W NR - 1-2-3

ENTOMOLOGIA- nauka zajmująca się badaniem owadów.

OWADY (Insecta) gromada stawonogów. Najliczniejsza grupa zwierząt. Są to zwierzęta wszystkich środowisk lądowych, wtórnie przystosowały się też do środowiska wodnego. Były pierwszymi zwierzętami, które posiadły umiejętność aktywnego lotu. Rozmiary ciała owadów wahają się od 0,25 mm do ponad 350 mm. Pojawiły się pod koniec karbonu ok. 300 mln lat temu.

ANATOMIA OWADÓW:

Po stronie grzbietowej ciała leży układ krwionośny, natomiast po brzusznej nerwowy, pomiędzy nimi znajduje się układ pokarmowy. Narządy wewnętrzne głownie położone są w odwłoku (ukł. oddechowy i rozrodczy, cewki Malpighiego). Przepony grzbietowa i brzuszna dzielą jamę odwłoka na zatoki: okołosercową, okołonerwową oraz okołotrzewiową.

Schemat anatomii owada

Skóra- pełni funkcje zewnętrznego szkieletu, do którego są przymocowane mięśnie. Składa się z dwóch głównych warstw: naskórka (epiderma) i oskórka (kutikula), a ponadto z cienkiej błony podstawowej. Oskórek będący wytworem naskórka zawiera m. in. chitynę pełniącą funkcje szkieletowe. Oskórek pokrywa całe ciało, wyściela także jelita, tchawki i część układu rozrodczego. Skóra owadów wytwarza różne narządy i przydatki jak np.: włoski, rogi, kolce, a także gruczoły: m.in. wonne, odstraszające, przędne oraz odpowiada za ubarwienie owadów, tj. chemiczne (pigmentowe) i strukturalne (optyczne).

Mięśnie- dzielą się na: szkieletowe (poprzecznie prążkowane), oraz trzewiowe (gładkie, budujące tylko narządy wewnętrzne). Mięśnie zbudowane są z pojedynczych włókienek, które są zatopione w sarkoplaźmie i otoczone błoną. Mięśnie poruszają ciałem oraz powodują skurcze toniczne utrzymujące krew w jamie ciała pod stałym ciśnieniem.

Układ pokarmowy- zaczyna się otworem gębowym a kończy odbytowym. Składa się z trzech wyraźnie odmiennych części: jelita przedniego, środkowego oraz tylnego. W jelicie działają zastawki oddzielające części układu: wpustowa, wypustowa i odbytowa. Na granicy jelita środkowego otwierają się do jego światła cewki Malpighiego. W jelicie przednim można u wielu owad-ów wyróżnić gardziel, przełyk, którego tylny odcinek stanowi wole i przedżołądek. Ściana jelita składa się od zewnątrz z dwóch warstw mięśni okrężnych i pod-łużnych. Przełykanie pokarmu odbywa się dzięki skoordynowanym ruchom mięśni. Zapoczątkowanie trawienia odbywa się w wolu, dokąd pokarm dostaje się z wydzieliną gruczołów ślinowych, które otwierają się do jamy gębowej.

Układ wydalniczy- stanąwią głównie cewki Malpighiego o kształcie rurek ślepo kończących się w jamie ciała, a otwierających się do światła jelita zwykle na granicy środkowego i tylnego. Liczba cewek jest stała u poszczególnych jednostek systematycznych. Cewki zbudowane są z pojedynczej warstwy komórek. Głównym składnikiem płynnych wydalin u owadów jest kwas moczowy. Cewki mogą również wydzielać enzymy trawienne i substancje przędne.

Układ krwionośny- jest otwarty i na ogół słabo rozwinięty. Wzdłuż ciała owada po stronie grzbietowej biegnie główne naczynie krwionośne (serce) - pulsująca rurka zaopatrzona w boczne otworki, tzw. ostia. Z jamy ciała przez ostia hemolimfa wlewa się do serca. Ku przodowi serce przechodzi w węższą nieco aortę nie mającą bocznych otworków. Aorta kończy się w puszce głowowej otworem, przez który hemolimfa wtłaczana jest z powrotem do jamy ciała, oprócz tego w różnych miejscach znajdują się mniejsze naczynia pulsujące działające na podobnej zasadzie jak serce. W skład krwionośnego serca owadów wchodzi też kilka zatok. Pomiędzy sercem a przewodem pokarmowym rozciąga się przepona grzbietowa; między przewodem pokarmowym a łań-cuchem nerwowym - brzuszna. Pomiędzy przeponami a ścianami ciała są otwory umożliwiające przepływ krwi. Układy krwionośny i oddechowy wspólnie zaopatrują organizm w tlen.

Układ oddechowy- składa się z systemu tchawek stanowiących drzewkowate wypuklenia skóry łączące się ze środowiskiem zewnętrznym za pomocą przetchlinek (10 par, w tym 2 na tułowie i 8 na odwłoku) wyposażonych w aparaty filtracyjne i zamykające.
Istnieją dwa typy oddychania; dyfuzyjny (bez aktywnej roli owada) i wentylacyjny (związane z wykonywaniem przez owada ruchów oddechowych). Gatunki wodne posiadają skrzelotchawki, inne formy wykazują zdolność oddychania skórnego.

Układ nerwowy- składa się z neuronów tworzących zwoje nerwowe symetrycznie rozmieszczone wzdłuż osi ciała. W związku z czym możemy wyróżnić trzy układy nerwowe: centralny, obwodowy i trzewiowy. Przedni odcinek układu centralnego to mózg leżący ponad przełykiem. Tworzy on wraz ze zwojem podprzełykowym pierścień okołoprzełykowy. Układ ten unerwia płaty wzroku, czułki oraz skrzydła i nogi. Obwodowy układ nerwowy tworzy duża liczba nerwów skierowanych do wszystkich narządów. Trzewiowy składa się z układu stomatogastrycznego, ogonowego i nerwu nieparzystego (unerwia przetchlinki oraz część przewodu pokarmowego i serce).

Narządy zmysłów - owady posiadają złożone oczy i narządy słuchu oraz prostsze narządy węchu, smaku i dotyku. Do analizy wstrząsów i drgań dźwiękowych służy narząd Johnstona, narządy strunowe i bębenkowe. Owady posiadają również narządy równowagi. Oko złożone składa się z kilku lub kilkunastu tysięcy omatidiów. W każdym omatidium znajduje się część dioptryczna zawierająca aparat soczewkowy oraz receptoryczna. Wyróżnia się dwa typy oczu złożonych: apozycyjne (przystosowane do widzenia w dzień) i superpozycyjne (w nocy). Ponadto mogą występować na głowie przyoczka w liczbie 1-3.

Układ rozrodczy- Owady są na ogół rozdzielnopłciowe, jaja wytwarzane są przez jajniki - proste rurki tworzące dwa grona. Jajnik składa się z szeregu cewek jajnikowych uchodzących do wspólnego jajowodu bocznego. Pojedyncza cewka jajnikowa zawiera część przednią i tylną; w przedniej formują się jaja, które w tylnej są otaczane zewnętrzną otoczką. W otoczce tej pozostaje mały otwór przez który dostaje się plemnik. Dojrzewające jajo rosnąc przesuwa się ku tyłowi. Boczne jajowody uchodzą do jajowodu środkowego kończącego się otworem płciowym. Ten natomiast uchodzi do komory płciowej. W macicy odbywa się u wielu gatunków rozwój zarodkowy jaja. Nasienie podczas kopulacji trafia do torebki a z niej do zbiornika i tu oczekuje na złożenie jaj. Do pochwy uchodzą gruczoły dodatkowe. Wytwarzają one substancje ułatwiającą przyklejanie jaj do podłoża. U większości owadów jądra są parzyste, a każde składa się z kilku zrośniętych pęcherzyków, połączonych z przewodem nasiennym. Nasieniowody łączą się w przewód wytryskowy, jest on silnie umięśniony wypycha nasienie na zewnątrz przez otwór znajdujący się na końcu dziewiątego segmentu odwłoka. Dookoła męskiego otworu płciowego ścianki ciała rozrastają się tworząc cewkę, która wraz z wyrostkami tworzy prącie. Jego budowa jest odmienna u przedstawicieli różnych grup owadów.

MORFOLOGIA OWADÓW:

Schemat morfologii owada

BUDOWA POSTACI IMAGINALNYCH:

- głowa- zbudowana jest z 6 segmentów ciała,

- tułów- zbudowany jest z 3 segmentów ciała,

- odwłok- zbudowany jest z 11-12 pozostałych segmentów.

