Prawo rzymskie.
Źródła prawa rzymskiego.
-źródła prawa:
1)źródła poznania prawa( fontes iuris cognoscendi)
2)źródła powstania prawa( fontes iuris oriundi)
1)okres archaiczny. (753-510).
-zwyczaj( łac. mos/ consuetudo):
-utarta praktyka
-wymagały interpretacji ze strony kapłanów
-prawo bliskie życiu
-stosunkowo powszechnie znane
-nie znano dokładnie ich treści
-V w. p.n.e.- konflikt między patrycjuszami a plebejuszami, spisanie prawa zwyczajowego= ustawa XII tablic
-ustawy( łac. Lex) :
-pierwszą znaczącą regulacją ustawową była ustawa XII tablic (451r. p.n.e)
-spisana przez „10” mężczyzn
-raczej brak wpływów greckich
-prawo zwyczajowe- procesowe, sąsiedzkie, karne, ustalenia porządkowe
-połączenie norm na zasadzie skojarzeń
-brak podziału na poszczególne prawa
-uchwalona przez zgromadzenie obywateli
-ograniczenie prawa zwyczajowego na rzecz ustaw.
- ustawy królewskie- leges regiae:
-wydawane przez królów
- zgromadzenia ludowe- uchwały ustalane bezpośrednio przez obywateli rzymskich
2)okres republiki (510-27). Okres prawa przedklasycznego.
-marginalizacja prawa zwyczajowego
-wydano kilkadziesiąt ustaw dotyczących prawa prywatnego( ograniczenie ustaw)
-tylko kilka ustaw miało znaczenie- lex falcidia, lex aquilia
-jurysprudencja
-edykty urzędnicze- edykty/prawo pretorskie
-podział na ius civile, ius naturale, ius gentium
-edykty urzędnicze = prawo pretorskie( ius honorarium- prawo nowe wprowadzone przez urzędnika, obowiązywało obywateli oraz obcych):
pretor miejski (łac. praetor urbanus)
pretor peregrynów (łac. praetor peregrinus)
1) pretor miejski:
- urząd ustanowiony w 367r. p.n.e.
- powołany przez konsulów- w trakcie nieobecności konsulów pretorzy byli odpowiedzialni za ustawodawstwo w mieści
- urząd jednoroczny
- sporządzał co roku edykt pretorski
- tekst edyktu = pretorski program wymiaru sprawiedliwości, z reguły przejmowany od poprzednika (lista skarg ogłaszanych przez pretora)
- edictum tralaticium- edykt poprzednika, część mająca zastosowanie była przepisywana
- edykt składał się z : przyrzeczeń udzielenia środków ochrony prawnej, szczególnie skarg i zarzutów procesowych oraz ich wzorcowych formuł
- przed pretorem miejskim toczyła się I faza procesu.
- pretor mógł albo przyznać skargę powodowi ( udzielenie ochrony prawnej), albo mógł odmówić przyznania skargi
2) pretor peregrynów:
-urząd ustanowiony w 242r. p.n.e.
- wyposażony w kompetencje do rozstrzygania sporów między Rzymianami a cudzoziemcami, bądź wyłącznie między cudzoziemcami
- prawo kreowane przez pretora cudzoziemców = ius gentium
- ius gentium (prawo narodów)- prawo powszechne dla wszystkich narodów
3) edylowie kurulni- jurysdykcja targowa.
-funkcje pretora wobec ius civile:
1)wspomaganie
2)korygowanie
3)uzupełnianie.
- senat- brak bezpośredniej funkcji prawotwórczej- wydawał uchwały ostateczne (senatus consultum ultimum/ senatus consulta)
- lex hortensia- 278r. p.n.e- plebiscyt uchwała
- lex cornelia- 67r.p.n.e.- zmuszenie pretorów do przestrzegania edyktów
- ius flavianum- 312/304r.p.n.e- spisanie formuł procesowych przez Appiusa Claudiusa
- Tiberius Coruncanius- pierwszy prawnik, który udzielał porad
- Kwintus Mucjus Scewola- jako pierwszy spisał systematycznie ius civile- koniec rep.
3) okres pryncypatu (27r.p.n.e.- 284r.n.e.). okres prawa klasycznego.
1)edykty.
2)jurysprudencja.
3)uchwały senatu.
4)ustawodawstwo cesarskie.
