkół średnich.

O związkach pośrednich między przedmiotami nau­czania na różnych poziomach kształcenia mówimy wtedy, gdy przedmioty znajdujące się w planach nauczania szkoły niższego szczebla nie mają swoich odpowiedników w planach nauczania szkół wyższego szczebla, ale treści zawarte w programach nau­czania tych przedmiotów stanowią podbudowę teoretyczną róż­nych przedmiotów znajdujących się w planach nauczania szkół wyższego szczebla lub są w pewnym stopniu wykorzystywane w nauczaniu tych przedmiotów. Na przykład w planach naucza­nia zasadniczych szkół zawodowych nie ma takich przedmiotów, jak chemia, biologia, ale treści tych przedmiotów, przekazywane uczniom w szkołach podstawowych, znajdują się w programach nauczania takich przedmiotów, jak: materiałoznawstwo, maszyno­znawstwo, technologia, bezpieczeństwo i higiena pracy i inne. Zatem wyniki nauczania wymienionych przedmiotów ogólnozawoiłowych i niektórych specjalistycznych, których tutaj nie wymie­niono, zależą pośrednio od poziomu wiadomości z chemii, biologii, geografii, które uczeń wynosi ze szkoły podstawowej. Sprawa przedstawia się podobnie, gdy chodzi o związki pośrednie między treściami przedmiotów nauczanych w szkołach średnich a treścia­mi przedmiotów nauczanych w szkołach wyższych. Na przykład w planach studiów pedagogicznych nie ma takich przedmiotów, nauczanych w szkołach średnich, jak biologia, matematyka, his­toria czy język polski. Jednakże wyniki nauczania niektórych przedmiotów objętych planem studiów na wymienionych wyżej kierunkach, takich jak biomedyczne podstawy rozwoju i wycho­wania, podstawy psychologii, metody statystyczne w naukach pedagogicznych, historia filozofii, historia wychowania, kultura współczesna, literatura dzieci i młodzieży na tle ogólnych zagad­nień kultury współczesnej — w dużej mierze, choć pośrednio, za­leżą od poziomu wiedzy, którą studenci zdobywają w szkole śred­niej na lekcjach biologii, matematyki, historii lub języka polskie­go-

O istnieniu takich związków — bezpośrednich i pośrednich — powinni wiedzieć uczniowie. Skłoni ich to do uczenia się wszyst­kich przedmiotów, nawet tych pozornie niepotrzebnych, a także uchroni ich przed niepowodzeniami na dalszych etapach kształ­cenia. Z istnienia tych związków powinni zdawać sobie sprawę także wszyscy nauczyciele przedmiotów, nauezyciele-opiekuno-wie klas, jak również pedagodzy szkolni, nauczyciele-organiza-torzy orientacji zawodowej, doradcy zawodowi i wszyscy, którzy zajmują się preorientacją, orientacją i pośrednictwem zawodo­wym.

Obciążając nauczycieli — wykładowców poszczególnych przed­miotów tak dużą odpowiedzialnością za przygotowanie uczniów do świadomego i realistycznego wyboru zawodu i szkoły, wycho­dzimy z założenia, że każdy nauczyciel realizujący prawidłowo proces nauczania swojego przedmiot! musi uświadomić uczniom cele i zadania nauczania tego przedmiotu. Bez tego ogniwa nie jest możliwe ukształtowanie u uczniów prawidłowej motywacji uczenia się, a w przyszłości — pożądanej społecznie motywacji wyboru zawodu i szkoły, gdyż nie będą oni znali społecznego i ekonomicznego znaczenia przekazywanych im treści oraz ich związku z realizowaniem różnego typu działań twórczych i wy­twórczych. Każdy nauczyciel musi także stosować zasadę wiązania teorii z praktyką, gdyż tylko w ten sposób umożliwia uczniom zrozumienie praktycznego znaczenia przyswojonych wiadomości teoretycznych, umiejętności i nawyków. Tym samym rozbudza ich zainteresowania tym przedmiotem, co wpływa również na po­prawę wyników nauczania. Na przykład nauczyciel fizyki, chcąc zainteresować uczniów niełatwymi prawami mechaniki, powinien wskazać na ich zastosowanie w konstrukcji różnych narzędzi, urządzeń technicznych, aparatów, z którymi w przyszłości ucz­niowie będą mieli do czynienia w pracy zawodowej i w praktyce życia codziennego. I tutaj właśnie, w procesie przekazywania tych treści, nauczyciel ma doskonalą okazję do zorientowania uczniów, w jakich zawodach oraz w jakich pracach, a także sytuacjach ży­ciowych omawiane wiadomości z fizyki będą konieczne lub przy­datne. Takie ukazanie możliwości zastosowania wiedzy teoretycz­nej, w połączeniu z zajęciami praktycznymi w laboratorium lub w zakładzie produkcyjnym, pozwala uczniom zrozumieć celowość podejmowanego przez nich wysiłku intelektualnego i ocenić ko­rzyści, jakie przynosi im nauka. Sprzyja to rozwijaniu zaintere­sowania daną dziedziną wiedzy i wyrobieniu przekonania o zna­czeniu nauki dla praktyki, ale jednocześnie powoduje wzrost za­interesowania zawodami, dla których ta dziedzina wiedzy stano­wi podbudowę teoretyczną, co z kolei wpływa na kształtowanie się planów zawodowych.

Nauczyciel każdego przedmiotu, przekazując uczniom materiał programowy w sposób tutaj opisany, ma możność zaznajamiania ich z różnymi kierunkami działalności zawodowej (badawcza, kon­strukcyjna, usługowa, produkcyjna, informacyjna, organizacyjna) i niejako zmusza ich do „przymierzania się" do działalności w ra­mach któregoś z tych kierunków.

Nasuwa się pytanie: kto lepiej może i powinien zaznajomić uczniów z takimi zawodami, jak: ślusarz, tokarz, mechanik maszyn i urządzeń przemysłowych, technik elektryk czy inżynier mecha­nik, komu łatwiej poinformować uczniów, jaką powinni obrać drogę, by przygotować się do tych zawodów — czy nauczycielo­wi poloniście, którego jako wychowawcę klasy obciąża się odpo­wiedzialnością za przygotowanie do wyboru zawodu i za prawi-dłowość podejmowanych przez uczniów decyzji zawodowych i szkolnych, czy nauczycielowi-fizykowi, wyposażającemu uczniów w wiedzę teoretyczną bezpośrednio lub pośrednio związaną z tymi zawodami, czy też nauczycielowi przedmiotu „praca-technika", do którego zadań należy konkretyzacja wiedzy teoretycznej z przed­miotów matematyczno-przyrodniczych poprzez wiązanie jej z dzia­łalnością praktyczną? Wytyczne władz oświatowych wskazują, że każdy nauczyciel, realizując program nauczania swego przedmiotu, ma wyposażać uczniów w gruntowną wiedzę o przyrodzie, społe­czeństwie, technice i kulturze, wyrabiać w nich wysoką spraw­ność umysłową i rozwijać ich zdolności poznawcze, przekazywać wiedzę ogólną i politechniczną, która stanowi podstawę przygoto­wania zawodowego i warunkuje zdolność zdobywania, uzupełnia­nia lub zmieniania kwalifikacji zawodowych stosownie do potrzeb wynikających z rozwoju techniki, technologii i organizacji pracy, wyrabiać w uczniach umiejętność wykorzystywania zdobytej wie­dzy w działalności praktycznej, przygotowywać ich do efektyw­nej pracy i do aktywnego udziału w społecznym i gospodarczym rozwoju kraju ^ls. Wynika z tego, że nauczyciel musi łączyć treści programowe swego przedmiotu z wiedzą o zawodach, dla których stanowią one podbudowę teoretyczną lub których wykonywanie wiąże się z ich wykorzystywaniem. Ważne jest zatem, by nauczy­ciel znał możliwie wszechstronnie te zawody, by wiedział, jakie wymagania stawiane są kandydatom do tych zawodów oraz by systematycznie i rzetelnie informował o tym uczniów. Nietrudno obliczyć, że gdyby wszyscy nauczyciele danej szkoły, uczący w klasach V - VIII, choćby tylko cztery razy w ciągu roku szkol­nego, przy okazji podawania konkretnego materiału programo­wego lub prowadzenia zajęć o charakterze ćwiczeniowym bądź obserwacyjnym, omawiali szczegółowo jeden spośród interesują­cych uczniów lub znaczących dla gospodarki zawodów, to w su­mie, przez cztery lata pobytu w szkole, uczniowie zapoznaliby się z ponad stu zawodami. Wartość tej wiedzy byłaby tym więk­sza, że pochodziłaby nie od teoretyków, niejednokrotnie nie mających bezpośredniego kontaktu z omawianymi zawodami i szko­łami i nie posiadających odpowiedniego zasobu wiadomości i doś­wiadczenia, jak "w wypadku psychologa czy pedagoga szkolnego,

ani nie od przygodnych informatorów, lecz od nauczycieli znają­cych zagadnienie zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycz­nej.

Ekseprymenty przeprowadzone w szkołach podstawowych Wielkopolski wykazały, że w wyniku włączenia problematyki przygotowania do wyboru zawodu do procesu nauczania i syste­matycznego łączenia treści programowych z zawodoznawstwem u badanych uczniów wzrósł znacznie poziom wiadomości o zawo­dach i wymaganiach stawianych kandydatom do tych zawodów (por. tab. 4). Okazało się również, że wydobywanie elementów zawodoznawczych z treści poszczególnych lekcji, przy zastosowa­niu odpowiednich metod i środków, nie tylko nie przeszkadzało w pełnej realizacji programu nauczania, lecz przyczyniło się do rozbudzenia zainteresowania uczniów tymi przedmiotami, spowo­dowało wzrost ich aktywności w procesie nauczania i polepszenie wyników nauczania ^1S. W jaki sposób wiązać przekazywanie ma­teriału z przygotowaniem do wyboru zawodu i szkoły, jak orga­nizować proces nauczania, by celowo i bez szkody dla materiału programowego prowadzić w czasie lekcji preorientację lub orien­tację zawodową i szkolną — wskazują załączone przykłady korelo­wania materiału nauczania poszczególnych przedmiotów z ma­teriałem zawodoznawczym objętym programem orientacji zawo­dowej i szkolnej oraz uzupełniające ten materiał przykładowe konspekty lekcji (załączniki nr 1 - 20).