GŁOWA:

1. Czułki: trzonek, zwrotnik (zbudowane z żywych tkanek), biczyk (jest wieloczłonowy i ma-rtwy).

Typy czułków:

- szczeciniaste- kolejne człony są coraz węższe np. kózkowate,

- nitkowate- człony są podobnej szerokości np. stonki,

- paciorkowate- człony są zaokrąglone np. bogatkowate,

- piłkowane- część członów posiada wyrostek np. dyląż garbarz,

- grzebieniaste- wyrostki są dłuższe od członów np. kołatki,

- pierzaste- wyrostki są bardzo cienkie i długie np. ćmy,

- buławkowate- np. niektóre chrząszcze.

2. Aparat gębowy- odnóża głowowe przystosowane do pobierania pokarmu. W skład aparatu gębowego typu gryzącego wchodzą:

elementy nieparzyste:

- warga górna,

elementy parzyste:

- warga dolna z dwoma głaszczkami wargowymi,

- para rzuchw- każda żuchwa posiada jeden głaszczek żuchwowy,

- para żuwaczek.

3. Oczy złożone- rodzaj oczu występujący m.in. u owadów. Składają się z wielu pojedynczych omatidiów, z których każdy odbiera tylko wąski wycinek pola widzenia.

Typy oczu złożonych:

- oczy apozycyjne - występują u owadów dziennych.

- oczy superpozycyjne - występują u owadów nocnych.

TUŁÓW:

- przedtułów,

- śródtułów,

- zatułów.

Segment przedtułowia składa się z 3 płytek:

- płytka górna grzbietowa- tergit

- płytka dolna - sternit,

- płytka boczna - pleuryt.

Do tułowia przymocowane są nogi i skrzydła.

BUDOWA NOGI OWADA:

biodro, krętarz, udo, goleń (zwykle elementy jedno członowe), stopa (zwykle wieloczłonowa u wiekszości owadów zakończona członem pazurkowym).

Typy odnóży:

- skoczne np. pasikoniki, pchły,

- chwytne np. modliszki,

- bieżne np. niektóre chrząszcze,

- grzebne np. turkuć podjadek,

- pływne np. pływak żółtobrzeżek

BUDOWA SKRZYDŁA:

Skrzydła owadów zbudowane są z podwójnej warstwy błonki, rozpiętej na sieci żyłek nadającym błonie kształt i spoistość. Żyłki, czyli sztywne, schitynizowane rureczki, stanowią szkielet delikatnych skrzydeł, służący ich wzmocnieniu. Opracowano system nazewnictwa żyłek. Wzdłuż skrzydeł przechodzą tzw. żyłki podłużne: żebrowa (ramienna), podżebrowa (pod ramienna), szprychowa, mediana (środkowa), łokciowa, pachowa i jarzmowa. Wszystkie one, oprócz pierwszej mogą tworzyć dodatkowe odgałęzienia. Obok żyłek podłużnych występują żyłki poprzeczne.

ODWŁOK- ostatnia, trzecia, tylna część ciała owada, połączona z tułowiem, skrywająca we wnętrzu narządy rozrodcze.

TARCZKA- widoczna część śródplecza.

JAJA OWADÓW- kształt, barwa, wielkość, forma składania (pojedynczo, w skupieniach) oraz miejsce składowania może służyć jako jedna z cech rozpoznawczych gatunku.

LARWY- stadium rozwojowe owadów różniące się od postaci dojrzałej budową, trybem życia, a często także środowiskiem w jakim żyją.

Typy larw owadów:

I. Larwy polipodialne (wielonogie)- segmentowane ciało, 3 pary odnóży tułowiowych oraz odnóża odwłokowe np. poproch, barczatka sosnówka, rośliniarki.

II. Larwy oligopodialne- segmentowane ciało i 3 pary odnóży tułowiowych np. pędraki, drutowce, biegacze.

III. Larwy apodialne (beznogie)- np. korniki, ryjkowce. Mogą mieć postać larw ecyfalicznych z dobrze wykształconą puszką głowową lub acefalicznych bez wykształconej puszki głowowej.

POCZWARKI- stadium rozwojowe owadów o przeobrażeniu zupełnym, poprzedzające postać dorosłą - imago.

Typy poczwarek:

I. Poczwarka wolna (otwarta)- dobrze widoczne przysadki ciała np. przyszłe odnóża.

II. Poczwarka zamknięta- wszystkie przysadki ciała są zamknięte - niewidoczne.

Formy ochrony poczwarek:

1. Bobówka- pozostawiona ostatnia wylinka ciała larwy z widoczną segmentacją ciała.

2. Kokon- wytwór gruczołów przędnych larwy.

3. Kokolit- wytwór zbudowany przez larwę z elementów znajdujących się w jej zasięgu np. z próchnicy.

ODŻYWIANIE OWADÓW:

W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu wyróżniamy:

- fitofagi - odżywiające się żywymi roślinami,

- zoofagi - odżywiające się innymi zwierzętami żywymi, należą tu parazytoidy i drapieżce,

- saprofagi - żerujące na obumarłych roślinach,

- nekrofagi - odżywiające się martwymi zwierzętami,

- koprofagi - odżywiające się odchodami.

Z uwagi na liczbę rodzajów pobieranego pokarmu wyróżniamy:

- monofagi - jeden rodzaj pokarmu np. gat. rośliny,

- oligofagi - jeden rodzaj roślin lub zwierząt,

- polifagi - rośliny lub zwierzęta należące do różnych rodzajów,

- pantofagi - wszystkożercy.

Wiele gatunków w zależności od stadium rozwojowego może być zaliczone do różnych grup.

ROZWÓJ OWADÓW:

Rozwój osobniczy owadów jest stadialny a szczególną jego cechą jest sposób przechodzenia od stadium larwalnego do stadium postaci dorosłej czyli przeobrażenie (metamorfoza). Możemy wyróżnić przeobrażenie niezupełne kiedy w rozwoju owada nie występuje stadium poczwarki i zupełne gdy stadium poczwarki jest biologicznie niezbędne.

Przeobrażenie niezupełne może przebiegać jako:

1. Rozwój epimetaboliczny (owady bezskrzydłe)- owad po opuszczeniu jaja jest z wyjątkiem wielkości zupełnie podobny do postaci dorosłej i prowadzi identyczny tryb życia, a dalszy rozwój polega na wzroście związanym z procesami linienia.

2. Rozwój heterometaboliczny (np. karczany, skorki)- wzrost bezskrzydłej larwy podobnej do postaci dorosłej po opuszczeniu jaja polega na stopniowym dorastaniu, pojawianiu się zawiązków skrzydeł i ich rozwoju oraz stopniowym osiąganiu dojrzałości płciowej.

3. Rozwój neometaboliczny (np. niektóre pluskwiaki równoskrzydłe)- brak zawiązków skrzydeł u młodocianych larw podobnych do postaci dorosłych.

Przeobrażenie zupełne (np. chrząszcze, motyle, błonkoskrzydłe)- jajo, larwa przypominająca bardziej zarodek niż postać dorosłą, poczwarka i owad dorosły - imago.

SYSTEMATYKA OGÓLNA wg. Henniga (1953) i Webera (1965) z uwagami Eidmanna i

Kühlhorna (1970):

Gromada: Owady - Insecta

Podgromada: Owady bezskrzydłe - Apterygota

Rząd: Pierwogony- Protura

Rząd: Skoczogonki- Collembola

Rząd: Widłogonki - Diplura

Rząd: Szczeciogony - Thysanura

Podgromada: Owady uskrzydlone - Pterygota

O przeobrażeniu niezupełnym:

Rząd: Jętki - Ephemeroptera

Rząd: Widelnice - Plecoptera

Rząd: Ważki - Odonata

Rząd: Prostoskrzydłe - Orthoptera

Rząd: Skorki - Dermoptera

Rząd: Karczany - Blattodea

Rząd: Modliszki - Mantodea

Rząd: Gryzki - Psocoptera

Rząd: Wszoły - Mallophaga

Rząd: Wszy - Anoplura

Rząd: Przylżeńce- Thysanoptera

Rząd: Pluskwiaki różnoskrzydłe - Heteroptera

Rząd: Pluskwiaki równoskrzydłe - Homoptera

O przeobrażeniu zupełnym:

Rząd: Błonkoskrzydłe - Hymenoptera

Rząd: Chrząszcze - Coleoptera

Rząd: Wachlarzoskrzydłe - Strepsiptera

Rząd: Wielbłądki - Raphidides

Rząd: SiatkoskrzydłeNeuroptera

Rząd: Wojsiłki - Mecoptera

Rząd: Chruściki - Trichoptera

Rząd: Motyle - Lepidoptera

Rząd: Muchówki - Diptera

Rząd: Pchły - Siphonaptera

CHRZĄSZCZE- najliczniejszy rząd owadów, charakteryzujący się silnie stwardniałą pokrywą ciała o różnym ubarwieniu często bogato urzeźbiona. Długość 0,2 - 200 mm. Narządy gębowe typu gryzącego. Czułki najwyżej 10-11 członowe różnych form np. nitkowate, szczeciniaste, wachlarzykowate. Oczy złożone na ogół dobrze rozwinięte. Bardzo dobrze wyodrębnione przedtułowie luźno połączone ze śródtułowiem. Tarczka mała. Pierwsza para skrzydeł tworzy silnie zesklerotyzowane pokrywy, druga para błoniasta. Czasem skrzydła szczątkowe. Odnóża typu bieżnego rzadko grzebne lub pływne. Odwłok duży o różnej liczbie segmentów (6-10). Głowa dobrze wyodrębniona. Chrząszcze są jajorodne. Rozmnażają się obupłciowo. Przechodzą przeobrażenie zupełne. Larwy oligopodialne. Poczwarka wolna rzadziej nibyzamknięta. Rozwój 2-3 m-ce, niekiedy nawet 5-6 lat. Dzielą się na dwa podrzędy: chrząszcze drapieżne i chrząszcze wielożerne.

