Żywotne problemy narodu w wierszach Juliusza Słowackiego Hymn, Grób Agamemno­na, Rozmowa z piramidami.

Testament mój. Anioły stoją. Uspokojenie

Urodzony 4 września 1809 r. w Krzemieńcu Juliusz Słowacki od dzieciństwa miał powołanie do poezji. Ojciec był klasycystycznym poetą i profesorem literatu­ry na Uniwersytecie Wileńskim. Matka był wykształconą, uroczą kobietą, poe­tyczną, rozczytaną w romansach. Po śmierci pierwszego męża wyszła powtórnie za mąż za Augusta Becu, profesora wydziału medycznego i prowadziła wraz z nim znany w Wilnie salon muzyczny. Delikatny, o słabym zdrowiu Juliusz był rozpie­szczany przez matkę i przyrodnie siostry. Wcześnie zaczął tworzyć w stylu poetów angielskich, zwłaszcza Byrona. Zgodnie z życzeniem bliskich ukończył prawo na Uniwersytecie Wileńskim, a potem podjął pracę urzędniczą w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie. Niezmiernie go to nudziło, więc uciekał w krainę poezji. Po fascynacji Byronem przyszło zainteresowanie Szekspirem i pierwsze próby dramatyczne. We wczesnych utworach (Jan Bielecki, Maria Stu­art, Arab, Lambro, Godzina myśli) tworzy postacie nieprzeciętne skłócone ze świa­tem, żyjące problemami własnej duszy.

Wybuch powstania zmienił koleje życia poety, skazał go, jak wielu innych, na emigrację, a także wpłynął na ton jego poezji. Juliusz Słowacki, jak nowy Tyrteusz, tworzy poetyckie wezwanie do boju: Hymn („Bogarodzico..”), Oda do wol­ności i Kruk. Szczególnie interesujący jest Hymn ze swoim nawiązaniem do pierw­szej pieśni rycerstwa polskiego. Apostrofa do Bogarodzicy stanowi klamrę kolej­nych zwrotek. Wiersz jest płomiennym wezwaniem do walki o wolność (słowo to powtarza się wielokrotnie). Ciekawym pomysłem jest zwrot do ludu rosyjskiego, który solidarnie z Polakami może obalić reżim carski i wiara, że: „I tam są ludzie - i tam mają duszę.”

Odtąd tematyka patriotyczna będzie obecna w twórczości Słowackiego już za­wsze. Zrozumiał swoją rolę poety umęczonego narodu, chciał mu przewodzić, wskazywać drogę, tak jak Mickiewicz. Często podejmuje z Mickiewiczem poe­tycką walkę, ścierają się poglądy, argumenty, ale cel obu poetów jest ten sam. Do najbardziej znanych obywatelskich wierszy Słowackiego należy Grób Agamem­nona. Zaduma w grobowcu „sławy, zbrodni, pychy”, nad „milczącą garstką popiołów” jest oczywiście refleksją o przemijaniu, o małości człowieka i zmienności dziejów. Myśli poeta też o swoim losie wygnańca i pielgrzyma, który musi „na grobowcach siadać”, żyć przeszłością i marzeniami, a chciałby być polskim Ho­merem. Pojawia się refleksja nad losami Polski i porównanie jej historii z dziejami Grecji. Myśl jest przykra - nie ma na ziemi polskiej mogiły równej Termopilom, nie ma u nas Leonidasów, gotowych walczyć do ostatniej kropli krwi. Szczególnie boli wspomnienie niewoli, w jakiej jest Polska i świadomość, że u nas „zawsze po dniach nieszczęśliwych / Zostaje smutne pół - rycerzy - żywych.” Nagi trup Leonidasa staje się tu symbolem heroizmu, przeciwstawionym trupowi Polski w złotym pasie i czerwonym kontuszu. Te dwa pojęcia-symbole przewijają się przez resztę wiersza. Nagość, nagi trup, nagi posąg z jednej bryły to symbole odrodzonej Pol­ski - wolnej nie tylko od zaborców, ale i uwolnionej od wad przeszłości. Czerwo­ny kontusz, „czerep rubaszny”, „płachty ohydne”, „Dejaniry paląca koszula” - to wady narodowe, błędy przeszłości, które były przyczyną niewoli i które trzeba odrzucić. Bardzo osobiste i bolesne są ostatnie zwrotki. Poeta wyznaje, że jest „smutny i sam pełen winy”, też jest Polakiem, a Polska jest jego matką. Oceny zawarte w wierszu są aluzjami do powstania listopadowego i emigracyjnych spo­rów nad przyczynami jego upadku.