- początkowo całość dawnego prawa z okresu republiki- stopniowo traciło znaczenie
- do 70r. n.e. uchwalane są ustawy
- prawo nowe- prawo jurysprudencyjne i prawo cesarskie
- upadek znaczenia zgromadzeń ludowych (comitia) oraz senatu- II w.- organ wyłącznie publikacyjny
- właściwe źródło prawa- wniosek cesarski (oratio principis )- princeps osobiście lub za czyimś pośrednictwem wygłaszał swoją ustawę, która była później uchwalana
- edykt pretorski- ostateczne zredagowanie edyktu na polecenie cesarza Hadriana przez prawnika Salviusa Julianusa w 135r. n.e.
1)edykty (łac. edicta)- normy prawa publicznego obowiązujące na obszarze całego państwa.
2)jurysprudencja (od 27r.p.n.e do wygaśnięcia dynastii Sewerów 235r.):
-największy rozkwit
-okres działania największy prawników
-opracowanie dokonań jurysprudencji późno republikańskiej
-przyznawanie przez Augusta niektórym prawnikom przywileju udzielania opinii prawnych (responsa) z upoważnienia samego princepsa (ius respondendi ex auctoritate principis)- prawo udzielania porad prawnych na podstawie autorytetu princepsa.
- responsum signatum- moc wiążąca opinii prawnika mającego responsum
- 1. przedstawiciel stany ekwitów, który uzyskał ius respondendi- Masuriusz Sabinus
- szkoły prawa:
a) prokulianie: wywodzą się od Marka Antistiusza Labeona- zwolennik republiki, przeciwnik Augusta
b) sabinianie: wywodzą się od Atejusza Kapitona- związany z Augustem, prawnik konserwatywny.
- stopniowa biurokratyzacja jurysprudencji
- uzależnianie jej od pryncepsa a następnie włączenie do cesarskiego aparatu administracyjnego
- reformy centralistyczno-etatystyczne cesarza Hadriana - consilium principis- stały organ doradczy prawodawstwa i wymiary sprawiedliwości coraz bardziej skupiony w rękach cesarza
- cesarz Komodus- członkowie consilium = urzędnicy państwowi
- wyparcie responsu przez reskrypt- przez zapoczątkowane przez Hadriana reformy prawo jurysprudencyjne, nie potrafiło zapewnić pewności prawa( sporność interpretacji prawniczej).
4) ustawodawstwo cesarskie:
edicta- „zarządzenia”- ogólne normy prawa publicznego
mandata- „polecenia” jako instrukcje dla urzędników( którzy obejmowali władzę w dalekich prowincjach)
rescripta -„pisemne odpowiedzi” na postawione cesarzowi zapytania:
epistulae -redagowane przez kancelarię ab epistulis
subscriptiones- adnotacje dokonywane na prośbę petenta, sporządzane przez kancelarię a libellis
rescripta w sensie ścisłym- odpowiedniki prawniczych responsum
decreta- dekrety/ orzeczenia sądów w procesach ekstraordynaryjnych.
4) okres dominatu 284-565. okres prawo poklasycznego.
- prawnicy- urzędnicy cesarscy
- załamywanie się mechanizmów prawa jurysprudencyjnego
- systematyzowanie oddziedziczonego prawa
- cały materiał jurysprudencyjny - stare prawo „ius vetus”
- wzrost liczby ustawodawstwa cesarskiego (leges)
- panowanie Dioklecjana- rozpad jurysprudencji na zbiurokratyzowany wymiar sprawiedliwości i czysto akademicką naukę prawa
- brak nowych dzieł
- nadmiar materiału normatywnego
- 316- zakaz interpretacji ustaw przez Konstantyna Wielkiego
- 321 - ustawa kasująca- pozbawienie mocy wszystkich uwag sporządzonych przez Paulusa i Ulpiana do praca Papiniana
- 327 - potwierdzenie dzieł przypisywanych Paulusowi
- 426- ustawa w Rawennie (ustawa o cytowaniu)- powołanie tzw. trybunału zmarłych złożonych z 5 prawników (można było powoływać się wyłącznie na ich dzieła): Papinian, Ulpian, Paulus, Modestyn, Gaius- w razie równości głosów miało rozstrzygać zdanie Papiniana
- kompilacje prac poprzednich prawników:
„Pauli Sententiae” (5 ksiąg)
„Fragmenta Vaticana”
“Regulae Ulpiani”
“zestawienie praw mojżeszowych z rzymskimi”- „collatio legum mosaicarum et romanarum”
- prawo wulgarne na zachodzie:
„epitome Gai”- zredagowany skrót gajańskich Instytucji
wizygockie Interpretationes do Sentencji Paulusa i do kodeksu Teodozjańskiego
„lex Romana Visigothorum”- 506r. Alaryk II
- prawo klasyczne na wschodzie:
IIIw. Szkoła prawa w Bejrucie
425r. szkoła w Konstantynopolu- antecessores - profesorowie
scholia Sinaitica- scholia synajskie- fragmenty greckiego komentarza do dzieła Ulpiana Ad Sabinum.