Istotną rolę w przygotowaniu uczniów szkół podstawowych i liceów ogólnokształcących do wyboru zawodu, poza procesem nauczania, mogą i powinny odegrać prace społecznie użyteczne. Możliwość wykorzystania tych prac do celów orientacji zawodowej jest niedostatecznie rozumiana i nie doce­niana przez szkoły. A przecież dobrze zorganizowane prace spo­łecznie użyteczne, których cele są dokładnie określone i znane uczniom i których wyniki przynoszą społeczeństwu konkretne korzyści, dają młodzieży zadowolenie ze spełnionego obowiązku i stanowią doskonałą płaszczyznę dla wycKowania przez pracę i do pracy. Umożliwiają one wyrobienie nawyków dobrej, rzetelnej pracy w autentycznych warunkach działalności wytwórczej lub usługowej, ucz^ pozytywnego ustosunkowania do każdej dobrze wykonywanej pracy i szacunku dla ludzi pracy, pozwalają na kształtowanie dyscypliny społecznej i osobistej, samodzielności, inicjatywy oraz właściwego stosunku do pracy i mienia społecz­nego. Doskonałą okazją do kształtowania tych cech, a jednocześnie do zdobywania różnorodnych informacji zawodoznawczych, roz­budzania zainteresowań zawodowych i konfrontowania zawodo­wych aspiracji z rzeczywistością społeczno-gospodarczą stwarza­ją, organizowane w myśl postulatów władz oświatowych, czyny społeczne i prace społecznie użyteczne wykonywane na terenie i na rzecz opiekuńczych zakładów pracy oraz prace społeczne na rzecz środowiska ". To wspólne działanie młodzieży i dorosłych, odpowiednio kierowane .przez wychowawców, zbliża młodzież do świata pracy, pozwala na nawiązanie bezpośrednich kon­taktów, które mogą ułatwić jej bliższe poznanie różnych dziedzin pracy zawodowej.

Preorientacyjna, orientacyjna i reorientacyjna praca szkoły po­winna zmierzać w kierunku wyposażania uczniów w możliwie wyczerpujące i rzetelne informacje na temat:

'*■—^J— społecznego, ekonomicznego i gospodarczego znaczenia róż­nych zawodów i grup zawodowych, ich miejsca w systemie gospodarki narodowej,

-' — warunków produkcyjnych i technicznych, w jakich przebiega

praca w omawianych zawodach lub grupach zawodowych,

j— treści i charakteru wykonywanych prac, rodzaju czynności

i efektów tych czynności,

_}— wykształcenia ogólnego, ogólnozawodowego i specjalistycznego, niezbędnego do wykonywania określonych zadań zawodowych,

a także zadań pozazawodowych wynikających z potrzeby uczestnictwa w życiu społeczeństwa,

— poziomu niezbędnych kwalifikacji, możliwości ich uzyskania i podnoszenia,

— perspektyw zatrudnienia w omawianych zawodach i możli­wości awansowania,

— wymagań stawianych kandydatom do poszczególnych zawodów w odniesieniu do ich cech fizycznych, psychofizycznych i sta­nu zdrowia.

Powyższy zestaw postulowanych informacji wskazuje, jakim zasobem wiadomości zawodoznawczych powinni dysponować nau­czyciele, jeżeli chcą dobrze spełniać ciążący na nich obowiązek właściwego przygotowania uczniów do wyboru zawodu i szkoły oraz prawidłowo prowadzić poradnictwo zawodowe i szkolne. Fakt, iż zakres tych informacji jest tak duży, przemawia za włą­czeniem wszystkich nauczycieli do .pracy preorientacyjnej, orien­tacyjnej i poradniczej, za specjalizowaniem się poszczególnych nauczycieli, zgodnie z ich przygotowaniem przedmiotowym, w oma­wianiu wyodrębnionych grup zawodowych. Pozwoli to na pełniej­sze wykorzystanie treści nauczania w procesie orientacji, na bar­dziej równomierne obciążenie wszystkich nauczycieli, na rozłoże­nie przygotowania do wyboru zawodu na wszystkie lata pobytu ucznia w szkole oraz na specjalizację zawodoznawczą poszczegól­nych nauczycieli, a w konsekwencji na systematyczne organizo­wanie pracy orientacyjnej i poradniczej w uczniowskich grupach zainteresowań zawodowych. Prowadzone przez wiele lat obserwa­cje i eksperymenty udowodniły, że taka organizacja pracy szkoły i nauczycieli gwarantuje wysoki poziom orientacji i poradnictwa i przynosi korzystne rezultaty w postaci świadomych.decyzji za­wodowych uczniów.

Niemałą rolę w procesie orientacji zawodowej może odegrać bibliotekarz szkolny. Do jego zadań w tym zakresie należy:

a) gromadzenie publikacji z zakresu orientacji zawodowej (książek, czasopism, folderów, charakterystyk zawodowych i in­nych.) przeznaczonych dla uczniów, ich rodziców i nauczycieli,

b) nawiązywanie stałej współpracy z nauczycielem-organizatorem orientacji zawodowej _oraz wychowawcami klas, polegającej na wzajemnym mforna_owaniu się o nowościach wydawniczych związanych z orientacją zawodową,

c) popularyzowanie wśród uczniów i ich rodziców oraz nau­czycieli wszelkich wydawnictw, które mogą być wykorzystane w orientacji zawodowej (_m.in. poprzez kompletowanie katalogów i zestawów literatury zawodoznawczej, organizowanie wystaw, konkursów, spotkań itpj.

Poradnie wychowawczo-zawodowe

Wymienione dotychczas grupy społeczne i instytucje — rodzina, szkoła, organizacje młodzieżowe, zakłady pracy i inne

— pełnią w procesie przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu i szkoły przede wszystkim funkcję informacyjno-orienta-cyjną, w mniejszym zaś stopniu doradczą. Prawidłowość decyzji zawodowej i szkolnej zależy jednak nie tylko od dobrej, wszech­stronnej informacji, ale również od właściwej oceny przydatności zawodowej kandydata-optanta, od określenia, do jakich prac i zawodów predysponują go jego warunki psychofizyczne i zdro­wotne oraz od umiejętnego ukierunkowania jego wyboru. Tę od­powiedzialną funkcję doradczą spełniać mają wojewódzkie, miej­skie (dzielnicowe) i gminne poradnie wychowawczo-zawodowe.

Poradnie wychowawczo-zawodowe realizują zadania poradni­ctwa wychowawczego i poradnictwa zawodowego²⁵. W zakresie poradnictwa zawodowego do zadań poradni należy zapewnienie pomocy specjalistycznej szkołom i innym placówkom oświatowo-

- wychowawczym w prowadzeniu:

a) orientacji szkolnej, polegającej na przygotowaniu młodzie­ży do wyboru właściwego kierunku dalszego kształcenia, a więc kierunku odpowiadającego jej predyspozycjom psychofizycznym, zainteresowaniom, zamiłowaniom i uzdolnieniom oraz pożądane­go z punktu widzenia potrzeb społeczno-gospo-darczych;

b) orientacji zawodowej, polegającej na przygotowaniu mło­dzieży do dokonania właściwego wyboru zawodu, wyboru uwzgłęd-■ niającego możliwości psychofizyczne i dążenia zawodowe jedno­stki oraz potrzeby społeczno-gospodarcze kraju.

W dziedzinie orientacji szkolnej zadaniem poradni jest udzie­lanie instrukcji i konsultacji metodycznych szkołom i innym in­stytucjom wychowującym. Poradnie zobowiązane są zwłaszcza do zapewnienia pomocy specjalistycznej w zakresie:

— przekazywania młodzieży elementarnej wiedzy zawodoznaw-czej oraz zapoznawania jej ze strukturą szkolnictwa zawodo­wego,

•— rozwijania zainteresowań, zamiłowań i uzdolnień młodzieży,

— prowadzenia kompleksowej obserwacji rozwoju osobowości ucznia w okresie jego nauki szkolnej,

— zapoznawania młodzieży i rodziców z czynnikami warunkują­cymi dokonanie prawidłowego wyboru zawodu i kierunku dal­szego kształcenia,

— kształtowania u młodzieży umiejętności właściwej oceny włas­nych możliwości.

Zadaniem pracowników poradni jest również:

— korygowanie nierealistycznych życzeń dotyczących kierunku dalszego kształcenia poprzez oddziaływanie na uczniów i ich rodziców,

— wskazywanie najwłaściwszego kierunku kształcenia uczniom, u których stwierdzono wady somatofizjologiczne i trwałe scho­rzenia oraz udzielanie indywidualnych porad w sprawie wy­boru szkoły ponadpodstawowej uczniom, którzy z innych względów wymagają pomocy specjalistów,

— udzielanie pomocy w reorientacji szkolnej uczniom, którzy do­konali niewłaściwego wyboru szkoły ponadpodstawowej.

W zakresie orientacji zawodowej poradnia służy szkołom i in­nym zainteresowanym instytucjom pomocą specjalistyczną, współ­uczestnicząc:

— w zaznajamianiu młodzieży z nomenklaturą i charakterystyka­mi zawodowymi, warunkami pracy i wymogami stawianymi kandydatom do poszczególnych zawodów, aktualnym i per­spektywicznym zapotrzebowaniem na kadry o określonym przygotowaniu zawodowym,

— w rozwijaniu zainteresowań młodzieży dziedzinami wiedzy i działalności ważnymi dla postępu gospodarczego i rozwoju społecznego, w rozwijaniu potrzeby uczestnictwa w tych pro­cesach,

—■ w organizowaniu kontaktów młodzieży szkolnej z zakładami pracy oraz w realizowaniu programu wychowania przez pracę.

Swoistą formą działalności poradni jest prowadzenie badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich, mających na celu ustalenie przydatności poszczególnych jednostek do określonego zawodu.

Trafność porady zawodowej i szkolnej, udzielonej przez pra­cownika poradni wychowawczo-zawodowej i trafność podjętej na tej podstawie decyzji, określającej całe niemal przyszłe życie mło­dego człowieka, zależy od umiejętnego skojarzenia wyników ba­dania przeprowadzonego w poradni z materiałem informacyjnym dotyczącym optanta, uzyskanym od rodziców, nauczycieli i pra­cowników służby zdrowia. Chodzi tutaj o możliwie dokładne in­formacje o zainteresowaniach, zamiłowaniach, zdolnościach i ży­czeniach dziecka oraz o przemianach, jakim one uległy w okresie jego pobytu w szkole, informacje o cechach jego charakteru i tem­peramentu i o jego warunkach zdrowotnych. O prawidłowości udzielonej porady decyduje również wykorzystanie danych do­starczonych przez wydziały zatrudnienia, informujących o zapo­trzebowaniu rynku pracy na kadry kwalifikowane w ciągu naj­bliższych lat. Źródłem informacji o uczniu mogą być wywiady z rodzicami, prowadzone przez szkoły karty obserwacyjne ucznia, karty zdrowia, zeszyty zawodoznawcze, wyniki odpowiednich ba­dań ankietowych, opinie wychowawców klas itp.

