Rozliczenia pieniężne

Rozliczenia pieniężne:

• gotówkowe,

• bezgotówkowe.

Formy rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków określa Zarządzenie Prezesa NBP z 1998 r., które reguluje formy i tryb przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków w obrocie krajowym, w złotych.

Za pośrednictwem banków przeprowadzane są rozliczenia jeśli przynajmniej jedna strona rozliczenia (wierzyciel lub dłużnik) posiada rachunek bankowy. Rozliczenia te przeprowadza się gotówkowo lub bezgotówkowo.

Rozliczenia gotówkowe:

• czek gotówkowy,

• wpłata gotówki na rachunek wierzyciela.

Rozliczenia bezgotówkowe:

• polecenie przelewu,

• polecenie zapłaty

• czek rozrachunkowy.

Na warunkach określonych w umowach strony mogą stosować w rozliczeń bezgotówkowych także:

• okresowe rozliczenia saldami,

• rozliczenia planowe,

• karty płatnicze.

Czek gotówkowy - pisemna dyspozycja wystawcy (trasanta) udzielona bankowi prowadzącemu jego rachunek (trasat), aby ten bank obciążył jego rachunek kwotą, na którą czek został wystawiony oraz wypłacił ją osobie wskazanej na czeku (remitentowi). Aby czek był ważny w rozumieniu prawa czekowego musi posiadać ściśle określoną formę i elementy:

• nazwa czek w języku w jakim go wystawiono;

• polecenie bezwarunkowe zapłacenia określonej sumy pieniężnej;

• nazwisko osoby, która ma zapłacić;

• oznaczenie miejsca płatności;

• data i miejsce wystawienia czeku;

• podpis wystawcy czeku.

Czek w przeciwieństwie do weksla nie musi zawierać nazwy remitenta, gdyż może nim być okaziciel.

Bezgotówkowe formy rozliczeń pieniężnych

Polecenie przelewu - dyspozycja dłużnika udzielona bankowi polecająca obciążenie jego rachunku określoną kwotą oraz uznanie nią rachunku wierzyciela.

Rozliczenia za pomocą czeku potwierdzonego - w rozliczeniach tych obowiązuje generalna zasada, że zapłata czeku (wypłata gotówki lub postawienie środków do dyspozycji posiadacza czeku), w innym niż trasat banku, następuje po uzyskaniu od trasata środków w drodze obciążenia jego rachunku. Wyjątkiem są czeki płatne z rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych.

Inkaso czeku - w pewnych sytuacjach bank odmawia skupienia czeku (np.: po upływie terminu płatności). Czek taki może być przyjęty do inkasa. Wówczas klient wypełnia listę inkasową i wnioskuje o dokonanie wypłaty środków.

Rozliczenia planowe - polegają one na ustaleniu planu dostaw i płatności.

Okresowe rozliczenia saldami - stosuje się wtedy, gdy dwie firmy świadczą sobie wzajemnie towary i usługi. Zobowiązania są kompensowane, a nie wyrównane salda są opłacane okresowo.

Polecenie zapłaty - stanowi udzieloną bankowi dyspozycję wierzyciela obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. Może ono być cofnięte przez dłużnika, ograniczone są też kwoty, na które mogą być wystawiane polecenia zapłaty. Przed rozpoczęciem stosowania tej formy wszystkie strony muszą podpisać odpowiednie umowy.

Zasady wykonywania dyspozycji przez posiadacza rachunku:

• terminowe i prawidłowe dokonywanie dyspozycji;

• wykonywanie dyspozycji zgodnie z regulaminem bankowym oraz umową rachunku bankowego;

• obowiązek banku sprawdzenia autentyczności i prawidłowości formalnej dokumentów;

• zasada zgody obu stron na korekty mylnych księgowań;

• wykonywanie dyspozycji do wysokości salda lub limitu kredytowego;

• solidarna odpowiedzialność odszkodowawcza wszystkich banków realizujących zlecenia za szkody spowodowane nieterminowym lub nienależytym wykonaniem zlecenia;

• swoboda dysponowania środkami przez posiadacza.