- biblion- papirusowe zwoje prawa
- codex - zbiory prawa, od panowania Dioklecjana pojawiły się pierwotnie czysto prywatne lub tylko półoficjalne- inicjatywy porządkującego spisania prawa
-Codex Gregorianus- urzędowe zbiory reskryptów od cesarza Hadriana do 291r.
-Codex Hermogenianus- konstytucje od 291 do 295r.
-Codex Theodosianus- 438r.
- 16 ksiąg
- pierwszy oficjalny zbiór
- konstytucje od Konstantyna do Teodozjusza.
- obowiązywały tylko konstytucje w nim zamieszczone.
5.ustawodawstwo justyniańskie 528-565.
1.kompilacja justyniańska 528- 534r.
-pierwszy pomysł kompilacji prawa (dawnego oraz konstytucji cesarskich)- Teodozjusz II, kompilacja ustawodawstwa cesarskiego (leges)
-justyniańskie zbiory prawa miały charakter kompilacji
- wymogi kodyfikacji- zupełność, niesprzeczność, całościowa systematyka
-zupełność i sprzeczność sformułowane jako postulaty
-zupełność- głownie w odniesieniu do Digestów oraz w odniesieniu do wszystkich części kompilacji łącznie
-wolność kompilacji od jakichkolwiek sprzeczności
-problem- systematyka/ brak zestawienia prawa prywatnego w nowym porządku- aktualizacja literatury podręcznikowej okresu pryncypatu
-kompilacja- zakaz sięgania do starych źródeł w celu weryfikacji tekstu Digestów oraz zakaz komentowania (533r. - zakaz interpretacji ustaw)
-zakaz wpisywania glos, komentarzy do ksiąg justyniańskich
- paragraphi- wyjaśniające parafrazy i komentujące uwagi do Digestów i Kodeksów
- Codex Vetus- 528-529- zbiór konstytucji cesarskich w 12 księgach. Uchylony w 534r.
- Quinquaginta decisiones- „pięćdziesiąt rozstrzygnięć”- 531- praca wstępna dla sporządzenia Digestów
- przewodniczący komisji kompilacyjnej- Trybonian
2. części składowe kompilacji i nowele- 535-65r.
- Institutiones:
-opracowane przez prof. Doroteusza i Teofila w 533r.
-podręczniki do nauki prawa
4 księgi (podział na podtytuły)
oparty na najpopularniejszych rzymskich podręcznikach prawa
moc prawa obowiązującego
- Digesta lub Pandectae:
- opracowane w 530-533r.
- 50 ksiąg
- ułożone w porządku edyktu pretorskiego
- fragmenty z literatury prawniczej końca republiki i pryncypatu
- ok. 200 dzieł 39 prawników
- głownie dzieła Paulusa i Ulpiana
-masy Bluhmego:
- Friedrich Bluhmy- hipoteza tzw. mas
- kompilacja justyniańska- podział całego materiału wyjściowego na tzw. masy
podkomisja sabiniańska- cytaty z różnych dzieł prawników ad Sabinum ( komentarze do całości ius civile)
podkomisja edyktalna- komentarze ad edictum (całe ius honorarium)
podkomisja popiniańska - responsa i quaestiones Papiniana , dzieła kazuistyczne bądź „problemowe” Ulpiana, Paulusa i innych prawników
masa dodatkowa- appendix- pozostały materiał
- interpolacje- zmiany do dzieł klasycznych wprowadzone przez kompilatorów justyniańskich
-Kodeks nowego wyboru (534):
konstytucje cesarskie od Hadriana do Justyniana
zbiór cytatów z oryginalnych konstytucji cesarskich
12 ksiąg
- Nowele:
- prawdziwy wyraz obowiązującego prawa- nowe konstytucje
- prawo administracyjne, kościelne, rodzinne, spadkowe
- nigdy nie dokonano zbioru Nowel
tylko zbiory prywatne (4)
- Corpus Iuris Civilis (1583r.)