Istotne znaczenie dla ukierunkowania działalności .poradni wy-chowawczo-zawodowych mają Wytyczne w sprawie działalności szkół i poradni wychowawczo-zawodowych w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego wydane w 1981 r.^Sli

Zgodnie z nimi, poradnie mają zapewnić szkołom i innym placówkom oświatowo-wychowawczym pomoc specjalistyczną w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, kierunku dalszego kształcenia i miejsca pracy. Na terenowe poradnie wychowaw-czo-zawodowe (miejskie, dzielnicowe i gminne) wspomniane wy­tyczne nakładają obowiązek pomocy szkołom, nauczycielom oraz uczniom i ich rodzicom.

Do zadań w zakresie pomocy szkołom i nauczycielom należy:

— udzielanie instrukcji nauczycielom-organizatorom orientacji zawodowej w sprawie opracowywania planu dydaktyczno-wy-chowawczego z zakresu orientacji zawodowej oraz doboru form i metod realizacji przedsięwzięć szkoły z tego zakresu,

— udzielanie konsultacji metodycznych wychowawcom klas i in­nym pracownikom pedagogicznym szkoły oraz opiekunom or­ganizacji uczestniczącym w procesie orientacji zawodowej ucz­niów,

— udział pracowników poradni w planowanych przez szkołę ra­dach pedagogicznych oraz różnych formach samokształcenia nauczycieli z zakresu orientacji zawodowej,

— udział pracowników poradni w pracach szkolnych komisji rek-rutacyjno-kwalifikacyjnych szkół ponadpodstawowych, w za­leżności od potrzeb tych szkół i możliwości poradni,

— w miarę potrzeby, udział pracownika poradni w punktach in­formacyjnych w okresie rekrutacji do szkół zawodowych,

— w miarę możności, udział pracowników poradni w organizo­wanych przez szkoły pogadankach i prelekcjach na tematy związane z wyborem zawodu, przeznaczonych dla uczniów i ich rodziców,

— przekazywanie szkołom różnego rodzaju materiałów informa­cyjnych dotyczących wyboru zawodu, możliwości dalszego kształcenia i przyszłego zatrudnienia,

— konsultowanie z psychologiem szkoły podstawowej specjalnej wniosku w sprawie kształcenia zawodowego uczniów kończą­cych tę szkołę, a w razie gdy szkoła specjalna nie zatrudnia psychologa — przygotowanie takiego wniosku dla administracji szkolnej przy pomocy wychowawcy klasy, organizatora orien­tacji zawodowej i w porozumieniu z rodzicami.

Jeśli chodzi o udzielanie pomocy i porad zawodowych bezpo­średnio uczniom i ich rodzicom, wytyczne zalecają:

— udzielanie porad, na podstawie badań wielospecjalistycznych, uczniom niezdecydowanym lub mającym niezgodne z ich moż­liwościami plany zawodowe, uczniom z wadami fizycznymi i przewlekłymi schorzeniami, przerośniętym wiekiem lub opóź­nionym w nauce i nie rokującym ukończenia szkoły w nor­malnym trybie, a także uczniom z trudnościami adaptacyjnymi do nowego środowiska i uczniom wymagającym reorientacji zawodowej,

— wydawanie orzeczeń kwalifikujących uczniów z wadami wzro­ku, słuchu, narządów ruchu i innymi schorzeniami do ogól­nodostępnych szkół ponadpodstawowych,

— udzielanie informacji związanych z wyborem zawodu, kierun­ku dalszego kształcenia lub pracy zgłaszającym się do poradni uczniom i ich rodzicom.

Aby terenowe poradnie wychowawczo-zawodowe mogły pra­widłowo realizować wymienione zadania, powinny:

— gromadzić oraz udostępniać szkołom z rejonu swego działa­nia materiały specjalistyczne niezbędne do prowadzenia orien­tacji zawodowej, takie jak: publikacje i opracowania o cha­rakterze pomocy metodycznych, m.in. przewodniki metodycz­ne dla nauczycieli, publikacje z zakresu orientacji zawodowej, konspekty pogadanek i prelekcji, wzory ankiet życzeń zawodo­wych oraz inne materiały pomocnicze (wykazy filmów, infor­macje o cyklach audycji radiowych i telewizyjnych itp.); pu­blikacje i materiały dotyczące przewidywanego zapotrzebowa­nia na kadry kwalifikowany w poszczególnych zawodach w regionie i kraju; publikacje i opracowania informujące o za­wodach i drogach zdobycia kwalifikacji zawodowych (infor­matory o szkołach, kartoteka szkół ponadpodstawowych, infor­macje o pozaszkolnych formach nauki oraz charakterystyki specjalności w szkołach zawodowych);

— organizować ekspozycję materiałów informacyjnych najbar­dziej przydatnych do prowadzenia orientacji zawodowej;

— rozwijać współpracę ze szkołami wszystkich typów i szczebli z rejonu własnego działania, z wydziałami zatrudnienia i spraw socjalnych (punktem orientacji i poradnictwa zawodowego), zakładami pracy, cechami rzemiosł, OHP, z odpowiednimi spe­cjalistycznymi poradniami służby zdrowia, z poradniami reha­bilitacji zawodowej i spółdzielniami inwalidów;

— uczestniczyć w pracach nad doskonaleniem działalności z za­kresu orientacji i poradnictwa zawodowego, organizowanych przez wojewódzką poradnię wychowawczo-zawodową i inne instytucje.

Na wojewódzkie poradnie wychowawczo-zawodowe Wytyczne Ministra Oświaty i Wychowania nakładają następujące zadania w zakresie przygotowania uczniów do wyboru zawodu, kierunku dalszego kształcenia lub miejsca pracy:

— zapewnienie poradniom terenowym pomocy instruktażowo--metodycznej dotyczącej: opracowania i realizacji planów dzia­łania tych poradni w zakresie orientacji i poradnictwa zawo­dowego, opracowania informacji o możliwościach zdobywania kwalifikacji zawodowych przez uczniów szkół z rejonu włas­nego działania, przechowywania i aktualizowania materiałów metodycznych i informacyjnych (o zawodach, szkołach i ryn­ku pracy) dla potrzeb szkół i poradni, zasad prowadzenia za­równo indywidualnych, jak i grupowych badań (psychologicz­nych, pedagogicznych i lekarskich) oraz sposobu stosowania różnych technik badania uczniów, trybu wydawania uczniom z wadami wzroku, słuchu, narządów ruchu i innymi schorze­niami orzeczeń kwalifikujących do ogólnodostępnych szkół wyższego szczebla oraz trybu przygotowywania wniosków w sprawach kształcenia uczniów kończących szkołę specjalną;

■— opracowywanie materiałów o charakterze metodycznym oraz informacji o możliwościach zdobywania kwalifikacji zawodo­wych przez młodzież danego województwa dla potrzeb włas­nych i poradni terenowych (m.in. współudział w opracowy­waniu wojewódzkiego informatora o szkołach zawodowych);

— gromadzenie publikacji, opracowań i pomocy o charakterze metodycznym oraz materiałów informacyjnych o rynku pracy i możliwościach zdobywania kwalifikacji zawodowych przez uczniów z terenu danego województwa dla potrzeb własnych i poradni terenowych;

— podejmowanie, w miarę możliwości i potrzeb, przedsięwzięć z zakresu popularyzowania informacji wśród uczniów i ich ro­dziców, jak np. organizowanie telefonów informacji zawodo­wej, punktów informacyjnych, wystaw, gabinetów orientacji zawodowej (stałych i objazdowych), projekcji filmów połączo­nych z dyskusją, konkursów wiedzy o zawodach itp.;

— udzielanie konsultacji i instrukcji metodycznych organizatorom orientacji zawodowej w szkołach specjalnych dla dzieci i mło­dzieży niedowidzącej i niewidomej, niedosłyszącej i głuchej w zakresie realizacji przez nich zadań w dziedzinie orientacji za­wodowej;

—• prowadzenie indywidualnego poradnictwa zawodowego dla uczniów niedowidzących i niewidomych, niedosłyszących i głu­chych;

— udzielanie konsultacji pracownikom poradni terenowych, któ­rzy zajmują się orientacją i poradnictwem zawodowym, w sprawach uczniów ze szczególnymi trudnościami w wyborze zawodu i drogi zdobycia kwalifikacji zawodowych;

— kierowanie pracami komisji odwoławczej w sprawach orzeczeń kwalifikujących uczniów z wadami wzroku, słuchu, narządów ruchu i innymi schorzeniami do ogólnodostępnych szkół ponad-podstawowych;

— pełnienie nadzoru merytorycznego nad działalnością poradni terenowych w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego, przeprowadzanie lustracji oraz współudział w wizytacjach i ocenie kadry pedagogicznej poradni terenowych dokonywa­nych przez administra.cję oświatową;

— uczestniczenie, wspólnie z poradniami terenowymi, w pra­cach nad doskonaleniem działalmości z zakresu orientacji i po­radnictwa zawodowego prowadzonych przez Centralny Ośrodek

Metodyczny Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego Mini­sterstwa Oświaty i Wychowania;

— utrzymywanie stałego kontaktu z kuratorium cświaty i wy­chowania oraz współdziałanie z punktem orientacji i porad­nictwa zawodowego wydziału zatrudnienia i spraw socjalnych

urzędu wojewódzkiego, wojewódzkim sztabem wojskowym,

izbą rzemieślniczą, wojewódzkimi instancjami spółdzielczymi, wojewódzkimi zarządami młodzieżowych organizacji ideowo--wychowawczych i społecznych, dużymi zakładami pracy itp. w celu: pozyskiwania aktualnych informacji o możliwościach zdobywania przez młodzież danego województwa kwalifikacji zawodowych i możliwościach zatrudnienia oraz ustalania form popularyzacji informacji o zawodach, zwłaszcza o zawodach robotniczych oraz specjalnościach zawodowych mających istot­ne znaczenie dla danego województwa i kraju; — współdziałanie ze środkami masowego przekazu w zakresie po­pularyzowania istotnych zagadnień związanych z orientacją i poradnictwem zawodowym młodzieży.