Rozliczenia międzybankowe krajowe

Rozliczenia międzybankowe to jedna z podstawowych czynności bankowych zastrzeżonych wyłącznie dla banków. Rozliczenia pieniężne to, obok przyjmowania wkładów i udzielania kredytów, najważniejsza grupa produktów bankowych. Celem tych operacji jest dokonywanie rozliczeń transakcji zawartych między klientami różnych banków. W rozliczeniach krajowych decydującą rolę odgrywa Krajowa Izba Rozliczeń (KIR).

Istnieją dwa systemy rozliczeń międzybankowych:

• SYBIR - System Bankowych Izb Rozliczeniowych;

• ELIXIR - System Elektronicznej Izby Rozliczeniowej.

W rozliczeniach krajowych mamy do czynienia z clearingiem bankowym, który polega na tym, że izba rozliczeniowa dokonuje kompensaty wierzytelności wszystkich uczestników systemu.

Istotne dla sprawnego przeprowadzania rozliczeń jest właściwe funkcjonowanie sieci telekomunikacyjnej. Takich wymagań nie spełnia Telekomunikacja Polska S.A. (TP S.A.), dlatego powołano Bankowe Przedsiębiorstwo Telekomunikacyjne (TELBANK). Oferuje ono obsługę telekomunikacyjną na wysokim poziomie.

Zasady przeprowadzania rozliczeń międzybankowych

Rozrachunki międzybankowe przeprowadzane są w celu realizacji zleceń płatniczych klienta banku lub własnych zleceń płatniczych banku. Zlecenia płatnicze kierowane są do banków prowadzących rachunki osób, z którymi ma nastąpić rozliczenie.

Etapy rozrachunków międzybankowych:

1. wymiana zleceń płatniczych;

2. rejestracja wzajemnych wierzytelności wynikających z tych zleceń;

3. prezentowanie w NBP wyników etapu 2.

Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR) powstała w 1991 r. z inicjatywy banków polskich. Składa się ona z Centrali (w Warszawie) i 17 Bankowych Regionalnych Izb Rozliczeniowych (BRIR). Za pośrednictwem KIR banki członkowskie izby mogą dokonywać rozliczeń uznaniowych i obciążeniowych. Centrala KIR nadzoruje realizację wszystkich czynności w zakresie rozrachunków międzybankowych:

• kompensowanie i rejestrację należności i zobowiązań banków;

• przedstawianie centralom banków prognoz rozrachunków;

• przedstawianie zleceń obciążających i uznających poszczególne rachunki banków w NBP;

• organizacja transportu dokumentów;

• sprawozdawczość;

• fakturowanie usług i inne.

Regionalne izby rozliczeniowe sporządzają zestawienia rozliczeń i przesyłają je do centrali KIR, która następnie przesyła wyniki sesji do NBP. Przesyłanie danych odbywa się za pośrednictwem systemów SYBIR i ELIXIR.

Wady SYBIR:

• powolność rozliczeń;

• konieczność przesyłania dokumentów papierowych (ryzyko związane z zawodnością środków transportu);

• pracochłonność;

• możliwość popełniania błędów;

• jedna sesja rozliczeniowa dziennie.

ELIXIR rozpoczął swoją działalność w 1994 r. Jest to system rozliczeń międzybankowych, w którym brak fizycznego transportu dokumentów. Dane w postaci zaszyfrowanej są przesyłane z banków do BRIR i odwrotnie za pomocą teletransmisji. Umożliwia on trzykrotne na dzień przesyłanie zleceń do innego banku.

Ograniczenia ELIXIRU:

• stosunkowo wysokie koszty;

• ograniczona liczba oddziałów działających w tym systemie.

KIR oferuje bankom oprócz SYBIRU i ELIXIRU takie systemu jak:

• MIG - składający się z dwóch podsystemów:

• DZ - dokumenty zastrzeżone,

• KB - kredytobiorcy;

• IMBIR - optyczny odczyt dokumentów umożliwiający przesyłanie czeków w postaci elektronicznej;

• GLOBIR - rozliczenia transgraniczne (międzynarodowe), służy do realizacji drobnych kwotowo transferów, których koszt realizacji w systemie SWIFT jest zbyt duży.

W systemie ELIXIR dokumenty są przechowywane w banku inicjującym rozliczenie.

Rola banków w operacjach zagranicznych.