(kompilacja justyniańska oraz nowele = całość ustawodawstwa justyniańskiego).
3. dalszy rozwój prawa bizantyjskiego.
- komentarze- parafrazy sporządzane przez bejruckich i konstantynopolitańskich profesorów (antecessores) np. parafraza Instytucji Teofila
-kompilacja justyniańska:
-wyciąg grecki- Ekloga 741r.
- renesans macedoński- Bazyl I Macedończyk (IX w.)- Eisagoga i Prochiron
- Leon IV Mądry - Basilica- 60 ksiąg, odpowiadających treściowo kompilacji justyniańskiej .
4. recepcja prawa rzymsko- bizantyjskiego w Europie wschodniej:
- znaczenie tylko teoretyczne- wąskie grono uczonych
- brak uniwersytetów
- brak syntezy prawa rzymsko- bizantyjskiego i praw lokalnych.
.Gatunki i dzieła rzymskiej literatury prawniczej.
1) dzieła kazuistyczne („literatura problemowa”)
- ułożona w tzw. porządku edyktalnym
responsa- opracowane analitycznie rozstrzygnięcia rzeczywistych przypadków
quaestiones, disputationes, epistulae - charakter teoretyczny/ rozstrzygnięcia przypadków fikcyjnych
digesta- dzieła zebrane poszczególnych prawników ( uprawiane przez najwybitniejszych prawników okresu pryncypatu)
I część - porządek edyktu
II część- prawdopodobnie w porządku dzieł Sabinusa Ius Civile .
2) komentarze.
- budowa lemmatyczna- omawianie kolejnych poszczególnych słów komentowanego tekstu
a) komentarze do edyktu pretorskiego i edylskiego:
- przedstawienie całości prawa tworzonego przez urzędnikow
- komentarze Paulusa i Ulpiana
- najobszerniejszy komentarz- Sekstus Pomponiusz
b) komentarze do dziel wcześniejszych prawników
c) komentarze do poszczególnych aktów normatywnych.
3) dzieła dydaktyczne:
institutiones (podręczniki)- 4 księgi Gaiusa, 12 - Florentyn, 16- Marcjan
dzieła zatytułowane: regule, sententiae, definitiones, differentia, opiniones, Tituli ex corpore Ulpiani lub Ulpiani Epitome
pisma zwane instrukcjami- zatytułowane libri de officio. Dzieła o kompetencjach urzędników takich jak konsul, prokonsul, prefekt pretorianów.
4) Palingenesia Iuris Civilis / Lenela:
-Otto Lenel- rekonstrukcja wszytskich znanych do dziś dzieł prawników rzymskich ( ze zbiorów poklasycznych i kompilacji justyniańskiej)
5) Instytucje Gaiusa- odnalezione przez B.G. Niebuhr'a jako palimpsest - pergamin który wykorzystano raz jeszcze.
.Jurysprudencja.
- roztropność w odniesieniu do prawa
- nauka prawa; prawoznawstwo
- Prudentia- praktyczna cnota roztropności
- rodzaj źródła prawa
- wyodrębnienie się odrębnej warstwy znawców prawa
- prawnicy doradzali sędzią prywatnym i urzędnikom jurysdykcyjnym
- prawo kazusowe
- czynnik prawotwórczy
1) jurysprudencja kapłańska:
monopol na wiedzę prawniczą mieli kapłani
znali formalne reguły przy użyciu których dokonywane aktów prawnych
znali kalendarz sądowy
- prawo sakralne (połączone z wewnętrznie z prawem publicznym)
2) jurysprudencja późno republikańska:
- 304r. p.n.e. ius flavianum- spisanie formuł procesowych przez Appiusza Claudiusa
- połowa III w. p.n.e.- publiczne nauczanie prawa
- Tiberius Coruncanius- pierwszy prawnik, który zaczął odpowiadać na pytania prawne publicznie co łączyło się z publicznym nauczaniem prawa
- II- I w. p.n.e.- budowanie jurysprudencji, dodawanie elementów do prawa przez osoby posiadające wiedzę prawniczą
- do końca republiki prawo nauczano na marginesie praktyki respondencyjne
- działalność Coruncaniusa- wyprowadzenie jurysprudencji z anonimowości kolegium pontyfików- początek jej laicyzacji
- do pierwszych lat I w. p.n.e. niektórzy wybitni prawnicy piastowali jeszcze urzędy kapłański