Podrząd: Chrząszcze drapieżne

Rodziny: Trzyszczowate (trzyszcz leśny; Biegaczowate (tęcznik liszkarz,

Podrząd: Chrząszcze wielożerne

Rodziny: Omarlicowate ( omarlica czterokropkowa; Kusakowate (kusak czerwonopokrywy); Gnilikowate (gnilik); Jelonkowate (jelonek rogacz); Żukowate (chrabąszcz majowy); Obumierkowate (obumierek olbrzymi); Zgniotkowate (zgniotek cynobrowy); Miazgowcowate ( miazgowiec wąski); Biedronkowate (biedronka siedmiokropkowa);

Skórnikowate; Bogatkowate (opiętek dwuplamkowy); Sprężykowate (sprężyk sosnowiec); Omomiłkowate (omomiłek wiejski); Drwionkowate (rytel pospolity); Przekraskowate (przekrasek mróweczka);Kapturnikowate, Kołatkowate (kołatek korowiec); Majkowate (majka lekarska); Śniadkowate (głaszczyn brodaty) Czamuchowate (omrzel piaskowy); Kózkowate (rębacz pstry); Stonkowate (rynnica olchowa); Podryjkowate (zdobnik brzozo-wiec); Ryjkowcowate (szeliniak sosnowiec); Kornikowate (kornik drukarz); Wyrynnikowate (wyrynnik dębowiec).

MOTYLE- jeden z najliczniejszych i najlepiej poznanych rzędów owadów. Cechą charakterystyczną jest stosunkowo jednolity plan budowy, mała różnorodność kształtów i ogromne bogactwo kolorów. Narządy gębowe zasadniczo typu ssącego. Owady o dwóch parach błoniastych skrzydeł pokrytych barwnymi łuskami. Niekiedy skrzydła są przezroczyste lub w zaniku. Postacie dorosłe żyją krótko, odżywiają się nektarem, sokami z drzew lub wcale nie pobierają pokarmu. Przechodzą przeobrażenie zupełne. Jaja składane w różnej liczbie (pojedynczo i w złożach), pokrywane są niekiedy substancją ochronną lub włoskami z odwłoka samicy. Larwy typu polipodialnego zwane gąsienicami posiadają dobrze wykształconą głowę z gryzącym aparatem gębowym. Ciało ich jest różnie ubarwione. Niekiedy owłosione i w takim przypadku nazywamy je "liszkami". Poczwarki typu zamkniętego, niekiedy dodatkowo otoczone oprzędem. Przedstawiciele tego rzędu powodują często powstawanie dużych szkód w lasach szczególnie w czasie gradacji. Dzielą się na podrzędy:

Podrząd: Jarzemkowce których cechą jest występowanie jarzemka (połączenie skrzydeł), należą tu rodziny: Skrzydliniakowate, Plątaczkowate, Niesobkowate.

Podrząd: Wędzidełkowce

Rodziny: Pasynkowate (pasynek skrzydełkowiaczek); Tyszerkowate (tyszerka płaskowianka); Pochwikowate (krobik modrzewiowiec); Namiotnikowate (jesik pączkowiec); Skośnikowate (skośnik tuzinek); Przeziernikowate (przeziernik osowiec); Zwójkowate (zwójka sosnówka); Trociniarkowate (trociniarka czerwica); Omacnicowate (omacnica szyszkówka); Barczatkowate (barczatka sosnówka); Zawisakowate (zawisak borowiec); Korowódkowate (korowódka sosnówka); Garbatkowate (garbatka zygzakówka), Miernikowce (zimowiak ogołotniak); Sówkowate (strzygonia choinówka); Brudnicowate (brudnica mniszka).

Podrząd: Pałkorożne (motyle dzienne):

Rodziny: Bielinkowate (niestrzęp głogowiec); Rusałkowate (pokłonnik osinowiec).

MUCHÓWKI- owady o jednej parze błoniastych skrzydeł. U wielu gat. wyst. druga para w formie kikutowatych tworów (przezmianek). Skrzydła obok żyłek podłużnych mają nieliczne żyłki poprzeczne. Głowa kulista połączona stylikowato z tułowiem, ruchliwa. Narządy gębowe liżąco-ssące lub kłująco-ssące. Oczy duże. Czułki wieloczłonowe np. szczotkowate lub trzyczłonowe - kolbkowate. Odwłok składa się z 4-10 segmentów. Jaja lub larwy (niektóre muchówki są żyworodne) składane w wodzie, glebie, roślinach, ciele innych zwierząt itp. Larwy bez członowatych nóg tułowiowych, z dobrze wykształconą puszką głowową lub bez wyróżnionej głowy. Trzy typy poczwarek: wolna, zamknięta, wolna zamknięta w bobówce. Sposoby rozmnażania: żyworództwo, hermafrodytyzm, pedogeneza. Mogą być roślinożerne, drapieżne, pasożyty, saprofagi itp. Znaczenie dla leśnictwa to występowanie szeregu gatunków pasożytniczych, regulujących liczebność szkodliwych owadów.

Dzielą się na trzy podrzędy:

Podrząd: Długoczółkie

Rodziny: Pryszczarkowate (gamusznica bukowa); Koziułkowate.

Podrząd: Krótkoczułkie

Rodziny: Łowikowate (wierzchołówka); Bujankowate (drogosz żałobnica); Błyskleniowate (szaroziołek znaczony).

Podrząd: Łękoryse

Rodziny: Plujkowate; Gzowate; Muchowate; Bzygowate; Trawiszkowate; Chyłkowate; Rączycowate (rączyca łuskowata).

BŁONKOSKRZYDŁE- dzieli się je na 2 podrzędy Rośliniarki i Stylikowce, do których należą Żądłówki i Owadziarki. Żyją we wszystkich środowiskach lądowych, nieliczne są związane z wodami słodkimi. Owady silnie zróżnicowane pod względem wielkości od 0,17 mm do kilkunastu cm. Ubarwienie rzadko jednolite, u większości stanowi kontrastowe połączenie (ostrzegawcze) barw czarnej, czerwonej, żółtej, brązowej. Owady te mają dobrze wyodrębnioną, ruchliwą głowę, z aparatem gębowym typu gryzącego lub gryząco-liżącego, zwykle zaopatrzoną w parę zwykle wieloczłonowych czułków, parę oczu złożonych i 3 przyoczka. Tułów złożony z 3 segmentów, z 3 parami nóg i 2 parami błoniastych skrzydeł. Odwłok zbudowany z 10 seg., u rośliniarek i owadziarek jest zakończony pokładełkiem służącym do składania jaj, u żądłówek - żądłem które służy do obrony i ataku. Występuje wyraźny dymorfizm płciowy, który zewnętrznie przejawia się np. w odmiennej budowie czułków i odwłoka, różnym kształcie głowy, w wielkości, ubarwieniu, owłosieniu. U gatun-ków społecznych występuje zróżnicowanie budowy między poszczególnymi grupami, czyli kastami, wynikające z podziału funkcji. Przechodzą przeobrażenie zupełne. Poczwarka typu wolnego, u niektórych (np. mrówek i gąsienicznikowatych) ukryta w oprzędzie. Rozwijają 1-2 pokolenia rocznie, zimują gł. w stadium larwy lub poczwarki. Częstym zjawiskiem jest dzieworództwo. Błonkówki żywią się zarówno pokarmem roślinnym jak i zwierzęcym tylko nieliczne są mono-fagami. Mrówki, niektóre pszczoły, osowate i niektóre grzebaczowate prowadzą społeczny tryb życia. Znaczenie ekologiczne i gospodarcze jest bardzo duże: wiele gat. jest ważnymi zapylaczami roślin, wytwarzają różne wykorzystywane przez człowieka produkty, np. wosk, miód, liczne są wrogami naturalnymi owadów szkodliwych.