Charakterystyka obrotu międzynarodowego

Międzynarodowej wymianie dóbr i usług towarzyszy wiele rodzajów ryzyka i ograniczeń, które nie występują w operacjach krajowych. Podstawowe ustalenia między eksporterem i importerem nie dotyczą tylko, jak w obrocie krajowym, ceny, ilości i rodzaju towaru, kosztów transportu i ubezpieczenia itp. Zarówno importer, jak i eksporter muszą poznać dodatkowo:

• ograniczenia proceduralno-prawne w transakcjach z krajem kontrahenta;

• przepisy celne;

• przepisy dewizowe;

• ograniczenia w eksporcie i imporcie towarów;

• wymagania licencyjne;

• język sporządzania kontraktu i prawo, któremu podlega (jurysdykcja).

Czynniki wpływające na wybór formy płatności

Ryzyko kredytowe powoduje obustronną chęć szybkiego otrzymania świadczenia od strony przeciwnej oraz wypełnienia zobowiązania w drugiej kolejności. Ustalenie formy zapłaty dostosowane jest do wiarygodności stron, ich siły przetargowej oraz specyfiki branży. Nowa, mała lub słaba firma nie może liczyć na przedpłatę, ale wręcz przeciwnie sama musi jej dokonać. Może się zdarzyć inaczej, gdy jako eksporter firma ta dysponuje unikatowym towarem. Stosowanie przedpłat lub gwarancji zapłaty jest wymogiem stawianym bez względu na kondycję stron w przypadku dużych i długoterminowych kontraktów, np.: na dobra zindywidualizowane (budowa statku). Przedpłaty czasami wynikają nie tylko z niskiej wiarygodności kontrahenta, ale przede wszystkim z braku środków na wykonanie kontraktu. Produkcja łatwo zbywalna rzadko wymaga przedpłat.

Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na formę zapłaty jest wiarygodność krajów eksportera i importera:

• niestabilność gospodarki;

• funkcjonowanie zorganizowanych grup przestępczych;

• sankcje gospodarcze;

• problemy płatnicze.

W celu zasięgnięcia opinii o nowym kontrahencie możliwe jest skorzystanie z usług tzw. wywiadowni gospodarczych.

Przy zastosowaniu określonych form rozliczeń oraz odpowiednich zapisach w kontrakcie handlowym możliwe jest takie przeprowadzenie transakcji, gwarantujące obu stronom otrzymanie należnych świadczeń.

Wykorzystywanie banków w transakcjach międzynarodowych bierze się nie tylko ze strachu przed kontrahentem. Odpowiednio dobrane rozliczenia bankowe są bezpieczniejsze , szybsze, tańsze niż rozliczenia gotówkowe. Ponadto przepisy dewizowe nie pozwalają na rozliczanie transakcji międzynarodowych bez pośrednictwa banków.

Bank posiadający oddziały w kilkudziesięciu krajach może szybciej i taniej dokonać rozliczenia. Lokalne banki w ogóle nie mogą przeprowadzać rozliczeń transakcji międzynarodowych.

Jakie banki mogą dokonywać obrotu zagranicznego?

1. Bank musi posiadać upoważnienie do dokonywania czynności obrotu dewizowego.

2. Bank musi posiadać odpowiednią infrastrukturę techniczną.

W Polsce najlepiej tę rolę wypełnia system banków SWIFT.

3. Bank musi współpracować z bankami zagranicznymi, które prowadzą dla niego rachunki i w jego imieniu dokonują rozliczeń. Banki te nazywane są bankami-korepondentami, a rachunki prowadzone przez nie nazywane są rachunkami nostro (wł. nasze) i rachunkami loro.

Rachunek nostro - rachunek danego banku w innym banku. Banku posiadają po kilka takich rachunków. Banki czasem decydują się na posiadanie tych rachunków we wszystkich walutach w jakich prowadzą rozliczenia.

Prowadzenie rachunków loro to jeden z lepszych interesów bankowych. Procedura nawiązania stosunków między bankami rozpoczyna się od przesłania przez bank propozycji współpracy i jej zakresu. Bank mający otworzyć rachunek loro w odpowiedzi zakreśla zakres współpracy. Kolejnym etapem współpracy może być udzielanie różnych form kredytów, przeprowadzanie operacji dewizowych i walutowych itp.