Realizacja tych licznych i niełatwych zadań wymaga zatrud­nienia zarówno w terenowych, jak i w wojewódzkich poradniach wyehowawczo-zawodowych odpowiedniej liczby pedagogów, psy­chologów i lekarzy o wysokim poziomie wiedzy merytorycznej i zawodoznawczej. Dalszy rozwój poradni i efektywność ich działa­nia w zakresie przygotowania uczniów do wyboru zawodu, kie­runku dalszego kształcenia lub miejsca pracy zależy od wyksz­tałcenia kadry wysoko kwalifikowanych pracowników, wyspecja­lizowanych w rozwiązywaniu problemów orientacji i poradnictwa zawodowego oraz od stworzenia im odpowiednich warunków dzia­łania i możliwości stałego dokształcania się i doskonalenia.

Gabinety orientacji i poradnictwa zawodowego

Zadania analogiczne do tych, jakie spełniają punkty orien­tacji i poradnictwa zawodowego organizowane przez wydziały zatrudnienia i spraw socjalnych, realizują gabinety orientacji i poradnictwa zawodowego zakładane przy poradniach wycho­wa wczo-zawodowych. Podstawowe zadania tych gabinetów to: a) pomaganie dzieciom i młodzieży w ich samodzielnych poszuki­waniach informacji na temat interesujących ich zawodów i dzie­dzin gospodarki, możliwości kształcenia w tych zawodach, per­spektyw zatrudnienia, zarobków, możliwości awansowania i kon­tynuowania kształcenia zawodowego i ogólnego, wymagań sta­wianych kandydatom do poszczególnych zawodów i szkół; b) po­maganie rodzicom w uzyskaniu interesujących ich informacji, m.in. na temat zawodów, które chcą polecić swoim dzieciom, szkół przygotowujących do tych zawodów, wymagań stawianych kandydatom do tych zawodów i szkół, możliwości zatrudnienia po ukończeniu nauki, możliwości kontynuowania nauki na wyż­szym szczeblu, możliwości zarobku i awansu; c) udostępnianie pracownikom szkół —- W3⁷chowawcom klas, nauczycielom po­szczególnych przedmiotów, pedagogom szkolnym, szkolnym do­radcom zawodowym, organizatorom orientacji zawodowej — in­formacji zawodoznawczych oraz informacji na temat potrzeb kadrowych kraju i najbliższego regionu, polityki kadrowej pań­stwa, nowych form organizacyjnych, metod, technik i środków orientacji i poradnictwa zawodowego i szkolnego; wypożyczanie szkołom materiałów informacyjnych — druków, ilustracji, fil­mów, przezroczy, modeli, tabel — ułatwiających prowadzenie prawidłowej orientacji; d) udzielanie dzieciom i młodzieży, ro­dzicom i nauczycielom, organizacjom i instytucjom zajmującym się przygotowaniem dzieci i młodzieży do wyboru zawodu i szko­ły konkretnych rad i pomocy w podejmowaniu decyzji zawodo­wych i szkolnych. •

Zadania te gabinety realizują poprzez:

a) organizowanie indywidualnych i zbiorowych konsultacji, udzielanie porad w sprawie wyboru zawodu i szkoły;

b) organizowanie doradztwa bibliograficznego, udostępnianie materiałów z podręcznej biblioteki, udzielanie porad dotyczących

korzystania z materiałów drukowanych, np. informatorów, wy­dawnictw encyklopedycznych oraz uzupełnianie zawartych w tych materiałach informacji;

c) organizowanie na terenie poradni i —-w miarę możliwości

— w szkołach i w innych instytucjach oświatowo-wychowaw­czych:

■— prelekcji, odczytów, wykładów na tematy związane z orien­tacją i poradnictwem zawodowym i szkolnym,

— pokazów filmowych (i innych wizualnych materiałów zawo-doznawczych), którym towarzyszy udzielanie dodatkowych in­formacji i dyskusja,

— spotkań z przedstawicielami różnych zawodów, -— wystaw zawodoznawczych;

d) opracowywanie testów i innych narzędzi do badania przy­datności zawodowej i predyspozycji zawodowych optantów;

e) zakładanie autoinformatorów, tj. urządzeń umożliwiają­cych korzystanie z informacji zawodoznawczej na zasadzie „sa­moobsługi";

f) opracowywanie nowych form, metod oraz środków orien­tacji i poradnictwa zawodowego i szkolnego.

Gabinety orientacji i poradnictwa korzystają w swej pracy z bibliotek i czytelni zawodoznawczych, muszą również dyspo­nować salami do pracy masowej. Biblioteka zawodoznawcza za­wiera: literaturę ogólną z zakresu teorii i praktyki orientacji i po­radnictwa zawodowego i szkolnego, literaturę szczegółową doty­czącą poszczególnych grup zawodowych i zawodów (przewodni­ki zawodoznawcze, informatory, foldery, charakterystyki zawo­dowe itp.), literaturę dotyczącą szkół i uczelni przygotowujących do poszczególnych zawodów (informatory, programy nauczania, charakterystyki osobowe uczniów szkół zawodowych i studentów poszczególnych kierunków i specjalności, charakterystyki absol­wentów szkół i uczelni itp.), filmotekę zawodoznawcza, taśmo­tekę z opisami poszczególnych zawodów, zbiory przezroczy za­wodoznawczych, czasopisma zajmujące się problematyką orien­tacji i poradnictwa zawodowego i szkolnego itp. Z materiałów, zgromadzonych w bibliotece zawodoznawczej, można korzystać na miejscu, w czytelni odpowiednio przystosowanej do tego celu.

W salach do pracy masowej organizowane są wystawy stale i okresowe, odbywa się wyświetlanie filmów i przezroczy, jak również organizowane są wykłady, prelekcje, dyskusje, spotka­nia — dla dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli i innych za­interesowanych.

Nieliczne w Polsce punkty informacji zawodowej i gabinety orientacji i poradnictwa zawodowego odgrywają już, jak wyka­zały doświadczenia ostatnich lat w Łodzi, Poznaniu, Warszawie, ważną rolę, zarówno metodyczną jak i usługową — orientacyjną i doradczą.

Obok gabinetów orientacji i poradnictwa zawodowego orga­nizowanych przez poradnie wychowawczo-zawodowe niebagatel­ną rolę mogą odegrać gabinety szkolne, uczelniane i przyzakła­dowe. Mówiąc o szkolnych gabinetach orientacji i poradnictwa zawodowego mam na myśli gabinety organizowane na terenie szkół ogólnokształcących, podstawowych i średnich, większych szkół zawodowych lub zespołów szkół zawodowych. Cenne i uda­ne próby organizowania takich gabinetów podjęły niektóre zbior­cze szkoły gminne, korzystając z pomocy i współpracy opiekuń­czych zakładów pracy, poradni wychowawczo-zawodowych i te­renowych organów administracji państwowej. Gabinety te stają się miejscem pracy samokształceniowej pedagogów szkolnych, organizatorów orientacji zawodowej i doradców zawodowych.

W skład wyposażenia gabinetu szkolnego powinny wchodzić różnego rodzaju druki (książki, broszury, foldery, ulotki, wykre­sy, plansze itp.), przezrocza, filmy, programy szkolne, charakte­rystyki zawodowe i inne materiały, umożliwiające zainteresowa­nym wszechstronne zapoznanie się z zawodami, do których przy­gotowuje szkoła oraz z realizowanym w niej programem kształ­cenia teoretycznego i praktycznego. Istotne miejsce w tych ma­teriałach powinny zająć informacje na temat perspektywicznego zapotrzebowania na określonego typu kadry zawodowe, na temat warunków i trybu przyjęcia do*szkoły, szans zatrudnienia po jej ukończeniu oraz możliwości kontynuowania nauki. Gabinet musi dysponować odpowiednimi środkami technicznymi, pozwalający­mi na wykorzystanie zgromadzonych materiałów, takimi jak: rzut­niki, epidiaskopy, grafcskopy, aparaty projekcyjne, magnetofony, magnetowidy, aparaty radiowe i telewizyjne itp.

Istotną sprawą jest właściwa lokalizacja szkolnego gabinetu orientacji i poradnictwa — musi on być dostępny dla uczniów, kadry pedagogicznej szkół podstawowych i dla rodziców. Gabinet można urządzić w jednej z klas lub pracowni przedmiotowych (np. wychowania obywatelskiego, technologii), świetlicy lub klu­bie uczniowskim bądź przeznaczyć na ten cel oddzielną salę. Ga­binet taki powinien działać pod opieką rady pedagogicznej szkoły i pod kierunkiem pracownika dydaktyczno-wychowawczego, z którym współpracują: komitet rodzicielski i opiekuńczy, sa­morząd uczniowski, nauczyciele poszczególnych przedmiotów, opiekunowie klas, szkolna służba zdrowia i inni. Powołany przez radę pedagogiczną zespół ds. orientacji i poradnictwa zawodowe­go, składający się z przedstawicieli wymienionych grup pracow­ników, opracowuje plan i program działania, w którym powinny znaleźć się takie formy pracy orientacyjnej, jak: wykłady, poga­danki, spotkania z uczniami szkół zawodowych, studentami wyż­szych uczelni i przedstawicielami zakładów pracy, demonstracje przezroczy i filmów zawodoznawczych połączone z konsultacjami, zwiedzanie szkoły i warsztatów szkolnych, wycieczki do zakła­dów pracy, indywidualne i zbiorowe konsultacje. Realizatorami tych planów powinni być nauczyciele szkół, zapraszani goście, uczniowie i absolwenci, przedstawiciele różnych zawodów i spe­cjalności, lekarze, pedagodzy i inni. Udostępnianie zgromadzo­nych w gabinecie materiałów informacyjnych i prowadzenie in­dywidualnych konsultacji odbywa się w czasie dyżurów pełnio-nauczycieli i innych kompetentnych pracowników

szkoły,a także przez odpowiednio do tego przygotowanych

uczniów wyższych klas i absolwentów. Terminy dyżurów są usta­lone w planie pracy zespołu ds. orientacji i poradnictwa i poda­ne do publicznej wiadomości.