PROSTOSKRZYDŁE- owady przeważnie duże lub średniej wielkości o wydłużonym ciele. Duże oczy, 3 przyoczka, narządy gębowe typu gryzącego. Dwie pary skrzydeł: przednie skórzaste, tylne błoniaste. Występują też formy o skrzydłach skróconych. Trzecia para nóg skoczna, względnie przednia grzebna. Samice posiadają pokładełko. Owady te wydają dźwięki przy pomocy narządów stridulacyjnych. Przeobrażenie niezupełne - typu heterometabolii rzeczywistej. Ja-ja składane do gleby pojedynczo lub po kilka sztuk. Rozwój trwa od kilku miesięcy do kilku lat. Odżywiają się pokarmem roślinnym, zwierzęcym, bądź są wszystkożerne (występuje także kanibalizm). Przedstawiciele tego rzędu powodują często duże straty w płodach rolnych (dotyczy to głównie krajów: Azji, Afryki, Australii i niektórych krajów Europy). W Polsce przedstawiciele tego rzędu powodują niekiedy szkody w gospodarstwie leśnym np. opaślik sosnowiec, turkuć podjadek.

PLUSKWIAKI RÓŻNOSKRZYDŁE- owady dość różnie ubarwione, przeważnie o ciele spłaszczonym, o umiarkowanej lub ograniczonej zdolności lotu. Narządy gębowe w postaci członowanej kłujki osadzonej w prze-dniej części głowy i chowanej pod przedpiersie. Posiadają z reguły dwie pary skrzydeł składanych płasko na grzbietowej stronie ciała. Przednia para tworzy tzw. półpokrywy - jest w 2/3 długości stwardniała, a w 1/3 błoniasta. Druga para błoniasta. Niektóre gatunki posiadają skrzydła częściowo lub całkowicie zredukowane (pluskwa domowa). Przedplecze silnie rozwinięte. Między nasadą skrzydeł występuje charakterystyczna duża trójkątna tarczka. Nogi bieżne, czasem przekształcone w chwytne, lub pływne. Większość gatunków posiada gruczoły zapachowe (za-równo larwy, jak i imago). Przeobrażenie niezupełne typu heterometabolii rzeczywistej. Zamieszkują środowisko lądowe i wodne. Mogą być roślinożerne- odżywiające się sokami roślinnymi, drapieżne (wysysające owady i inne drobne zwierzęta) jak też i pasożyty zewnętrzne (wysysające krew - pluskwy). Z reguły jedno pokolenie w roku, jaja składane na powierzchni roślin i do gleby. Larwy prowadzą podobny tryb życia do postaci doskonałych. Należą tu owady powodujące często duże szkody w lesie np. korowiec sosnowy, jak też owady pożyteczne dla gospodarki leśnej zawadzik leśniczek.

PLUSKWIAKI RÓWNOSKRZYDŁE- rząd ten obejmuje ok. 42 tys. gatunków owadów różniących się między sobą kształtem ciała. Aparat gębowy kłująco-ssący w postaci członowanej kłujki osadzonej w tyle głowy. Niekiedy kłujka uwsteczniona lub jej brak. Dwie pary błoniastych skrzydeł złożonych w spoczynku daszkowato na grzbietowej stronie ciała. Występują też formy bezskrzydłe. Ciało najczęściej nie spłaszczone, okrągławe. Przechodzą przeobrażenie niezupełne. Oprócz rozmnażania płciowego spotyka się partenogenezę i dodatkowo skomplikowaną przemianę pokoleń. Pluskwiaki równoskrzydłe są to owady lądowe odżywiające się sokami roślinny-mi, mogą powodować powstawanie galasów.

NOMENKLATURA GATUNKOWA:

Nazwa gatunku jest obowiązkowo dwuczłonowa. Pierwszy człon pisany zawsze dużą literą jest nazwą rodzajową. Drugi człon, specyficzny pisze się zawsze z małej litery i określa on na-zwę osobniczą. Naukowe określenie gatunku musi zawierać (po dwuczłonowej nazwie) nazwisko autora który opublikował gatunek po raz pierwszy i rok w którym ten opis został opublikowany.

Prawo priorytetu- jedno z podstawowych praw nomenklatury gatunkowej mówiący o tym iż gatunek opisany wielokrotnie pod różnymi nazwami zachowuje ostatecznie nazwę nadaną mu przez pierwszego autora, decydująca jest tu data publikacji. Wszystkie późniejsze nazwy sta-ją się synonimami.

SZLAKI MIGRACYJNE OWADÓW- na terenie Polski możemy wyróżnić 3 główne szlaki migracyjne tj.:

- Dolina Bugu,

- Przełęcz Dukielska,

- Brama Morawska.

Migracja odbywa się w kierunku północnym.

PODZIAŁ SZKODNIKÓW:

1. Szkodniki pierwotne i wtórne.

2. Szkodniki fizjologiczne (liście, łyko, kambium), fizjologiczno - techniczne (kambium, drewno), techniczne (drewno).

3. Ryzofagi (uszk. korzenie), foliofagi (uszk. liście), kambiofagi (uszk. kambium), ksylofagi (uszk drewno).

SZKODNIKI PIERWOTNE SOSNY- owady atakujące drzewa zdrowe, wywodzące się z 2 rzędów: błonkówek i motyli.

STRZYGONIA CHOINÓWKA (Panolis flamea)- zimuje jako motyl w poczwarce pod ściółką. Rójka w IV, w górnych partiach koron. Samica składa jaja w rzędach na igłach. Gąsienice po zjedzeniu osłonki jajowej zaczynają żerować igłach sosnowych. Po 5-6 tygodniach (IX) przechodzą do ściółki i przepoczwarczają się. Szkodnik drzewostanów II-IV klasy wieku, prowadzi do obumierania, gradacje. Zwalczanie: zabieg chemiczny (preparaty kontaktowe).

BARCZATKA SOSNÓWKA (Dendrolimus pini)- roi się w VII. Wyraźny dymorfizm płciowy. Samica składa jaja pojedynczo lub w luźnych złożach na cienkich gałązkach i igłach u nasady korony. Po 2-3 tygodniach od złożenia jaj, w VIII, wylęgają się gąsieniczki i żerują w koronach do pierwszych mrozów X/XI. Zimują na pół wyrośnięte gąsienice w ściółce przy pniach drzew, na których żerowały. W III wspinają się po pniach do korony, gdzie dalej żerują na igłach. Przepoczwarczają się w VI, otoczone wrzecionowatym oprzędem, między płatami kory pni lub między pędami. Mniej więcej po 5 tygodniach spoczynku poczwarki, w VIII wylęgają się motyle. Generacja najczęściej roczna, na północy dwuletnia. Ważny szkodnik leśny. W lutym w celu ochrony drzew należy nakładać na pnie pierścienie lepowe, które uniemożliwiają gąsienicom wędrówkę w korony. Zwalczanie: metoda chemiczna.

BORECZNIK SOSNOWIEC (Diprion pini)- żyje przeważnie na sośnie pospolitej, ale zasiedla również sosnę czarną i kosodrzewinę, sporadycznie też wejmutkę. Wykazuje skłonność do masowych pojawów. Wybiera d-stany rosnące na słabych glebach, lukowate i w wieku drągowiny, dobrze nasłonecznione. Szczególnie drzewa wolno stojące, na obrzeżach d-stanów lub wyrastające ponad inne. Roi się w miejscach dobrze nagrzanych w IV/V oraz ponownie w VII/VIII. Podczas rójki latają tylko samce, samice natomiast wolno chodzą po gałęziach. Samice wycinają ząbkowanym pokładełkiem na brzegach igieł rowek, do które go szeregiem składają jaja. Następnie pokrywają go piankowatą wydzieliną. Po 3-6 tygodniach wylęgają się larwy. Żerują one na zeszłorocznych igłach, jesienią również na tegorocznych. Starsze larwy, zgryzają również soczystą korę młodych pędów. Niepokojone larwy przybierają postawę obronną i gwałtownie unoszą tył i przód ciała, wydzielając przy tym z otworu gębowego kroplę cieczy barwy żywicy. Larwy żerujące wiosną przepoczwarczają się w lipcu. Ich kokony są umieszczone między igłami na zakończeniach zewnętrznych pędów lub zagrzebane w ściółce. Po 1-2 tygodniach imago opuszcza kokon przez wycięty z wierzchu okrągły otwór. Larwy żerujące jesienią (drugiej generacji) opuszczają się w październiku z koron do gleby lub pozostają wśród roślin runa, gdzie zimują otoczone kokonem. Przepoczwarczają się na wiosnę i wkrótce po tym wylatują owady doskonałe. Część zimujących larw tej generacji może przelegiwać kolejny rok lub dłużej. W cieplejszym klimacie generacja jest podwójna, w zimniejszym pojedyncza (roczna). Do pojawów masowych dochodzi najczęściej w słabo rosnących d-stanach sosnowych. Występują wtedy żery prześwietlające i gołożery, zwłaszcza jeśli larwy żerują jesienią. Sosny, które po żerze zachowały pączki, mogą przetrzymać uszkodzenia i częściowo je zregenerować. Czynniki ograniczające: pasożyty, drapieżne owady, ptaki, ssaki, dziki i mikroorganizmy. Zwalczanie za pomocą oprysków insektycydami kontaktowymi lub żołądkowymi.