- 1. dzieło literatury prawniczej- Ius Aelianum Katusa- zawierała formy procesowe, tekst ustawy XII tablic oraz jej wykładnię
- za ojców- założycieli jurysprudencji rzymskiej uchodzą- Maniusz Maniliusz, Marek Juniusz Brutus i Publiusz Mucjusz Scewola
- jurysprudencja kautelarna:
- I w. p.n.e.- budowanie formuł aktów prawnych
- cautio muciana (zabezpieczenie mucjańskie)- Scevola/ złożenie tego zabezpieczenia pozwalało objąć spadek lub zapis pod warunkiem ujemnym zależnym od woli dziedzica lub zapisobiercy tzn. ze pod warunkiem, że ten nie zachowa się w określony sposób
- stipulatio aquiliana- formalne przyrzecznie zastępujące kilka istniejących między stronami zobowiązań przez jedno nowe
- profesjonalizacja jurysprudencji:
- luki w regulacji prawnej
- juryści- uznanie/ autorytet- rozwiązanie ułatwiające życie( uwzględnienie przy procesach)
- osoby wpływowe
- działalność prywatna- udzielanie przez prawników porad bez uzasadnienia (responsum)- działalność prawnicza = nieodpłatna
- schyłek republiki- pełna profesjonalizacja jurysprudencji
3)jurysprudencja klasyczna.
-największy rozkwit
-okres działania największy prawników
-opracowanie dokonań jurysprudencji późno republikańskiej
-przyznawanie przez Augusta niektórym prawnikom przywileju udzielania opinii prawnych (responsa) z upoważnienia samego princepsa (ius respondendi ex auctoritate principis)- prawo udzielania porad prawnych na podstawie autorytetu princepsa.
- responsum signatum- moc wiążąca opinii prawnika mającego responsum
- 1. przedstawiciel stany ekwitów, który uzyskał ius respondendi- Masuriusz Sabinus
- szkoły prawa:
a) prokulianie: wywodzą się od Marka Antistiusza Labeona- zwolennik republiki, przeciwnik Augusta
b) sabinianie: wywodzą się od Atejusza Kapitona- związany z Augustem, prawnik konserwatywny.
- stopniowa biurokratyzacja jurysprudencji
- uzależnianie jej od pryncepsa a następnie włączenie do cesarskiego aparatu administracyjnego
- reformy centralistyczno-etatystyczne cesarza Hadriana - consilium principis- stały organ doradczy prawodawstwa i wymiary sprawiedliwości coraz bardziej skupiony w rękach cesarza
- cesarz Komodus- członkowie consilium = urzędnicy państwowi
- wyparcie responsu przez reskrypt- przez zapoczątkowane przez Hadriana reformy prawo jurysprudencyjne, nie potrafiło zapewnić pewności prawa( sporność interpretacji prawniczej).
a) jurysprudencja wczesno klasyczna ( Iw. n.e.):
- różne rozwiązania do jednej sprawy
- dużo kontrowersji
ograniczanie i porządkowanie kontrowersji
działalność dwóch szkół prawa ( prokulianie i sabinianie)
b) jurysprudencja średnio klasyczna ( 1. połowa II w. n.e.):
- wyciąganie wniosków z dawnego doświadczenia
- przełamywanie kontrowersji - rozwiązania pośrednie (kompromis)
- Celsus, Gaius, Pomponiusz, Julian.
c) jurysprudencja późno klasyczna ( II w. n.e. - 1. połowa III w.n.e.):
-wyraźniejsze związanie się z urzędami ( biurokratyzacja)
- próba syntezy i uporządkowanie wcześniejszych doświadczeń
- cesarz - powiązanie najlepszych prawników z władzą
- ius respondendi- prawo do publicznego udzielania się ( przywilej nadawany przez cesarza)/ responsum- zwracanie się do prawnika- sędzia także mógł zadawać pytania, odpowiedź prawnika była wiążąca dla sędziego
- Papinian, Ulpian, Paulus- nie zbudowali prawa jako systemu, budowali reguły łacińskie, które były przyjmowane we wcześniejszych rozwiązaniach
- III w. n.e.- koniec jurysprudencji- prawnicy = urzędnicy
- responsum zastąpione przez reskrypty
- czasy Dioklecjana- działalność ostatniego prawnika
- okres poklasyczny- jurysprudencja nie jest już źródłem prawa.