Na podobnych zasadach mogą być organizowane gabinety orientacji zawodowej i uczelnianej dla uczniów szkół średnich. Uruchamianie na terenie każdej wyższej uczelni stałego, syste­matycznie działającego gabinetu informacji i poradnictwa, dobrze wyposażonego w materiały umożliwiające zapoznanie się z wszy­stkimi kierunkami studiów i specjalnościami oraz możliwościa­mi zatrudnienia po ukończeniu studiów, mogłoby zapobiec nie­jednej błędnej decyzji i niejednej tragedii.

Duże trudności napotyka organizowanie przyzakładowych ga­binetów orientacji i poradnictwa zawodowego, które np. w NIU) cieszą się ogromnym powodzeniem, uznaniem uczniów, rodziców oraz nauczycieli i odgrywają niemal decydującą rolę w systemie przygotowania do wyboru zawodu. Organizowane przez zakłady pracy, przez nie finansowane oraz bogato wyposażane, gabinety' te są zazwyczaj zlokalizowane poza terenem zakładu pracy, w miejscach ogólnie dostępnych. Prowadzone przez wysoko kwali­fikowanych pedagogów przy współpracy fachowców — repre­zentantów poszczególnych zawodów i pracowników zakładowej służby zdrowia, spełniają trzy funkcje: informacyjną, doradczą . i propagandową, obejmując swoimi wpływami uczniów, nauczy­cieli i rodziców.

Do prac informacyjnych należy prowadzenie konsultacji (in­dywidualnych) na terenie gabinetu, organizowanie wykładów, po­gadanek, spotkań, konsultacji na terenie szkół, rozpowszechnia­nie materiału informacyjnego za pośrednictwem prasy, poprzez, afisze, ulotki, foldery. Praca propagandowa jest prowadzona prze­de wszystkim na spotkaniach z udziałem pracowników zakładu,, w toku zajęć w gabinetach politechnicznych, jak również za poś­rednictwem środków masowego przekazu. Porad udziela się za­zwyczaj w gabinetach orientacji i poradnictwa zawodowego. Naj­częstszą formą jest poradnictwo indywidualne, 'którym objęty zostaje nie tylko uczeń ubiegający się o poradę, ale i jego rodzice.

Zasięg oddziaływania gabinetów orientacji i poradnictwa za­leży w dużej mierze od poinformowania zainteresowanych osób i instytucji o ich istnieniu oraz od systematycznego udostępnia­nia ich uczniom, nauczycielom i rodzicom.

Środki masowego przekazu informacji

Poważne i odpowiedzialne zadanie w zakresie orientacji" zawodowej, szerzenia wiedzy za\*odoznawczej oraz poradnictwa zawodowego stoi przed środkami masowego przekazu, zwłaszcza radiem, telewizją i prasą ²\ Informacje przekazywane za ich po­średnictwem docierają do najodleglejszych zakątków kraju i do najszerszych mas społecznych. Szczególną rolę odgrywa telewi-. y.ya, która umożliwia zainteresowanym konfrontowanie ich wła­snych wyobrażeń o zawodzie z rzeczywistością zawodową i szkol­ną. Za pośrednictwem środków masowego przekazu możemy nie tylko informować, ale również kształtować u dzieci i młodzieży oraz ich rodziców właściwy stosunek do zawodów, przede wszy­stkim zawodów mało popularnych, mało znanych lub nowych, powstających w wyniku postępu technicznego, zawodów robot­niczych i zawodów o szczególnym znaczeniu społecznym i gospo­darczym.

Młodzieży, która staje przed trudną decyzją wyboru zawodu i dalszej drogi kształcenia, a także jej rodzicom, potrzebna jest jednak przede wszystkim rzetelna i wyczerpująca, kompetentna i obiektywna informacja.

Taką właśnie informację dają programy telewizyjne i radio­we poświęcone przygotowaniu dzieci i młodzieży do wyboru za­wodu, a najczęściej — wyboru szkoły ponadpodstawowej. Te po­żyteczne inicjatywy nie wystarczają jednak, by zaprezentować wszechstronnie olbrzymią liczbę różnorodnych zawodów i spe­cjalności i zaspokoić zainteresowania zawodowe i szkolne mło­dzieży szkół podstawowych i ponadpodstawowych. Wydaje się konieczne wprowadzenie do programu radiowego, a zwłaszcza telewizyjnego, systematycznie, przynajmniej raz w tygodniu prowadzonych audycji zawodoznawczych pod wspólnym hasłem „Spotkania z zawodem". Audycje te powinny prezentować ludzi różnych zawodów, przede wszystkim zawodów preferowanych przez naszą gospodarkę i zawodów, dla których otwierają się szerokie perspektywy rozwoju. Prezentacja zawodu powinna obejmować: omówienie warunków, jakie muszą spełniać kandy­daci do tego zawodu (z uwzględnieniem przeciwwskazań lekar­skich), przedstawienie procesu teoretycznego i praktycznego przygotowania zawodowego, tak jak on przebiega w konkretnej rzeczywistości szkolnej, uzasadnienie potrzeby takiego przygoto­wania, wskazanie związków zachodzących między wykształce­niem podstawowym ogólnym a zawodowym, pokazanie, jak prze­biega wykonywanie czynności zawodowych na konkretnym sta­nowisku pracy w autentycznych warunkach właściwych temu zawodowi, wyjaśnienie społeczno-gospodarczego znaczenia tego zawodu,, wskazanie możliwości awansu zawodowego i podno­szenia kwalifikacji.

Orientacją zawodową zajmuje się także prasa młodzieżowa — np. ,,Świąt Młodych" i „Sztandar Młodych" prowadzą rubryki poświęcone problemom i losom absolwentów szkó* podstawowych i średnich. Sporadycznie zagadnieniem tym interesuje się prasa codzienna,' np. „Trybuna Ludu" czy „2ycie Warszawy". Publiko­wane tam materiały zwykle poświęcone są popularyzacji tzw. deficytowych zawodów, zmierzają do podniesienia ich rangi spo­łecznej, zachęcają do podejmowania pracy w tych zawodach. Po­dobny charakter mają ogłoszenia o naborze do szkół ponadpod­stawowych ukazujące się w prasie lokalnej. O ile jednak wspom­niane artykuły dostarczają rzetelnych i wszechstronnych danych, o tyle ogłoszenia formułowane są w sposób specyficzny i nie za­wierają dostatecznej informacji o zawodzie, wymaganiach sta­wianych kandydatowi i warunkach, jakie musi on spełniać, by móc ten zawód w przyszłości wykonywać. Efektem takiej pro­pagandy jest często podejmowanie przez młodych ludzi nauki w szkole, którą wkrótce opuszczają lub zmiana zawodu po ukoń­czeniu nauki.

W Jatach osiemdziesiątych ukazało się wiele pozycji książko­wych poświęconych orientacji zawodowej i szkolnej oraz porad­nictwu. Wiele z nich znajdzie Czytelnik w załączonym zestawie bibliograficznym. Przeważnie są to jednak pozycje przeznaczone dla nauczycieli i specjalistów, a nie dla rodziców i młodzieży szkolnej. Spośród pozycji o charakterze informacyjnym, z któ­rych mogliby korzystać rodzice poszukujący odpowiedniego dla swych dzieci zawodu i sami uczniowie, można wymienić wyda­ną w dwóch częściach (1969, 1972) pracę zbiorową pt.: Szkoła — — Zawód — Praca, a także cenne pozycje opracowane pod re­dakcją T. Nowackiego i L. Kołkowskiego pt.: Przewodnik ency­klopedyczny. Zawody i specjalności szkolnictwa zawodoioego. (1973) oraz T. Nowackiego i M» Tuszyńskiego Zawody i specjal­ności nauczane w systemie kształcenia zawodowego (1980). Książ­ki te zawierają wyczerpujące charakterystyki zawodów, do któ­rych przygotowują szkoły zawodowe stopnia zasadniczego i śred­niego. Czytelnik znajdzie w nich zestawienie czynności wyko­nywanych w poszczególnych zawodach, dane dotyczące teoretycznego i praktycznego przygotowania do zawodu, informacje dotyczące możliwości zatrudnienia po ukończeniu nauki oraz prze­ciwwskazania dla kandydatów do zawodu. Publikacje te mogą stanowić istotną pomoc w wyborze zawodu i szkoły ponadpod-stawowej. Niestety, nie mamy jeszcze odpowiedniej literatury tego rodzaju dotyczącej zawodów wymagających przygotowania na poziomie szkoły wyższej.

Dla rodziców i młodzieży wybierającej zawód i szkołę ponad-podstawową przeznaczone są również takie pozycje, jak: L. J. Gra-bowskiego i S. Suchego Dokąd po szkole podstawowej (1972) czy J. Dobrowolskiego Przygotuj swoje dziecko do wyboru zawodu (1974), W. Trzeciaka Przygotujemy się do wyboru zawodu (1980), W. Rachalskiej Wybór zawodu a wychowanie przez pracą w ro­dzinie (1984) i inne. Na szczególną uwagę zasługuje seria pod nazwą Poznajemy zawody, wydawana od 1976 r. przez Wydaw­nictwa Szkolne i Pedagogiczne. W 24 monografiach, poprzedzo­nych wprowadzającą w problematykę publikacją W. Rachalskiej pt: Przed trudnym wyborem, autorzy starają się przystępnie i możliwie wszechstronnie przedstawić czytelnikom wiele za­wodów związanych z różnymi dziedzinami gospodarki, takimi jak budownictwo, ekonomika, administracja, elektronika i przemysł elektroniczny, energetyka i przemysł energetyczny, gastronomia i hotelarstwo, górnictwo, handel, hutnictwo, kultura i sztuka, leśnictwo, rybołówstwo, przemysł chemiczny, przemysł drzewny, przemysł metalowy i maszynowy, przemysł materiałów budow­lanych, przemysł odlewniczy, przemysł poligraficzny, przemysł skórzany, przemysł spożywczy, przemysł włókienniczy i odzieżo­wy, rolnictwo, rzemiosło, służba zdrowia, transport i komunika­cja.