Najpierw bank otwiera rachunki nostro, a potem następuje zasilenie tych rachunków i dopiero powstaje możliwość obciążenia tych rachunków.

Każdy bank posiadający rachunki nostro musi je kontrolować. Wyciągi są przesyłane systemem SWIFT lub np.: pocztą elektroniczną. We własnych księgach banku prowadzi się rachunki zwierciadlane (przeciwstawne) rachunków nostro. Wyciągi i ruchy na rachunkach nostro są porównywane z własnymi zapisami na rachunku zwierciadlanym.

Przepisy prawne regulujące obrót międzynarodowy:

• Prawo dewizowe z 2 grudnia 1994 r.;

• Zarządzenie Ministra Finansów w sprawie ogólnych zezwoleń dewizowych z 16 stycznia 1996 r.;

• Zarządzenia Prezesa NBP określające stosowanie kursów walut, sprzedaży wartości dewizowych, zasady stosowania rozliczeń między NBP i bankami uprawnionymi;

• Prawo czekowe z 1936 r.;

• Prawo walutowe z 1936 r.;

• Konwencja genewska

SWIFT

Przeprowadzanie międzybankowych rozliczeń zagranicznych wymaga zastosowania odpowiednich środków technicznych, które zagwarantują bezpieczne, szybkie i bezawaryjne przesyłanie dyspozycji między bankami-korespondentami w skali całego świata. Tradycyjnie używano poczty, teleksu, faksu, ale towarzyszyły im:

• powolność;

• zawodność;

• pracochłonność;

• brak gwarancji bezpieczeństwa przesyłek;

• trudności w weryfikowaniu podpisów.

W 1970 r. rozpoczęły się starania o stworzenie międzynarodowego systemu komunikacji bankowej. Obecnie korzysta z niego ok. 140 krajów i 5 tys. banków. SWIFT - międzybankowa telekomunikacja finansowa. System ten nie jest izbą rozliczeniową, ani systemem płatniczym. Jest on systemem telekomunikacyjnym służącym przekazywaniu danych, a nie ich przetwarzaniu. Komunikaty mają ściśle określony format, co pozwala przesyłać bardzo krótkie, ale jednoznaczne i pełne informacje. Zastosowanie stałych formatów poszczególnych komunikatów nie tylko zmniejsza liczbę błędów, ale również pozwala na wprowadzenie automatycznego rejestrowania informacji do i z systemu. Oznacza to jednocześnie możliwość pominięcia ręcznego przygotowania komunikatów, gdyż są one automatycznie generowane.

Zalety systemu SWIFT:

• standaryzacja wiadomości (kompletność i spójność informacji);

• bezpieczeństwo (rozbudowany system szyfrowania danych);

Niektórzy korespondenci wprowadzają np.: słowne polecenia telefoniczne zabezpieczone przez podawanie ustalonych kodów.

Rozliczenia międzynarodowe

Wyróżnia się dwa sposoby realizacji płatności w handlu zagranicznym:

• rozliczenia pieniężne;

• rozliczenia niepieniężne.

W rozliczenia niepieniężnych podmioty gospodarcze wymieniają się towarami, usługami i nie stosują zapłaty w pieniądzu gotówkowym lub bezgotówkowym.

Najczęściej spotykanymi transakcjami niepieniężnymi są transakcje kompensacyjne (compensation deals). Polegają one na wzajemnym kompensowaniu zobowiązań z tytułu dwustronnych dostaw towarów lub usług. Stosowanie tej formy zmniejsza koszty operacji bankowych.

Szczególnym rodzajem transakcji kompensacyjnych są transakcje barterowe, polegające na wymianie z góry określonych towarów.

Rozliczenia pieniężne dokonywane są w gotówce lub w dewizach (np.: weksel, czek, polecenie wypłaty).

Transakcje zakupów wzajemnych oznaczają zawarcie dwóch równoległych kontraktów kupna-sprzedaży odrębnie regulujących sposób zapłaty.

Płatności zagraniczne według kryterium uzależnienia wypłaty od spełnienia określonych warunków:

• nie uwarunkowane sposoby zapłaty - ich zleceniodawca daje bankowi polecenia dokonania płatności nie uzależnione od spełnienia jakichkolwiek warunków (czek, weksel, polecenie zapłaty);

• uwarunkowane sposoby zapłaty - dokonanie płatności uzależnione jest od spełnienia określonych warunków (akredytywa dokumentowa, inkaso dokumentowe).