Słowacki sądzi, że nadal Polacy żyją złudzeniami:

„Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą; Pawiem narodów byłaś i papugą; A teraz jesteś służebnicą cudzą.-”

Rola, którą ma odegrać poeta, to rozdrapywanie ran, bolesne mówienie prawdy o tym, że jedyną drogą do wolności jest odrzucenie przeszłości i odrodzenie „du­szy anielskiej” narodu.

Wiara w tę „duszę anielską”, w nieśmiertelnego ducha narodu widoczna jest też w wierszu Rozmowa z piramidami. Podmiot liryczny zwraca się do piramid - pomników przeszłości, które zdolne są w swym wnętrzu przechować zabalsamo­wane pamiątki do lepszych czasów. Prosi je o przechowanie naszego miecza, sym­bolu walki, naszej zemsty, naszych męczenników, naszych łez i tęsknot. Piramidy zapewniają, że mogą to wszystko zachować do lepszych czasów, są nawet zdolne zachować „na dzień chwały” cały naród. Naród ukazany jest tu w postaci Chrystu­sa: „Tak na krzyżu, w majestacie”. Najważniejsza jednak jest myśl zawarta w ostat­niej zwrotce: podmiot liryczny pyta piramid, czy mają trumnę, w której można złożyć ducha narodowego, piramidy pouczają go, że duch jest nieśmiertelny nie można go złożyć w grobie. A więc - mówią piramidy:

„- Cierp, a pracuj! i bądź dzielny, Bo twój naród nieśmiertelny!”

Z optymizmem łączy się w wierszu postulat wysiłku, pracy i poświęceń.

O podobnych obowiązkach pracy i walki mówi Testament mój. Jest to jeden z najbardziej znanych liryków J. Słowackiego. W formie ostatniej woli umierają­cego zamknął poeta osobiste refleksje o roli, jaką wyznaczył swej poezji, i zada­nie, które stawiał przed narodem. Wyznanie osobiste zawiera przekonanie, że żył z narodem i dla niego „póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę...”.

Nie pozostawił potomka dla nazwiska ani następcy poetyckiego, miał niewielką gromadkę przyjaciół i zwolenników, bo spełniał „twardą bożą służbę”. Prosi o oddanie serca matce, o wspomnienie, a przede wszystkim o kontynuowanie dzie­ła, którym jest oświecenie narodu, budzenie nadziei, podtrzymanie ducha i walka do końca:

„A kiedy trzeba - na śmierć idą p o kolei, Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec...”

Ten fragment jest chyba najbardziej znanym cytatem ze Słowackiego! Zawiera on całą ideologię poety - o wolność trzeba walczyć, innej drogi nie ma, a walczyć muszą wszyscy aż do zwycięstwa. Poeta umierając, pozostawia po sobie „siłę fa­talną”, która nadal będzie „zjadaczy chleba” przemieniać w „aniołów”. Droga do wyzwolenia wiedzie przez odrodzenie moralne, duchowe, przez doskonalenie się. Poglądy Słowackiego są bliskie przekonaniom Mickiewicza. Obecnie, z perspek­tywy czasu, różnice zacierają się i widać, że obu poetom zależało na tym samym! W wierszu Anioły stoją na rodzinnych polach wyraża poeta wiarę w powrót emigracji do kraju i wspólną walkę o odrodzenie ojczyzny. Umęczony naród uka­zuje w dramatycznych obrazach:

„Ludzie schyleni w nędzy i niedolach Cierniowymi się kłaniają korony, ale nie proszą o jałmużnę a o miecz.”

Druga zwrotka to symboliczny obraz ułana, który na grobie matki-ojczyzny ostrzy mściwy miecz.

Wyrazem wiary w zbrojny czyn, tym razem ludu warszawskiego, jest Uspoko­jenie. Jest to wizja powstania całego miasta. Budzą się duchy powstania kościu­szkowskiego i ruszają razem z żywymi. Powstają ulice, kamienice, zrywa się wiatr, do boju dołącza przyroda. Do dynamicznego obrazu dochodzą dźwięki i rewolta staje się symfonią! Rama kompozycyjna wiersza wskazuje, że jest on odpowiedzią na obawy emigracyjnych polityków przed zdradą i rewolucyjnymi wystąpieniami ludu. Podmiot liryczny wiersza ma cechy proroka, wieszcza przepowiadającego przyszłość z wielkim uniesieniem. Wiersz jest pełen niezwykłych obrazów poetyc­kich, szalenie nowoczesnych, odkrywczych metafor.

Tak więc, liryka Słowackiego bardzo wyraźnie łączy tony osobiste, uczucia człowieka i poety z wątkami patriotycznymi, obywatelskimi. Poeta czasu niewoli musiał być nauczycielem, przywódcą duchowym, wieszczem narodowym. Sło­wacki nie uchylał się przed tym obowiązkiem i spełniał go rzetelnie.

---