Rodzice i ich dzieci mogą korzystać także z wydanych przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania Informatorów dla kandyda­tów do szkól ponadpodstawowych, z podobnych informatorów opracowanych przez poszczególne Kuratoria Oświaty i Wycho­wania, dotyczących' ich terenu działania, z informatorów Mini­sterstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie studiów na wyższych uczelniach, jak również informatorów dostarczanych ;:rzez niektóre Wydziały Zatrudnienia i Spraw Socjalnych admi­nistracji terenowej i funkcjonujące przy nich Punkty Orientacji i Poradnictwa Zawodowego. Materiały te udostępniają w zawa­dzie wszystkie szkoły ogólnokształcące i zawodowe, wyższe uc/.ol-nie, poradnie wychowawczo-zawodowe, punkty orientacji i po­radnictwa zawodowego i biblioteki publiczne. Coraz liczniej uka­zują się informatory zawodoznawcze poszczególnych zakładów pracy, szkół przyzakładowych i różnych uczelni, zwłaszcza woj­skowych, które są również udostępniane przez ww. instytucje lub bezpośrednio przez wydawców — zakłady pracy, szkoły i uczelnie.

Formy, metody i środki stosowane w orientacji i poradnictwie zawodowym

Formy orientacji i poradnictwa zawodowego

Podstawową formą orientacji i poradnictwa, stosowaną na wszystkich etapach, jest lekcja. O tak wyjątkowej roli lekcji w procesie orientacji decyduje jej ładunek treściowy, określony programem nauczania danego przedmiotu i wzbogacony o prob­lematykę zawodoznawczą, oraz emocjonalne nastawienie uczniów do podstawowych treści i przekazującego je nauczyciela. Szcze­gólną wagę przywiązuje się do tzw. lekcji wychowaw­czych, czyli godzin do dyspozycji nauczyciela-wychowawcy kla­sy. Sprawą niezmiernie ważną jest, by wychowawca klasy w swo­ich planach pracy ujął problematykę wychowania przez pracę i do pracy oraz problematykę zawodoznawczą. Systematycznie prowa­dzone pogadanki o pracy ludzkiej, rozmowy z wychowankami, dyskusje w czasie spacerów, wycieczek mogą rozbudzić w ucz­niach, nawet tych najmłodszych, zainteresowanie pracą ludzi róż­nych zawodów i własną przyszłością zawodową, pobudzić ich do refleksji i prób oceny własnych zdolności, zamiłowali, umiejętno­ści, możliwości, do prób „przymierzania się" do różnych rodzajów działalności zawodowej, do zastanowienia się nad perspektywami zawodowymi. Obserwacje uczniów, prowadzone przez wycho­wawcę od pierwszej klasy, dostarczają mu bogatego materiału, który pozwala na właściwą ocenę 'dominujących oraz drugo-i trzecioplanowych uzdolnień i zamiłowań wychowanków, ułatwia prawidłowe rozpoznanie ich cech fizycznych i cuch charakteru. Nauczyciel zyskuje w ten sposób racjonalne przesłanki dla stero­wania rozwojem uzdolnień i zainteresowań uczniów, dla ich ukie­runkowania zgodnego z indywidualnymi predyspozycjami oraz wymaganiami społeczno-ekonomicznymi. Od wychowawcy klasy wymaga się więc przygotowania zawodoznawczego, psychologicz­nego i pedagogicznego, odpowiedniego doświadczenia i umiejęt­ności organizowania różnorodnych, lekcyjnych i pozalekcyjnych, form orientacji i poradnictwa, jak również aktywności w nawią­zywaniu współpracy w zakresie orientacji i poradnictwa zawodo­wego z rodzicami, nauczycielami i innymi ,,sojusznikami" i ko­ordynatorami tej działalności.

Wychowawcy klasy powinni przestrzegać zasady, że nie należy, zwłaszcza w stadium rośnięcia, ukierunkowywać uczniów na jeden zawód i jedną szkołę. Badania psychologiczne wykazują, że uzdol­nienia i zainteresowania każdego .człowieka są na tyle zróżnico­wane, że może on wykonywać wiele zawodów. Chodzi więc o to, by młodym ludziom wskazywać te różne możliwości samorealiza­cji, nauczyć ich krytycznego oceniania swoich życzeń zawodo­wych, konfrontowania uzdolnień i możliwości z rzeczywistymi wymaganiami zawodu i oceniania na tej podstawie własnej przy­datności zawodowej. W całej pracy orientacyjnej i doradczej na­leży brać pod uwagę zarówno zawody preferowane przez uczniów, czyli te, które optanci wskazują jako najbardziej im odpowiada­jące, najbardziej zgodne z ich dominującymi uzdolnieniami, a do których często ograniczają swoje plany zawodowe, jak też zawody zbliżone do preferowanych, zgodne z zainteresowaniami i uzdol­nieniami dominującymi optanta, ale uważane za drugoplanowe, a także zawody „rezerwowe", czyli zawody z tej samej lub są­siedniej grupy zawodowej, wymagające takich samych uzdolnień jak zawody preferowane, ale nie uwzględniane przez optanta z różnych przyczyn pozazawodowych (por. rys. 3). Przekazywanie uczniom podstawowej wiedzy zawodoznawczej przynajmniej w odniesieniu do zawodów lub grujt zawodowych trzech wymienio­nych kategorii, pozwala tak optantom, jak i doradcom zawodo­wym na elastyczne traktowanie wyboru i ułatwia podjęcie osta­tecznej decyzji zawodowej i szkolnej. Takie poszerzanie perspek­tywy zawodowej zapobiega trudnościom, jakie mogłyby wyniknąć w razie stwierdzenia nieprzydatności optanta do wymarzonego przezeń zawodu i konieczności zmiany kierunku zainteresowań zawodowych.

Duży wpływ na kształtowanie i ukierunkowywanie zaintere­sowań zawodowych uczniów szkół podstawowych i średnich mogą wywierać lekcje prowadzone przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów. Prawidłowe wykorzy­stanie treści i procesu nauczania wszystkich przedmiotów, wiąza­nie tego procesu z orientacją zawodową pozwolą na wyposażenie uczniów w duży zasób rzetelnie podanej wiedzy zawodoznaw-czej \ Przygotowanie nauczycieli do łączenia procesu dydaktycz­nego z orientacją zawodową i szkolną oraz pełna realizacja od­powiednio skonstruowanych programów (por. załączniki nr 1 - 20) pozwolą nie tylko na uprawianie właściwie pojętego zawodo-znawstwa, ale także umożliwią nauczycielom poznawanie i właści­we ukierunkowanie zainteresowań zawodowych uczniów. Na nau­czycielach poszczególnych przedmiotów spoczywa taka sama od­powiedzialność za przyszłe losy zawodowe ich uczniów, jak na wszystkich innych pracownikach szkoły.

Szczególną rolę w orientacji zawodowej prowadzonej w szko­łach ogólnokształcących przypisuje się nauczaniu przedmiotu „pra-ca-technika" obowiązującego we wszystkich klasach szkoły pod­stawowej i w klasach I - III liceów ogólnokształcących. Analiza programu nauczania tego przedmiotu wskazuje, że stwarza on liczne przesłanki dla wdrażania uczniów do pracy, rozwijania rze­telnego stosunku do pracy i jej wykonawców, kształtowania zasad pracy zespołowej, zasad współżycia i współdziałania dla dobra własnego i ogółu, wyrabiania pożądanych nawyków, obserwowa­nia, wykrywania i rozwijania ujawnionych zainteresowań domi­nujących oraz ukierunkowania przejawianych życzeń zawodo­wych, jak również wszechstronnego informowania o różnych za­wodach.

Zadanie nauczycieli uczących przedmiotu „praca-technika" po­lega więc na udzielaniu uczniom obiektywnej i możliwie wszech­stronnej, wyczerpującej informacji o różnych rodzajach pracy ludzkiej, z jakimi spotykają się oni, zwłaszcza o tych, które r;{ preferowane w danej miejscowości, w najbliższym regionie i kra­ju ze względu na zapotrzebowanie społeczno-gospodarcze. Do za­dań tych należy również przekonywanie uczniów, że każda pracii zawodowa, ze względu na zmiany, jakie w treściach i charakterze-pracy zachodzą pod wpływem rewolucji naukowo-technicznej, wymaga i będzie wymagać w przyszłości nie tylko sprawności fizycznej i siły, wyspecjalizowanych nawyków zawodowych i do­brego zdrowia, ale przede wszystkim dużej sprawności intelek­tualnej, szerokiej wiedzy ogólnej i ogólnotechnicznej i głębokie­go poczucia odpowiedzialności moralnej za wykonywaną pracę. Muszą oni przy tym uświadomić uczniom fakt, wskazując na kon­kretne przykłady wzięte z życia codziennego i społeczno-gospo-darczego kraju, że wszystkie zawody są potrzebne dla istnienia i rozwoju społeczeństwa, że dobrobyt tego społeczeństwa zależy od poziomu kwalifikacji każdego jego członka i od poziomu wy­konywania powierzonych mu zadań zawodowych.

Program nauczania przedmiotu „praca-technika" ² zobowiązuje nauczycieli tego przedmiotu do wykorzystania zawartych w nim treści i procesu ich realizacji, z jednej strony do wyjaśniania ucz­niom takich pojęć, związanych z zawodoznawstwem, jak: praca, narzędzia pracy, zakład pracy, warsztaty, kwalifikacje zawodowe, robotnik kwalifikowany, mistrz, inżynier (kl. I - III), przemysł, rękodzieło, rzemiosło (kl. IV), zawody robotnicze i pokrewne gru­py zawodowe (kl. V), poradnictwo zawodowe (kl. VI), zawodo-znawstwo (kl. VII) oraz klasyfikacja zawodów i specjalności (kL VIII), z drugiej strony — do szczegółowego omawiania treści i charakteru pracy (czynności, miejsce pracy, narzędzia pracy, materiały, warunki pracy itp.) w zawodach technicznych (kl. I i III), rzemieślniczych, leśnych i przemysłu drzewnego (kl. IV), zawodów związanych z technologią i obróbką włókien sztucznych i synte­tycznych, przemysłu odzieżowego i produkcji wyrobów włókien­niczych (kl. V), zawodów rolniczych i związanych z produkcją żywności i przetwórstwem spożywczym (kl. VI), zawodów hutni­czych i zawodów robotniczych w obróbce metali (kl. VII) oraz ■zawodów technicznych grupy elektrycznej, elektronicznej i elek­tromechanicznej (kl. VIII). Do ich obowiązków należy również przedstawienie uczniom kierunków kształcenia zawodowego oraz studiów, przygotowujących do wykonywania omówionych zawo­dów.