BORECZNIK RUDY (Neodiprion sertifer)- występuje w lasach na wyżynach, roi się w sierpniu, zasiedla przeważnie młode drzewka sosny pospolitej. Preferuje d-stany rosnące na ubogich siedliskach w dobrze nasłonecznionych miejscach. Owalne jaja składa w pewnych odstępach do nacięć na brzegach igieł. Na wiosnę wylęgają się z nich larwy, które w maju i czerwcu gromadnie zgryzają starsze igły, lecz pozostawiają nienaruszone młode pędy. Zakończywszy żer opuszczają się na ziemię gdzie przędą kokony. Przepoczwarczają się we wrześniu i wkrótce po tym wydostają się z kokonu owady doskonałe przez wycięty w jego górnej części okrągły otwór. Generacja roczna. Zwalczanie: preparatami kontaktowymi i biopreparatami wirusowymi.

BRUDNICA MNISZKA (Lymantria monacha)- występuje w lasach iglastych i mieszanych, często masowo. Roi się w lipcu i sierpniu, najczęściej w godzinach popołudniowych. W ciągu dnia motyle siedzą nieruchomo na pniach drzew. Samica składa jaja w płytkowatych skupieniach w pęknięciach kory. Osiem miesięcy później, w kwietniu i maju następnego roku, wylęgają się gąsieniczki, następnie udają się one na żer w korony drzew. Gąsienice mniszki zgryzają igły i liście prawie wszystkich drzew iglastych i liściastych, preferując świerk i sosnę. Po trwającym ok. 2 m-cy okresie żerowania w czerwcu i lipcu dochodzi do przepoczwarczenia. Poczwarka spoczywa 2-3 tygodnie w szparach kory lub w rozwidleniach gałęzi, przyczepiona do podłoża pojedynczymi nićmi przędzy, po czym lęgną się motyle. Generacja roczna. Zimuje gąsieniczka w jaju. Czynniki ograniczające: krysztalica - wirusowa choroba gąsienic, warunki środowiskowe, naturalni wrogowie. Zwalczanie: pierścienie lepowe, insektycydy kontaktowe oraz preparaty bakteryjne.

OSNUJA GWIAŹDZISTA (Acantholyda nemoralis)- w obrębie tego gatunku występują dwie formy: wczesna - rojąca się już w kwietniu, i późna - rojąca się w maju i czerwcu. Owad ten lata mało, zasiedla przede wszystkim d-stany sosnowe (drzewa 50-100-letnie), rosnące zwykle na słabszych siedliskach. Jaja składa na szczycie zeszłorocznych pędów. Samica najpierw nacina pokładełkiem tkankę igły, a następnie składa łódkowate jajo, wciskając je częściowo w rankę i pokrywając kitem. Po 2-3 tygodniach wylęgają się larwy, które żyją i żerują zwykle pojedynczo na pędach, otoczone luźnym, białym workowatym oprzędem. Larwa ścina igły przy pochewce, wciąga je do oprzędu i tam zżera. Po trzech tygodniach żerowania, w sierpniu, larwy schodzą do gleby, gdzie zagrzebują się na głębokość 5-25 cm. Przelegują 1-2 lata. U larw, które mają się przepoczwarczyć na wiosnę, jesienią od września i w zimie wykształcają się tzw. oczy imaginalne. Pronimfy przepoczwarczają się w kwietniu i maju. Okres spoczynku poczwarki trwa trzy tygodnie, po czym lęgnie się owad doskonały. Generacja roczna, dwu- lub trzyletnia. Naturalnymi wrogami są: kruszynek, ptaki i ssaki owadożerne. Stosuje się insektycydy kontaktowe.

POPROCH CETYNIAK (Bupalus piniastris)- liczny w lasach iglastych i ze skłonnością do występowania masowego, roi się w koronach drzew od maja do końca czerwca w ciągu dnia, podczas słonecznej i bezwietrznej pogody. Najczęściej występuje w sośninach w wieku 20-70 lat, rosnących na ubogich glebach. Samica układa jaja w rządki na wewnętrznej stronie zeszłorocznych igieł. W lipcu wylęgają się bardzo wolno rosnące larwy, żerujące aż do października na igłach sosen, rzadko świerka lub jodły. Po zakończeniu żerowania opuszczają się z koron na ziemię, gdzie przepoczwarczają się zagrzebane w ściółce bez oprzędu. Motyle lęgną się w maju i czerwcu. Zdrowe poczwarki reagują na dotyk żywym ruchem. Generacja roczna. Zimują poczwarki. Długotrwałe intensywne żerowanie może prowadzić do zamierania całych d-stanów. Zapobieganie: urozmaicanie składu gatunkowego d-stanów, kolonizacja mrówek oraz ochrona ptaków. Zwalczanie metodą chemiczną i zabiegami biologicznymi.

ZAWISAK BOROWIEC (Hyloicus piniastri)- motyl zasiedlający lasy iglaste, lata nocą od końca maja do sierpnia, wyszukując kwiaty np. wiciokrzewu czy lipy. Zielonkawe jaja składa zwykle pojedynczo lub w małych grupkach na igłach sosen i innych drzew iglastych. Gąsienice żerują na igłach od lata do jesieni. Przepoczwarczają się w sierpniu w wierzchnich warstwach gleby. Poczwarka zimuje, często przeleguje dłużej. Szkody wyrządzane przez tego owada mogą mieć znaczenie gospodarcze, jeśli gąsienice występują masowo.

POZOSTAŁE SZKODNIKI PIERWOTNE I WTÓRNE DRZEW LEŚNYCH:

CHRABĄSZCZ MAJOWY (Melolontha melolontha) CHRABĄSZCZ KASZTANOWIEC (Melolontha hippocastani)- imago wykształca się z poczwarki jesienią (IX) i zimuje w glebie a wiosną udaje się na żer uzupełniający na liściach drzew liściastych (ale także na modrzewiu). Samice wychodzą z gleby później niż samce i po rójce (owady latają po zmierzchu) składają jaja w glebie na głębokości nawet 40 cm po czym udają się na żer regeneracyjny. Cykl ten może powtórzyć się 3 razy. Rozwój embrionalny trwa 4-6 tygodni po czym młode pędraki rozpoczynają żerować na butwiejących szczątkach roślinnych, a po przezimowaniu na korzeniach drzew i krzewów. Na zimę pędraki schodzą nawet na 1m w głąb gleby. Generacja 4 - 5-cioletnia ( u kasztanowca 5-cio). Owad przepoczwarcza się w VII i VIII. Czynniki sprzyjające: przerzedzone d-stany (halizny, płazowiny i bardzo duże zręby); grunty porolne. Czynniki ograniczające: niskie temperatury; obfite, częste deszcze w czasie rójki; bakterie; grzyby pasożytnicze; ptaki owadożerne i ssaki. Znaczenie gospodarcze: larwy niszczą czasem całe uprawy a imago może powodować gołożery (groźne na szkółkach). Prognozowanie: kontrola zapędraczenia gleb.

Zwalczanie: podczas rójki stosowanie środków kontaktowych np. Ambusz 25EC, dezynsekcja gleby na szkółkach i powierzchnaich zagrożonych np. Diafuran 5G.

SPUSZCZEL DOMOWY (Hylotrupes bajulus)- dorosłe latają od czerwca do sierpnia w gorące dni, jaja składają w spękania drewna tylko drzew iglastych, na tarcicy, płotach, słupach, belkach i meblach w domach. Larwy żerując w drewnie tworząc z niego sypką, pylistą, silnie ubitą mączkę, która pozostaje w chodnikach i nie zostaje wydalona poza żerowisko. Zniszczenia drewna żerem larw są ukryte, lecz mogą być bardzo duże. Przepoczwarczenie następuje po 3-10 latach żerowania pod powierzchnią drewna. Młody chrząszcz opuszcza żerowisko wygryzionym owalnym otworem o postrzępionych brzegach.
Larwy mogą wyrządzać bardzo duże szkody w belkowaniu domów i innych budowli, jeśli elementy te nie zostały zaimpregnowane. Żerują w bielu dobrze ogrzanym przez słońce lub np. grzejniki w budynkach.

PAŚNIK PAŁĄCZASTY (Plagionotus arunatus)- chrząszcze te opadają pnie chorych stojących drzew oraz leżący na składnicach surowiec drzewny w korze. Szczególnie chętnie zasiedlają dąb, buk, grab i inne drzewa liściaste. W słoneczne dni penetrują aktywnie pnie, zaniepokojone spadają na ziemię. Latają w maju i czerwcu. Jaja składają w pęknięcia kory. Larwy żerują pod korą, wygryzając długie do 1 m chodniki wypełnione trocinkami. Przepoczwarczenie następuje w hakowato wygryzionym chodniku na głębokości do 6 cm w drewnie. Młody chrząszcz wygryza owalny otwór wylotowy, którym wychodzi na zewnątrz. Larwa może uszkadzać drewno dębowe drążąc chodniki w celu przepoczwarczenia się. Zasiedlone drewno należy wywozić z lasu przed majem.