W obrocie zagranicznym najistotniejszą rolę odgrywają płatności w postaci przekazów walutowych , czeków, akredytyw i inkasa dokumentowego.

Weksel - jeśli klient naszego banku przyjął zapłatę od kontrahenta zagranicznego w formie weksla płatnego np.: za 3 miesiące, to może on czekać i przedstawić weksel dłużnikowi po tym okresie, bądź od razu zdyskontować weksel w banku.

Dyskontowanie weksla polega na odjęciu od kwoty zobowiązania wekslowego odsetek dyskontowych za okres np.: 3 miesięcy i wypłacenie tak pomniejszonej kwoty klientowi.

Rodzaje weksli:

• weksel własny (prosty, sola) - przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia określonej sumy pieniężnej;

• weksel trasowany (trata) - polecenie bezwarunkowe zapłacenia kwoty pieniężnej, ale wystawca tego weksla poleca innej osobie, by to zapłaciła.

Inkaso dokumentowe - polega na wydaniu importerowi dokumentów reprezentujących towar w zamian za zapłatę lub w zamian za zaakceptowanie weksla trasowanego. Inkaso jest formą rozliczeń, która nie występuje w obrocie krajowym. Daje importerowi pewność otrzymania towaru przed uiszczeniem opłaty. Eksporter nie ma pewności, że przedstawione do inkasa dokumenty zostaną opłacone (wykupione).

Gwarancje bankowe oraz sposoby kredytowania operacji eksportowych.

Gwarancja bankowa - to jednostronne zobowiązanie banku dane beneficjentowi gwarancji, w którym bank zobowiązuje się dokonać ściśle określonej płatności na rzecz beneficjentów. Taki dokument zawierający gwarancję nazywa się listem gwarancyjnym.

Rodzaje gwarancji:

1. gwarancja przetargowa - gwarantuje solidność przedsiębiorstwa przystępującego do przetargu oraz pokrywa ryzyko wycofania się z przetargu niesolidnych kontrahentów. Gwarantem jest bank;

2. gwarancja należytego wykonania kontraktu - należyte wykonanie kontraktu oceniane jest przez z góry określone grono ekspertów lub niezależnych rzeczoznawców;

3. gwarancja zapłaty lub zwrotu zaliczki - dla eksportera korzystne jest posiadanie gwarancji zapłaty, a dla importera - zwrotu zaliczki.

4. gwarancja celna - gwarantuje organom celnym zapłatę należności celnych z tytułu sprowadzonego towaru.

Factoring - usługa polegająca na nabywaniu przez factora (bank lub instytucje factoringową) wierzytelności dostawcy towarów i usług (factoranta) oraz świadczeniu dodatkowych usług z tym związanych. Jest formą krótkoterminowego finansowania sprzedaży (zazwyczaj do 210 dni). Jest alternatywny do kredytu . Factoring bywa stosowany w transakcjach krajowych (reguluje to art. 509-516 KC), jak i w transakcjach zagranicznych (reguluje to Konwencja ottawska z 1988 r.). Zamiast zaciągać kredyt dostawca sprzedaje swoją wierzytelność.

Cechy istotne factoringu:

• daje dostawcy możliwość finansowania nawet, gdyby jego sytuacja finansowa nie pozwalała na to;

• jeżeli dłużnik (odbiorca) nie jest wiarygodny finansowo bank zachowuje sobie prawo regresu (prawo dochodzenia roszczeń od dostawcy);

• factor (bank) działa dyscyplinująco na dłużnika oraz dokonuje analizy jego sytuacji finansowej;

• bank-factor ma większe możliwości ściągnięcia należności niż dostawcy, bo ma do tego odpowiednie instrumenty;

• dłużnik może zablokować możliwość zawarcia umowy factoringu jeżeli zastrzegł sobie w umowie z dostawcą, że wierzytelność nie może być zbywalna;

• dostawca odpowiada za istnienie wierzytelności gdyby dłużnik z jakichkolwiek przyczyn opłacił swe zobowiązanie na rachunek factoranta. Wówczas factorant jest zobowiązany zwrócić tę należność factorowi.