Program nauczania przedmiotu „praca-technika" w liceach ogólnokształcących³ zobowiązuje nauczycieli tego przedmiotu do: zapoznawania uczniów z kierunkami studiów pomaturalnych zwią­zanych z mechaniką precyzyjną, budową maszyn wydobywczych w górnictwie, budową maszyn specjalnych i podania charakte­rystyk zawodów związanych z projektowaniem, konstruowaniem i eksploatacją maszyn technologicznych, transportowych i ener­getycznych (w kl. I), przedstawienia charakterystyk zawodów związanych z elektroenergetyką, eksploatacją systemów elektro­energetycznych, budownictwem maszyn elektrycznych i konser­wacją sieci elektrycznych (w kl. II) oraz charakterystyk zawodów związanych z obsługą elektronicznych maszyn cyfrowych i ana­logowych, z elektroniką powszechnego użytku (serwis i usługi z zakresu naprawy sprzętu elektronicznego), z obsługą urządzeń elektronicznych stosowanych w badaniach naukowych (radio­astronomia, miernictwo elektroniczne), obsługą elektronicznej aparatury stosowanej w medycynie (w kl. III).

Niezaprzeczalnym faktem jest to, że wymienione przedmioty, ich treści, metody i środki oddziaływania umożliwiają, choć tylko w warunkach pracownianych, wiązanie teorii przekazywanej w procesie nauczania przedmiotów matematyczno-przyrodniczych z praktyką produkcyjną i praktyką życia codziennego, umożliwia­ją zapoznawanie uczniów z różnego rodzaju narzędziami pracy,

maszynami, urządzeniami i stwarzają pewne, aczkolwiek o^nmi czone, możliwości wypróbowania własnych sił w operowaniu tym narzędziami. Wszystkie te zabiegi służą jednak przede wszystkim poznaniu zawodów technicznych, wymagających podbudowy len retycznej z zakresu matematyki, fizyki, chemii, biologii, geografii czy rysunku technicznego. Pozostaje cała sfera zawodów, których podbudowę stanowi wiedza humanistyczna i społeczno-polityczna. Orientacja w tym zakresie nie leży w zasięgu i możliwościach nauczycieli przedmiotów technicznych. Nie należy więc na barki tych nauczycieli składać całej odpowiedzialności za przygotowa­nie uczniów do' właściwego wyboru zawodu i szkoły.

Ogromne znaczenie orientacji zawodowej dla przygotowania dzieci i młodzieży do prawidłowego wyboru zawodu i dla realne­go ustalenia ich planów życiowych oraz rola, jaką w prowadzeniu orientacji zawodowej odgrywa przedmiot „praca-technika", po­winny mocno utkwić w świadomości pedagogicznej tak nauczy­cieli tego przedmiotu, jak również pracowników wyższej uczelni i innych zakładów kształcących nauczycieli dla realizacji progra­mu tego przedmiotu oraz pracowników Ośrodków Doskonalenia Nauczycieli Instytutu Kształcenia Nauczycieli, do których obo­wiązków należy dokształcanie i doskonalenie czynnych nauczy­cieli "w zakresie orientacji zawodowej.

Istotną rolę w orientacji zawodowej odgrywają wycieczki. Mamy tutaj na myśli, po pierwsze, wycieczki specjalnie orga­nizowane przez szkołę w ramach planowanej preorientacji i orien­tacji, przygotowywane przez opiekunów klas, pedagogów szkol­nych lub organizatorów orientacji zawodowej, po drugie, wy­cieczki związane z realizacją programu nauczania poszczególnych przedmiotów, wykorzystywane do zapoznania uczniów z zawoda­mi, dla których wiedza rzeczowa danego przedmiotu stanowi podbudowę teoretyczną, po trzecie, wycieczki zawodoznawcze organizowane w ramach zajęć pozalekcyjnych Mb pozaszkolnych, przewidziane w planach i programach działania kół zaintereso­wań i organizacji uczniowskich.

Celem wycieczek jest przede wszystkim konfrontacja informa­cji zawodoznawczych przekazywanych uczniom podczas lekcji lub za pośrednictwem środków ■ masowego przekazu z autentyczną działalnością zawodową i autentycznymi warunkami pracy, kbn-

frontacja wyobrażeń o pracy zawodowej z konkretną rzeczywi­stością zawodową.

. Weryfikacji wiedzy zawodoznawczej zdobywanej przez ucz­niów z różnych źródeł, konfrontacji uzdolnień i warunków psycho­fizycznych jednostki z wymaganiami zawodu, bezpośredniemu kontaktowi ucznia z warsztatami i stanowiskami pracy służą rów­nież zajęcia w pracowniach szkolnych szkół podstawowych i średnich, w wars z t at a ch i pra­cowniach szkół zawodowych i wyższych uczel­ni, w klubach patronackich zakładów pracy oraz praktyki przedzawodowe w zakładach. pracy⁴. Zajęcia te mają min. umożliwić uczniom zapoznanie się z różnego rodzaju zawodami i stosowanymi w nich narzędzia­mi i urządzeniami, stworzyć im okazję do wypróbowania włas­nych sił i umiejętności, do wykorzystania w praktycznym działa­niu wiadomości teoretycznych objętych programem nauczania. ukształtować pozytywny stosunek do poznawanych zawodów i zdobyć umiejętności samooceny.

Duże możliwości weryfikacji posiadanej wiedzy zawodoznaw­czej i zdobywania nowej wiedzy, jej aktualizowania, jak również konfrontowania wyobrażeń zawodowych z rzeczywistością zawo­dową poprzez bezpośredni kontakt z nią, a także poznawania no­wych zawodów dają uczniom szkół podstawowych i liceów ogólno­kształcących praktyki uczniowskie⁵. Realizacja progra­mu tych praktyk w szkołach podstawowych daje uczniom możli­wość bezpośredniego zetknięcia się z pracą wytwórczą i próbowa-¹-nia swych sił oraz samooceny przydatności do zawodów z zakresu obróbki papieru, obróbki drewna, z zakresu kroju i szycia odzie­ży, obróbki tworzyw sztucznych i syntetycznych, przetwórstwa owoeów i warzyw, z zakresu gastronomii, obróbki metalu i elektro­techniki — jeżeli chodzi o profil technologiczny tych praktyk. Szkoły realizujące profil rolniczy umożliwiają uczniom zapoznawanie się „na żywo" z zawodami związanymi z uprawą roślin, warzyw, pielęgnacją terenów zielonych i szkółek leśnych, produk­cją zwierzęcą, natomiast szkoły realizujące profil rękodzielniczy / zawodami związanymi ze zdobnictwem, wyrobami ze skóry, ■z artystyczną galanterią drzewną, koszykarstwem, hafciarstwem, ceramiką, tkactwem, dziewiarstwem, koronkarstwem.

Uczniowie liceum ogólnokształcącego, odbywając, zgodnie z programem, praktyki w instytucjach społeczno-kuiturainych, za­kładach pracy administracji terenowej, w państwowych gospo­darstwach rolnych i na terenie szkół lub przedszkoli, powinni poz­nawać procesy pracy charakterystycznej dla danego działu gospo­darki narodowej, system gospodarowania, stosunki międzyludz­kie, wymagania kwalifikacyjne i możliwości zatrudnienia. Umoż­liwiają one bezpośrednie zapoznanie się z zawodami wymaga­jącymi znacznego zaawansowania w naukach humanistycznych, przyrodniczych, matęmatyczno-fizycznych i technicznych, jak rów­nież „próbowanie" swoich sił w tych zawodach i samoocenę przy­datności do nich.

Duże znaczenie mają spotkania zawodoznawcze uczniów szkół podstawowych i liceów ogólnokształcących z przed­stawicielami różnych gałęzi produkcji i specjalności zawodowych. W spotkaniach tych powinni brać udział reprezentujący różne zawody rodzice uczniów danej szkoły, pracownicy opiekuńczych zakładów pracy oraz zakładów, w których zapotrzebowanie na kwalifikowane kadry jest szczególnie duże, a także przedstawi­ciele zawodów uważanych za mało atrakcyjne. Dobre rezultaty dają również spotkania z uczniami szkół zawodowych danego re­jonu i studentami wyższych uczelni, organizowane nie tylko na terenie szkół podstawowych lub licealnych, ale przede wszystkim w samych szkołach zawodowych i uczelniach — w salach wy­kładowych, warsztatach, laboratoriach, pracowniach, a także bez­pośrednio na stanowiskach pracy, na budowach itp. Jeżeli chodzi o uczniów szkół wiejskich, nie jnożna zapomnieć o spotkaniach z przedstawicielami zawodów tworzących tzw. zaplecze produkcji rolnej, a wiec z agronomami, zootechnikami, weterynarzami, pra­cującymi dla wsi pracownikami służby zdrowia, ekonomistami, planistami, pracownikami przemysłu rolno-spożywczego, nauczy­cielami, pracownikami kulturalno-oświatowymi. Chodzi o to, by zapoznali oni uczniów z treścią i charakterem pracy w tych za­wodach i zachęcili ich do powrotu na wieś po ukończeniu nauki'. Bardzo pomocne we właściwym przygotowaniu uczniów do wy­boru zawodu i szkoły lub uczelni mogą okazać się spotkania z a solwentami „własnej" szkoły, już pracującymi lub kontynuujący­mi naukę, z lekarzem szkolnym, z lekarzami zakładowymi, a także specjalistami w dziedzinie medycyny pracy, psychologii pracy i pedagogiki pracy.

Niemałą popularnością cieszą się konsultacje z a w o -doznawcze, prowadzone bądź na terenie szkół p'odstawowych lub licealnych przez nauczycieli tych szkół i zapraszanych przez szkoły specjalistów, bądź na terenie szkół wyższego stopnia, za­kładów pracy, poradni wychowawczo-zawodowych i gabinetów lub punktów orientacji i poradnictwa zawodowego. Zbiorowe i in­dywidualne konsultacje dają zainteresowanym, zwłaszcza uczniom i ich rodzicom, sposobność do dokładnego zapoznania się z wy­maganiami stawianymi przez różne zawody, otrzymania kompe­tentnych informacji na temat przydatności do wybranego zawo­du, kierunku pracy i nauki, a także uzyskania porady ukierunko­wującej decyzję zawodową i szkolną. Tego rodzaju konsultacje wymagają jednak dobrego przygotowania samych informatorów i doradców.