ŻERDZIANKA SOSNÓWKA (Monochamus galloprovincialis)- larwa zimuje w drewnie w chodnikach larwalnych. Wiosną lub latem po przepoczwarczeniu wygryza się na zewnątrz i prowadzi żer uzupełniający ogryzając korę na młodych pędach. Rójka VI-VII, samica składa jaja pojedynczo w korze. Larwy żerują początkowo w łyku, później w bielu. Szkodnik fizjologiczno-techniczny. W lasach zaniedbanych i osłabionych może dojść do gradacji. Zabija drzewa, niszczy surowiec. Profilaktyka polega na usuwaniu chorych i zaatakowanych drzew, korowaniu drewna. Pułapki wykłada się w VI, korowane są w VIII. Opryski drewna składowanego w VIII.

SZELINIAK SOSNOWIEC (Hylobius abietis)- chrząszcz występuje w d-stanach iglastych; pojawia się w kwietniu i maju po przezimowaniu w wierzchnich warstwach gleby. Młode chrząszcze drugiego pokolenia pojawiają się w końcu lipca i na początku sierpnia. Masowo uszkadza 3-6-letnie świerki i młode sadzonki sosen, na których ogryza korę i łyko ze strzałek i pędów bocznych. Może też żerować na szyjkach korzeniowych wygryzając w nich placowate, lejkowate rany zwężające się ku drewnu. Owady te uszkadzają również drzewa liściaste, zwłaszcza rosnące na uprawach z iglastymi. Rójkę odbywają po żerze uzupełniającym, od końca kwietnia do początku czerwca. Jaja składają od wiosny do jesieni zwykle pod ziemią, na korzeniach pniaków sosen i świerków. Około 14 dni po złożeniu jaj wylęgają się larwy, które żerują następnie pod korą korzeni. Ich podłużne żerowiska są rozległe, wypełnione mączką i sięgają metra długości. W lipcu lub sierpniu tego samego roku larwa przekształca się w poczwarkę, aby po następnych 2-3 tygodniach ukazać się jako młody chrząszcz. Generacja najczęściej dwuletnia, a w sprzyjających warunkach termicznych roczna. Żerowanie larw jest w leśnictwie nieszkodliwe, lecz żer uzupełniający chrząszczy jest bardzo groźny i może powodować wymieranie całych młodych upraw drzew iglastych. Czynniki sprzyjające: zakładanie dużych zrębów, dopuszczanie do zachwaszczenia, niedokładne korowanie pniaków, ścinka letnia. Czynniki ograniczające: ssaki owadożerne, ptaki, płazy, gady.), jednak od dłuższego czasu nie mogą one rozrzedzić jego populacji. Profilaktyka polega na nie zakładaniu dużych zrębów, korowaniu pniaków, niestosowaniu ścinki w miesiącach letnich oraz chemicznym zaprawianiu pniaków i szybkiej wywózce drewna.

OPIĘTEK DWUKROPKOWY (Agrilus biguttatus)- chrząszcz z rodziny bogatkowatych. Opada drągowiny i starsze d-stany dębowe. Pojawia się już w maju. Rójka VI-VII. Gatunek ciepłolubny. Larwa wygryza taśmowate chodniki o poziomym przebiegu wyraźnie odbite w bielu i wypełnione ubitymi trocinkami. Przepoczwarczenie następuje w korze. Generacja roczna lub dwuletnia.

BORÓWKA LŚNIĄCA (Tetropinum castaneum) BORÓWKA MATOWA (Tetropinum fuscum)- borówka lśniąca atakuje głównie świerki i sosny, matowa sosny i świerki w starszych d-stanach. Zasiedla dolną część strzały. Chrząszcze b. lśniącej pojawiają się od maja do września a b. matowej od czerwca do sierpnia. Po kopulacji samica składa jaja pojedynczo w szpary pod łuskami kory. Po ok. 2 tyg. wylęgają się larwy i przez korę wgryzają się do łyka i kambium. W ciągu swego rozwoju larwy czterokrotnie linieją, a na jesień wgryzają się na gł. 2-5 cm gdzie sporządzają kolebkę poczwarkową. Przed przepoczwarczeniem larwa obraca się głową w kierunku otworu wyjściowego który zamyka zatyczką z wiórek drzewnych. Cykl rozwojowy trwa od roku do dwóch lat. Zapobieganie: utrzymywanie dobrego stanu sanitarnego d-stanów, wykładanie drzew pułapkowych.

KORNIK DRUKARZ (Ips typographus)- Kornik ten w sprzyjających warunkach atmosferycznych pojawia się masowo. Preferuje miejsca ciepłe i suche, małe luki i brzegi drzewostanów. Roi się w kwietniu i maju, powtórnie w lipcu i sierpniu. Zasiedla świerki, najchętniej w wieku 80-100 lat, głównie świeżo przewrócone przez wiatry lub stojące, lecz osłabione. Występujący masowo, zasiedla również zdrowe i młodsze drzewa. Jest wielożerny (poligamiczny). Samiec wgryza się pod łuski kory lub w jej załamania i drąży w niej komorę godową. Samice (1-3) po kopulacji drążą chodniki macierzyste długości do 15 cm. Chodniki macierzyste słabo naruszają biel. Samice składają jaja do wydrążonych w ściankach chodnika macierzystego po obu jego stronach 20-1000 tzw. nyżach jajowych. Po 10-14 dniach wylęgają się larwy, które prostopadle do chodnika macierzystego drążą dość krótkie, szybko się rozszerzające chodniki larwalne, wypełnione brunatną mączką drobniutkich trocinek. Na ich końcu mieszczą się owalne kolebki poczwarkowe, gdzie larwy przepoczwarczają się. Młode chrząszcze żerują (żer uzupełniający) w miejscu wylęgu, drążąc krótkie, nieregularne chodniki lub na gałęziach po wylocie z kolebki. Generacja w gorszych warunkach atmosferycznych jest podwójna, w sprzyjających potrójna. Często też występuje generacja siostrzana po żerze regeneracyjnym starych chrząszczy. Chrząszcze zimują w ściółce obok zasiedlonych drzew. W celu powstrzymania rozwoju populacji kornika należy przed rozwinięciem się larw szybko wycinać, korować i wywozić "drzewa trocinkowe". Cały leżący surowiec świerkowy należy wywieźć z lasu do końca kwietnia lub okorować w tym czasie a korę zniszczyć! Kontroli rozwoju szkodnika służy wykładanie od kwietnia do końca sierpnia pułapek, na których systematycznie bada się rozwój i liczbę larw.

CETYNIEC WIĘKSZY (Tomicus piniperda)- roi się od połowy marca do początku maja. Zasiedla świeżo ścięte sosny, ale też stojące osłabione starsze. Samica drąży w starszych leżących drzewach kilkucentymetrowy chodnik macierzysty rozpoczynając go tzw. fajką, ułatwiającą samcom wysypywanie zeń trocinek. Otwór wejściowy często jest oblany żywicą, tworzącą charakterystyczny jasny lejek. Chodniki larwalne biegną początkowo prostopadle do chodnika macierzystego, w poprzek włókien, później wzdłuż; przy końcu krzyżują się często ze sobą . Kolebka poczwarkowa leży w korze, blisko jej powierzchni, tak że wygryzający się pod koniec lipca młody chrząszcz ma do pokonania krótką drogę. Żerowisko prawie nie narusza bielu, lub tylko nieznacznie, gdy kora jest cieńsza. Młode chrząszcze (żer uzupełniający) i starsze (żer regeneracyjny) wgryzają się w boczne i szczytowe pędy zeszło- i tegoroczne, wygryzają w kierunku pączka ich rdzeń. Jesienią pod wpływem wiatrów pędy takie łamią się i masowo spadają na ziemię w postaci tzw. cetyny. Starsze chrząszcze po odbyciu żeru regeneracyjnego mogą ponownie zakładać żerowiska pod korą sosen, w których rozwija się później tzw. generacja siostrzana kornika. Generacja roczna. Zimujące chrząszcze wygryzają krótkie, nieregularne chodniki przy szyi korzeniowej, niekiedy zimują także w cetynie i w czubach sosen pozostałych po wycince. Naturalnym wrogiem tego kornika są larwy przekraska mróweczki, niszczące jaja, larwy i poczwarki w żerowiskach; a także dzięcioły. Przed końcem marca należy całe drewno sosnowe pozyskane zimą wywieźć z lasu lub okorować je przed końcem maja. Zwalczanie: wykładanie drzew pułapkowych oraz oprysk.