Formy factoringu:

1. factoring właściwy (pełny, bez regresu) - polega on na przejęciu przez factora, czyli bank wierzytelności wraz z pełnym ryzykiem wypłacalności dłużnika;

2. factoring niewłaściwy (niepełny, z regresem) - polega on na przejęciu przez factora (bank) wierzytelności, lecz bez ryzyka wypłacalności dłużnika;

3. factoring mieszany - przejęcie przez factora ryzyka do odpowiedniej kwoty.

Forfaiting - to usługa polegająca na nabywaniu przez forfaitera (banki lub instytucje forfaitingowe) wierzytelności forfaitysty (dostawcy towarów lub usług) z całkowitym przejęciem ryzyka wypłacalności dłużnika. Jest formą długoterminowego finansowania sprzedaży (zazwyczaj od 6 miesięcy do 7, 10 lat).

Zarówno factoring, jak i forfaiting służą przyspieszeniu otrzymania zapłaty przez dostawcę.

Koszty factoringu są niższe w porównaniu z forfaitingiem, gdyż występuje tu dywersyfikacja ryzyka wynikająca z reguły niższych kwotowo umów, krótszych okresów. Koszty forfaitingu są wyższe, gdyż występuje tu koncentracja ryzyka, dłuższe umowy i większe kwoty.

Rozliczenia międzynarodowe klientów detalicznych

Produkty z zakresu rozliczeń międzynarodowych oferowane przez banki osobom fizycznym obejmują:

• karty płatnicze - kredytowe bądź debetowe;

• czeki podróżne - akceptowane w innych krajach czeki instytucji finansowych, gwarantujące refundację pełnej kwoty wartości czeku (kupujemy je w banku).

• euroczeki - czeki emitowane przez instytucje kredytowe państw UE, umożliwiające dokonywanie płatności w sklepach, hotelach Europy Zachodniej, bądź wypłatę pieniędzy z banku.

Operacje bankowe

Zasadnicze operacje bankowe rozumiane są dwojako:

1. wszelkiego rodzaju usługi świadczone prze banki;

2. wg praktyków bankowych to czynności dokonywane przez banki zgodnie z dyspozycją klientów, powodujące zmiany w stanach rachunków i prowadzonej ewidencji księgowej. Wiążą operacje bankowe ze zmianami w księgach rachunkowych, a nie usługami na rzecz klienta.

Błędem jest także utożsamianie operacji z kasami, usługami.

Operacje a produkty bankowe

Produktem w marketingu nazywamy wszystko to, co może być obiektem wymiany handlowej, czyli zbiór korzyści dla nabywcy.

Produkt bankowy to szczegółowo zdefiniowana usługa (operacja) stanowiąca element ofert bankowej. Produkt bankowy zatem to pojęcie utożsamiane z usługami świadczonymi przez banki.

Produkty bankowe różnych banków znacznie się różnią .

Operacje bankowe dzielimy na:

• wg kryterium przedmiotu działania:

• bierne (pasywne) - celem ich jest pozyskiwanie pieniędzy z rynku, np.: przyjmowanie lokat od klientów, zaciąganie kredytów;

• czynne (aktywne) - polegające na korzystnym lokowaniu pieniędzy zgromadzonych w banku (wypływ pieniądza z banku), np.: udzielanie pożyczek i kredytów, lokowanie środków finansowych w innych bankach, zakup papierów wartościowych (bonów pieniężnych, akcji, obligacji itp., skup wierzytelności - factoring i forfaiting);

• pośredniczące (usługowe) - celem nie jest ani pozyskiwanie pieniądza z rynku, ani lokowanie pieniądza, np.: przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych gotówkowych i bezgotówkowych, doradztwo finansowe, podatkowe, inwestycyjne, przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych, wymiana walut, udzielanie gwarancji.

• wg kryterium formy rozliczeń:

• gotówkowe;

• bezgotówkowe - operacje, którym nie towarzyszy przepływ gotówki. Dokonywane są przy użyciu papierowych, bądź elektronicznych nośników informacji. Operacje te w obrocie krajowym dokonywane są w takich formach jak: polecenie przelewu, czek rozrachunkowy, akredytywa, rozliczenia planowe, okresowe rozliczenia saldami, karty płatnicze i od 1997 r. polecenia zapłaty.