Istotną rolę w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, szkoły lub wyższej uczelni, przede wszystkim w liceach ogólno­kształcących, odgrywają zespoły zawodoznaweze. Człon­kowie takich zespołów zajmują się wybranymi grupami zawodów i szkołami (uczelniami) do tych zawodów przygotowującymi. Do zespołów zgłaszają się uczniowie o określonych zainteresowaniach i zamierzeniach zawodowych; przynależność do zespołu jest do­browolna. Opiekunami zespołów są nauczyciele wskazani przez radę. pedagogiczną lub reprezentujący określoną grupę zawodową rodzice, przedstawiciele zakładów opiekuńczych, absolwenci da­nej szkoły. Zajęcia w zespołach zawodoznawczych prowadzą nau­czyciele, zapraszani przedstawiciele odpowiednich zawodów, po­radni wychowawczo-zawodowych, szkół ł uczelni lub sami ucz­niowie. Systematycznie organizowane w ramach tych zajęć prelekcje, wykłady, pogadanki, dyskusje, prezentacje filmów i piv.» zroczy, wycieczki do zakładów pracy, szkół i uczelni, spotkaniu z przedstawicielami omawianych zawodów itp. wzbogacają wic dzę uczniów o interesujących ich zawodach i drogach do nii-li prowadzących oraz pomagają im w podjęciu właściwej decyzji za­wodowej i szkolnej.

W szkołach popularne są kąciki informacj i zawodo­wej lub kącikizawodoznawcze. Sąto gabloty i plansze zawierające ■ informacje zawodoznaweze, informacje dotyczące szkół ponadpodstawowych i wyższych uczelni, literatury zawodo-znawczej itp. Zmieniane systematycznie materiały przyciągają za­interesowanych swoim przyszłym losem zawodowym. Kąciki takie powinno się urządzać w miejscach ogólnie dostępnych, by mogli z nich korzystać nie tylko uczniowie, ale również rodzice. Nie dość popularne są jeszcze kąciki zawodoznaweze lub gabloty pro­pagujące różne zawody i szkoły na terenie zakładów pracy i szkół zawodowych. Wadą wielu już istniejących jest to, że mieszczą się na zamkniętym terenie zakładu, szkoły lub uczelni i dla ogółu młodzieży i ich rodziców są praktycznie niedostępne.

Formą coraz częściej stosowaną w szkołach podstawowych, rzadziej w szkołach średnich, są tzw. giełdy zawodów. Do zorganizowania takiej giełdy potrzebny jest przede wszystkim różnorodny materiał informacyjny. Powinni go zbierać i groma­dzić w teczkach zawodoznawczych sami uczniowie pod kierun­kiem nauczyciela. W określonym dniu, miejscu i o oznaczonej godzinie uczniowie prezentują swoim koleżankom i kolegom oraz rodzicom zebrane materiały dotyczące interesujących ich zawo­dów. Są to liczne modele, ryciny, fotografie, wycinki z prasy itp. Następuje wymiana i wzajemne uzupełnianie informacji.

Połączenie giełdy z wyświetlaniem filmów zawodoznawczych i dyskusją prowadzoną przez znawców zagadnienia przyczynia się do uporządkowania podawanej przez uczniów wiedzy, pozwa­la na wyjiaśnienie wątpliwości, uzupełnianie danych i utrwalenie przekazanych wiadomości⁷.

Szkołom, zwłaszcza tym, które działają z dala od większych ośrodków miejskich, przychodzą z pomocą brygady orien­tacji zawodowej i szkolnej organizowane przez szkoły zawodowe. Otaczają one stałą'lub okresową opieką szkoły bądź wybrane klasy. Zadaniem takich brygad, składających się z ucz­niów klas wyższych i nauczycieli, jest: organizowanie spotkań z uczniami szkół podstawowych na terenie tych szkół lub szkół zawodowych; udział w organizowanych przez szkoły podstawowe zajęciach pozalekcyjnych tematycznie odpowiadających zaintere­sowaniom zawodowym członków brygad; organizowanie wycie­czek zawodoznawczych; udział w tych lekcjach przedmiotów ma-tematyczno-przyrodniczych, w toku których, poprzez nawiązanie do odpowiednich treści nauczania, prowadzone jest przygotowa­nie uczniów do wyboru zawodu; przygotowywanie słownego i wizualnego materiału informacyjnego, który służyć będzie ucz­niom podopiecznych szkół.

Wartościową formą orientacji zawodowej i szkolnej powinna stać się działalność wędrownych gabinetów orienta­cji zawodowej i poradnictwa zawodowego. Na gabinety takie z powodzeniem można by wykorzystać nie nadają­ce się już do normalnej eksploatacji w komunikacji osobowej au­tobusy i autokary. Wnętrza ich, odpowiednio adaptowane, mogły­by pomieścić księgozbiór, materiały ilustracyjne, autoinformatory, przezrocza i filmy wraz ze sprzętem do ich prezentowania (pro­jektor, ekran). W gabinecie znalazłoby się również miejsce na udzielanie indywidualnych konsultacji uczniom i ich rodzicom przez pracowników poradni wychowawczo-zawodowej (psycholo­gów, pedagogów, lekarzy). Działalność gabinetów zbliżałaby więc poradnie do szkół i przyczyniała się do prawidłowego ukierunko­wywania zawodowego ich uczniów.

Tego rodzaju wędrowne gabinety cieszą się dużą popularnością w NRD. Bogato wyposażone w aparaturę i materiał informacyj­ny, prowadzone przez odpowiednio przygotowanych pracowników, docierają do najodleglejszych miejscowości.

Metody orientacji i poradnictwa zawodowego

Skuteczność wymienionych form pracy zależy od różno­rodności i właściwego zastosowania odpowiednich metod

Do najczęściej stosowanych metod zalicza się: pogadanki, wy kłady, dyskusje i rozmowy indywidualne (konsultacje indywidu alne) prowadzone z zainteresowanymi uczniami i ich rodzicami, dyskusje i konsultacje zbiorowe, posługiwanie się materiałami drukowanymi (przewodnikami encyklopedycznymi zawodów i spe­cjalności, charakterystykami zawodowymi, informatorami szkol­nymi, folderami, wycinkami prasowymi, programami nauczania w szkołach ponadpodstawowych itp.), przygotowywanie przez ucz­niów wypracowań zawodoznawczych, indywidualne i zespołowe obserwacje pracy zawodowej prowadzone przez uczniów pod kierunkiem specjalistów, demonstracje i objaśnienia, ćwiczenia laboratoryjne i warsztatowo-pracowniane, pokazy, eksperymenty, zajęcia typu majsterkowanie, uprawa i hodowla i inne.

Coraz większym zainteresowaniem w szkołach ogólnokształ­cących cieszą się, ze względu na rolę w osiąganiu celów orienta­cji zawodowej, metoda zajęć praktycznych i prak­tyki przedzawodowe uczniów.

Metoda zajęć praktycznych obejmuje szeroki za­kres czynności uczniów. Ich celem jest wykonywanie zadań prak­tycznych z jednoczesnym rozwijaniem umiejętności stosowania teorii w praktyce i stałym zdobywaniem i pogłębianiem wiedzy ⁸. Metoda ta, wykorzystana w procesie orientacji zawodowej, umo­żliwia pełniejsze realizowanie takich jej celów, jak:

— zapoznawanie uczniów z zawodami i drogami ich zdobycia, ktćre prowadziłoby do zrozumienia istoty i swoistości okre­ślonych zawodów,

— kształtowanie umiejętności dokonywania samooceny własnych możliwości psychofizycznych, zwłaszcza zdolności (umysło­wych, spostrzeżeniowych, psychomotorycznych), zainteresowań i zamiłowań, cech charakteru warunkujących powodzenie w pracy i zapewniających jej dobre wykonanie oraz cech fizycz­nych i właściwości zdrowotnych,

— kształtowanie pozytywnych postaw wobec zawodów, przede wszystkim tych, które nie cieszą się uznaniem młodzieży^B.

Badania eksperymentalne prowadzone przez K. Lelińską wy­kazały, że dużą rolę w orientacji zawodowej mogą odegrać prak­tyki przedzawodowe, określane jako systematycznie lub okresowo organizowana ,,działalność praktyczna młodzieży szkól podstawowych w szkolnych pracowniach wychowania technicz­nego, w warsztatach szkolnych szkół zawodowych lub w zakła­dach pracy. Podczas praktyk uczniowie uczestniczą w zajęciach praktycznych, dzięki którym nabywają elementarnych umiejętno­ści praktycznych oraz w zajęciach produkcyjnych związanych z realizacją zadań produkcyjnych [. . .] Celem praktyk przedzawo-dowych jest wprowadzenie młodzieży w naturalne środowisko pracy i w dziedzinę praktycznej działalności człowieka [...]" ¹⁰.

Jedną z nowszych metod jest prowadzenie tzw. zeszytów zawodoznawczych (por. załącznik nr 27). Zapisy w tych zeszytach to droga do poszukiwania „swego" zawodu, do samo-określenia zawodowego ucznia, a jednocześnie pomoc dla opiekuna klasy i poradni wychowawczo-zawodowej w rozpoznawaniu jego zainteresowań i aspiracji zawodowych i szkolnych. Uzupełnienie zeszytu stanowi teczka zawodoznawcza, w której uczniowie gro­madzą zapiski, fotografie, ilustracje, foldery, wycinki prasowe związane z interesującymi ich zawodami i szkołami. Teczki takie, jak już wspomniano, wykorzystuje się przy organizacji giełd za­wodów, w czasie których uczniowie, na podstawie zgromadzonego materiału, prezentują i ,,licytują" interesujące ich zawody.

Środki stosowane w orientacji i poradnictwie zawodowym

Pomocą w prowadzeniu działalności orientacyjnej i porad-nicżej mogą służyć: literatura zawodoznawcza; czasopisma; filmy zawodoznawcze; przezrocza przedstawiające stanowiska pracy, na­rzędzia, maszyny, aparaty i urządzenia; ilustracje i tablice zawo­doznawcze; zestawy narzędzi; modele maszyn, urządzeń, stanowisk i'hal produkcyjnych; plany i programy nauczania szkół ponadpodstawowych i tabele porównawcze przedmiotów nauczanych w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych; tabele zostawia­jące przeciwwskazania zawodowe; charakterystyki zawodowe; au­dycje telewizyjne i radiowe oraz inne współczesne formy przekazu, pozwalające na przybliżenie zainteresowanym treści poszczegól­nych zawodów i umożliwiające im poznanie warunków pracy i nauki.

---