JESIONOWIEC PSTRY (Leperisinus fraxini)- roi się w kwietniu i na początku maja. Zasiedla jesiony wszystkich klas wieku, zarówno stojące, jak i leżące. Najczęściej występuje na konarach i gałęziach starszych drzew. Żerowisko rozpoczyna się krótkim chodnikiem wejściowym oraz poprzecznym w stosunku do włókien chodnikiem macierzystym, naruszającym biel. Chodniki larwalne biegną gęsto obok siebie, nie przecinając się, również naruszają biel. Kolebki poczwarkowe na ich końcach znajdują się głęboko w bielu lub w drewnie. Młode chrząszcze (żer uzupełniający) i stare chrząszcze (żer regeneracyjny) wygryzają w młodej korze gałęzi i konarów krótkie, nieregularne chodniki. Żer ten powtarza się w tych samych partiach drzewa i powoduje powstawanie guzowatych narośli z tkanki przyrannej, tzw. róż jesionowych. Generacja pojedyncza. Chrząszcze zimują w krótkich chodnikach na gałęziach. Górne części korony i pnia masowo zasiedlonych drzew obumierają, co prowadzi później do obumarcia całego drzewa.

DRWALNIK PASKOWANY (Trypodendron lineatum)- chrząszcze latają w marcu i kwietniu, podczas sprzyjającej pogody wczesnym latem również z generacji siostrzanej. Zasiedlają przeważnie drzewa iglaste, zwłaszcza obalone i niekorowane, czasami też okorowane. Często atakują osłabione, jeszcze stojące świerki i jodły oraz ich pniaki. Samice po kopulacji ze zwabionymi za pomocą feromonów płciowych samcami drążą krótki chodnik wejściowy, z którego wysypują się białe trocinki. Wydzielają wówczas inny feromon, informujący świeżo nalatujące chrząszcze, że drzewo zostaje zasiedlone. Od chodnika wejściowego odchodzą 1-4 chodniki lęgowe (macierzyste), biegnące wzdłuż słoi rocznych. U góry i u dołu chodników macierzystych samica wygryza tzw. nyże jajowe, w których pojedynczo składa jaja. Larwy drążą krótkie chodniki wzdłuż pnia, tworząc charakterystyczną "drabinkę" . Odżywiają się grzybnią grzyba symbiotycznego, którego zarodniki rozsiewa samica podczas wygryzania chodników. W miarę rozwoju grzybni chodniki czernieją. Przepoczwarczenie larw odbywa się w chodnikach. Młode chrząszcze opuszczają żerowisko chodnikami macierzystymi. Generacja roczna. Niekiedy występuje generacja siostrzana. Chrząszcze zimują w ściółce i w wierzchnich warstwach gleby niedaleko od zasiedlonych drzew. Jest to jeden z najważniejszych szkodników technicznych, obniżający wartość pozyskanego surowca drzewnego. Zapobieganie: wywożenie drewna z lasu jeszcze przed rozpoczęciem rójki lub przynajmniej składowanie go w miejscach przewiewnych i dobrze nasłonecznionych. Dzięki stosowaniu pułapek feromonowych uzyskuje się dane na temat wielkości populacji szkodnika i intensywności lotu.

PRZYPŁASZCZEK GRANATEK (Phaenops cynaea)- opanowuje głównie drzewa dobrze naświetlone. Rójka od połowyV do końca VIII. Samica składa jaja w spękania kory, a wylęgłe larwy drążą chodniki w łyku. Długość chodników waha się od 13 do 30 cm. Chodniki są wypełnione wiórkami i ekskrementami ułożonymi w postaci poprzecznych, łukowatych warstw. Po okresie żerowania, trwającym około 3 m-cy, larwy zagłębiają się w korę. Jesienią (w listopadzie) larwa wygryza wewnątrz kory kolebkę poczwarkową, w której zimuje. Przepoczwarczenie ma miejsce na przełomie VI/VII. Młody chrząszcz pozostaje jeszcze kilka dni w kolebce, aż do całkowitego stwardnienia chityny. Gdy kora jest zbyt cienka, larwa przepoczwarcza się w drewnie, na głębokości 10-15 mm. Generacja jest jednoroczna czasem 2 letnia. Profilaktyka polega na utrzymaniu prawidłowego stanu sanitarnego lasu, unikaniu gwałtownych odsłonięć ścian lasu, zbyt silnych cięć pielęgnacyjnych. Szczególną uwagę należy poświęcić d-stanom popożarowym. Podstawową metodą zwalczania jest wyszukiwanie, ścinanie i korowanie drzew zasiedlonych. Kora musi być zniszczona.

W NR - 4

OCHRONA OWADÓW:

KONWENCJA WASZYNGTOŃSKA (1973) (CITES)- o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem.

Celem konwencji jest kontrola, redukcja lub całkowita eliminacja handlu gatunkami których liczba i stan jest zagrożony. Jedynym wyst. w Polsce gat. owada objętego konwencją jest niepylak apollo.

KONWENCJA BERNEŃSKA (1979)- o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz siedlisk naturalnych. Gatunki naturowe wyst. w Polsce: pachnica dębowa, konarek tajgowy, sichrawa karpacka, nadobnica alpejska, krasopani hera, sówka puszczykówka.

MODLISZKA ZWYCZAJNA- gatunek owada z rzędu modliszek. Ubarwienie ciała zielone, żółtozielone lub jasnobrunatne. Samce są mniejsze od samic. Samica osiąga 5-7,5 cm, samiec 4-6 cm. Można ją spotkać VIII-X kiedy jest dostatecznie ciepło. W Polsce występuje tylko w części południowej na ciepłych suchych stanowiskach. Jej środowiskiem życia są śródleśne łąki, polany i brzegi lasów. Poluje na inne owady i pająki. Złapaną ofiarę zjada żywcem zaczynając od głowy. Samica składa od 100 do 200 jaj w przylegającym do łodygi rośliny kokonie.

TĘCZNIK LISZKARZ- Dorasta do 2,5-3,5 cm. Przedplecze niebieskie lub czarno niebieskie. Pokrywy skrzydeł są zabarwione szmaragdowo z czerwonozłotym metalicznym połyskiem. Spód ciała granatowy. Owad zasiedla lasy, pola i nieużytki głównie na nizinach. Poluje podczas dnia na dnie lasu oraz drzewach i krzewach na gąsienice, larwy i poczwarki najgroźniejszych owadzich szkodników lasu - brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka i innych. Chrząszcze wchodzą w VIII na głębokość do 30 cm w glebę na zimowisko. Po 9 m-cach spoczynku opuszczają komory glebowe (V) i nadal żerują. Larwa zjada około 40 sztuk owadów. W V samica składa od 100 do 160 jaj. Drapieżne larwy dorastają do 4 cm długości. Przepoczwarczenie w glebie. Młode chrząszcze pojawiają się już w VII. Aktywny VI/VII. Zimuje kilkakrotnie spędzając większość czasu w ściółce. Zwykle liczniejszy w 2-3 roku gradacji (masowego pojawu) szkodników pierwotnych.

BIEGACZ UROZMAICONY- chrząszcz z rodziny biegaczowatych. Długość 2,5-3 cm. Występuje na terenach górskich i podgórskich, na podmokłych łąkach, w wilgotnych borach, zwłaszcza nad potokami. Często poluje w wodzie na larwy owadów. Owad dorosły może przebywać zanurzony pod wodą przez około 20 minut. Larwy tego biegacza często pływają na powierzchni wody, polując z zanurzoną głową na drobne bezkręgowce.

PACHNICA DĘBOWA- Długość ciała chrząszcza 2,2-3,2 cm. Ubarwienie brunatnoczarne z metalicznym, "tłustym" połyskiem. Pokrywy gładkie z wydatnymi guzami barkowymi i delikatnym punktowaniem. Larwy żyją w spróchniałym drewnie pniaków i dziuplach starych drzew liściastych. Rozwój trwa do 3 lat. Owady doskonałe latają V-VIII w ciągu dnia i wieczorami. Wydzielają ostry zapach piżma i juchtu.

KWIETNICA OKAZAŁA- chrząszcz związany z próchniejącym drewnem. Zasiedla głównie wysoko umieszczone w koronach dębów dziuple. Owad metalicznie zielony o długości ciała 2-4 cm.

JELONEK ROGACZ- samce są większe o dł. 2,5-7,5 cm. Owady dorosłe pojawiają się na wiosnę, roją się o zmierzchu na skraju starych dąbrów i zrębach. Głowa i przedplecze jest czarne. Pokrywy i żuwaczki jasniejsze, kasztanowoczerwonawe. Bułówka grzebykowata, złożona z czterech członów. Pokrywy gęsto punktowane, spód ciała czarny. Larwy rozwijają się w spróchniałym drewnie starych dębów, w którym przebywają do 5 lat. Po wylocie z poczwarek chrząszcze chętnie spijają jako żer uzupełniający soki wyciekające ze skaleczonych pni i zranień gałęzi drzew liściastych. Rójka V-VII. Samice składają jaja w szyjach korzeniowych pniaków dębowych w szczelinach kory. W Polsce gatunek bardzo rzadki, występujący w 80-250-letnich świetlistych, jednogatunkowych dąbrowach.

SPRĘŻYK RDZAWY- drapieżca zasiedlający przyziemne dziuple. Larwy żyją w kokolitach na poczwarkach dużych chrząszczy. Długość ciała 2,5-4 cm, barwy ceglastej czasami z czarnym przedpleczem.

ZGNIOTEK CYNOBROWY I SZKARŁATNY- chrząszcz z rodziny zgniotkowatych. Długość ciała 1-2 cm. Barwa czerwono-szkarłatna. Występuje pod korą drzew liściastych. Zarówno postacie dorosłe jak i larwy mają silnie spłaszczone ciało. Zgniotek odżywia się larwami korników i innych szkodników owadzich.

KONAREK TAJGOWY- chrząszcz o dł. 1-2 cm. Pokrywy i głowa czarne, przedplecze i dwa ostatnie segmenty odwłoka czerwone. W Polsce wyst. w Puszczy Białowieskiej.

PONUREK SCHNEIDERA- chrząszcz wyst. w Puszczy Białowieskiej. Zasiedla głównie martwe drzewa stojące.

BORODZIEJ PRÓCHNIK- jeden z największych przedstawicieli kózkowatych w Polsce . Boczny brzeg przedplecza wyciągnięty w karbowaną listewkę. Czułki długie nie piłkowane, złożone z długich odcinków. Barwa chrząszcza od rdzawobrunatnej do ciemnobrunatnej. Samiec ma przedplecze gładkie, miejscami wygniecione, a jego czułki sięgają do końca ciała. Samica ma przedplecze karbowane, a jej czułki sięgają do połowy ciała. Wielkość 2,5 - 6 cm.

Żeruje na starszych pniach drzew iglastych zwłaszcza sosny. Larwy w drewnie bielastym sosny, rzadziej świerka i jodły.

KOZIORÓG DĘBOSZ- chrząszcz o dł. od 2,5-7 cm. Czułki samca są 1,5 raza dłuższe od ciała, które jest błyszczącoczarne lub ciemnobrunatne. Pokrywy około 3,5 raza dłuższe od przedtułowia, zwężają się ku tyłowi i mają czerwono brunatne lub rude zakończenie. Cała po wierzchnia pokryw jest ziarnkowo-chropowata. Przedplecze pomarszczone, pomiędzy rowkami gładkie, po bokach dwa wyrostki, jeden zakończony kolcem. Postacie dojrzałe spotykane są od połowy V do pierwszych dni IX. Mało ruchliwy opanowuje drzewa w bezpośrednim sąsiedztwie drzewa, z którego wyleciał. Samice do złożenia jaj wybierają drzewa osłabione, dobrze naświetlone z grubą, spękaną korą. Jaja składane są pojedynczo w szczeliny kory głównie różnych gatunków dębów. Larwy żerują i zimują w korze a następnie wgryzają się w drewno. W Polsce pełen rozwój trwa od 3 do 5 lat.

NADOBNICA ALPEJSKA- najokazalszy i najpiękniejszy chrząszcz z rodziny kózkowatych żyjący w bukowych lasach karpackich Bieszczad i Pienin. Chrząszcz osiąga długość 1,5-4 cm. Szaro niebieskie spłaszczone ciało z pluszowoczarną, biało obrzeżoną plamą na przedpleczu oraz trzema czarnymi plamami na każdej pokrywie. Czułki niebieskie z czarnymi szczoteczkami z włosków na wierzchołku trzeciego do szóstego członu, u samca znacznie dłuższe od ciała. Przedplecze z ostrym wzgórkiem na boku i czarną plamą. Rójka VI-VIII. Chrząszcze nadobnicy spotyka się na pniach drzew, leżaninie i złomach bukowych. Jaja są składane w szpary kory i szczeliny drewna. Larwy żerują w martwym, rozkładającym się drewnie bukowym.

TARANIEC JEDWABISTY- bezskrzydły chrząszcz z rodziny kózkowatych o dł. 1,5-2 cm. Bardzo rzadki w Polsce wyst. w okolicach Sandomierza i na Lubelszczyźnie. Barwa ciała brunatna z białym paskiem wzdłuż szwu pokryw. Na bokach przedplecza ostry kolec. Larwy żyją w glebie i odżywiają się korzeniami traw.

NIEPYLAK APOLLO- motyl o rozpiętości skrzydeł 4-5 cm. Wierzch biały, na skrzydłach tylnych dwie czarne plamy i dwie czerwone plamy z białą źrenicą w czarnej otoczce. Lot powolny, kołyszący, często przechodzący w szybowanie. Motyl odżywia się nektarem kwiatów. Pojawia się w VII-IX. Występuje w Pieninach i Tatrach. Gąsienice żerują od III do VI. Przed przepoczwarczeniem gąsienica buduje bardzo rzadki oprzęd, w którym poczwarka wygląda jak zawieszona w powietrzu.

PAŹ ŻEGLARZ- motyl o rozpiętości skrzydeł 5 cm. Ubarwienie skrzydeł żółte z czarnym deseniem poprzecznych dłuższych i krótszych przepasek. Wzdłuż brzegu zewnętrznego skrzydeł tylnej pary występują cztery jasnoniebieskie, pół księżycowate plamy i u wierzchołka skrzydeł pomarańczowa plama ograniczona od dołu czarną plamą z niebieską źrenicą. Lata od V do VI. Występuje w lasach liściastych, ogrodach oraz obszarach zarośniętych niskimi krzewami. Polifagiczne gąsienice żerują na tarninie, śliwach, gruszach, ponadto na głogach, czeremsze, czarnym bzie, jabłoniach, brzoskwiniach i innych drzewach owocowych. Zimuje poczwarka podobna do zeschłego, zwiniętego liścia tarniny, podwieszona kremastrem i nicią przędzy do gałązek rośliny żywicielskiej. Gatunek ten występuje w środkowej i południowej Polsce z wyjątkiem Tatr, jest częstszy na południu kraju. Lubi zbocza wapienne i suche grzbiety porośnięte tarniną.

SICHRAWA KARPACKA- ciemno ubarwiona kózka, pokryta łuskami w kolorze metalicznoniebieskim. Pokrywy skrzydeł delikatnie punktowane. Długość ok. 1,5 cm. Występuje w Karpatach Wsch. i Zach., w Beskidach Zach., Tatrach i Pieninach. Larwy rozwijają się w starych krzewach wiciokrzewu tatarskiego i czarnego. Postacie doskonałe latają VI-VIII, zasiedlają krzewy wiciokrzewów.

SÓWKA PUSZCZYKÓWKA- motyl o rozpiętości skrzydeł 2-2,5 cm. Przednie skrzydła szarobrunatne z dwiema wąskimi białymi przepaskami. Lot motyla przypada na VI/VII. Zimuje w stadium gąsienicy.

KRASOPANI HERA- motyl o rozpiętości skrzydeł do 5,5 cm. Przednie skrzydła czarne z ukośnymi, biało-żółtymi paskami. Tylne skrzydła pomarańczowo-czerwone z czarnymi plamami. Owady dorosłe występują w VII i VIII. Żywią się nektarem ostów. Gąsienice żywią się roślinami zielonymi. Zimują gąsienice. W Polsce spotykany pojedynczo w górach i na Pogórzu Karpackim.

PIEWIK PODOLSKI- pluskwiak - cykada. Ubarwienie szaroczarne. Skrzydła błoniaste u nasady lekko zaczerwienione o rozpiętości ok. 4 cm.

W NR - 5

REGUŁA PRZETRWANIA:

Aktywna ucieczka- stosow. jest przez biegacze, motyle, muchy, karaczany.

Ucieczka- polegająca na zwinięciu się i upadku na ziemię.

Kryptyzm- czyli zlewanie się z otoczeniem np. cykady, tarczyki, liśćce, patyczaki, miernikowcowate.

Niejadalność- zawartość w ciele substancji niesmacznych.

Mimikra müllerowska- upodobnianie się do siebie gat trujących.

Mimikra batesjańska- upodobnianie się niektórych gatunków jadalnych do gat. trujących lub jadowitych np. kształtem, barwą, sposobem zachowania np. przeziernik osowiec.

Aktywna obrona- wydzielanie substancji odstraszających np. strzel wystrzeliwujący z odwłoku mieszankę tlenu i wodoru czy wydawanie dźwieków np. zmierzchnica trupia główka.

Bierna obrona- mylące ubarwienie np. motyle w postaci oczu pozornych.

ENTOMOLOGIA - WYKŁADY

18

---