• wg kryterium terytorialnego:

• operacje wewnętrzne - wewnątrz jednego banku lub oddziału;

• operacje międzyoddziałowe - między oddziałami tego samego banku;

• operacje międzybankowe - operacje dwóch różnych banków.

• wg kryterium podmiotu operacji:

• operacje własne - wykonywane we własnym imieniu i na własny rachunek w banku;

• operacje klientów - bank wykonuje je na polecenie, koszt i ryzyko klientów.

• eg kryterium ujęcia operacji w bilansie banku:

• operacje bilansowe - np.: przyjęcie depozytu, udzielenie kredytu, dokonywanie rozliczeń pieniężnych;

• operacje pozabilansowe - np.: wystawienie gwarancji, aval weksla (poręczenie), przyjęcie weksla (akcept).

• wg kryterium waluty operacji:

• operacje złotowe;

• operacje walutowe.

Inne usługi i czynności bankowe.

Obrót papierami wartościowymi

Papiery wartościowe są dokumentami stwierdzającymi istnienie określonego prawa majątkowego, utrwalonymi w takim brzmieniu i w taki sposób, że prawa tego, bez dokumentów, nie można ani przenosić ani dochodzić.

Rodzaje papierów wartościowych:

• papiery wartościowe towarowe - uprawniające do rozporządzania towarem, np.: kwit składowy;

• papiery wartościowe pieniężne - dające prawo do wierzytelności pieniężnych (np.: weksel, obligacja), bądź też prawo do majątku (np.: akcja).

List zastawny - rodzaj długoterminowego papieru wartościowego, wystawiany przez banki udzielające kredytu hipotecznego.

Konosament - list przewozowy morski, w którym armator lub kapitan statku potwierdza przyjęcie ładunku do przewozu.

Papiery wartościowe prawnozobowiązaniowe:

• weksel;

• czek.

Weksel - papier wartościowy zobowiązujący wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia określonej kwoty pieniężnej w określonym terminie. Spełnia funkcje płatnicze, kredytowe (odroczenie terminu płatności) i gwarancyjne (zabezpieczenie płatności). Posiadacz weksla może go użyć do regulowania własnych zobowiązań i wówczas weksel pełni funkcję obiegową i refinansową. Weksel może być zdyskontowany, tj. wykupiony przed terminem płatności. Wówczas przeniesienie praw z weksla odbywa się poprzez indos (z indosanta na indosariusza).

Typy weksli:

• weksel własny (prosty, sola) - wystawca jest jednocześnie płatnikiem na rzecz osoby wskazanej na wekslu (remitenta);

• weksel ciągniony (trasowany, trata) - wystawca (trasant) poleca płatnikowi (trasatowi), aby zapłacił określoną kwotę remitentowi.

W treści weksla może być wskazana osoba trzecia, jako miejsce płatności weksla. Takie wskazanie nosi nazwę domicylowania weksla. Miejsce płatności (najczęściej bank) nazywane jest domicyliantem.

W razie nie zapłacenia weksla w terminie dokonuje się tzw. protestu weksla (notariusz stwierdza nie zapłacenie weksla). Dochodzenie roszczeń następuje w drodze postępowania nakazowego.

Papiery wartościowe udziałowe (akcje)

Akcja - papier wartościowy wystawiony przez spółkę akcyjną, jest to stwierdzenie udziału posiadacza papieru w spółce, stwierdza udział w kapitale spółki. Jest dokumentem świadczącym o wniesieniu wkładu akcyjnego w gotówce (akcje gotówkowe) lub majątku w postaci rzeczowej (akcje aportowe). Akcje te uprawniają ich posiadaczy do wykonywania praw w postaci udziału w organach spółki i uczestnictwa w podziale dochodu (dywidendy). Wysokość dywidendy zależy m.in. od ilości posiadanych akcji.

W zależności od tego na kogo akcje są wystawione rozróżniamy:

• akcje imienne - mogą to być akcje zwykłe lub akcje uprzywilejowane. Posiadacze akcji uprzywilejowanych wykonują z jednej akcji więcej głosów niż w przypadku akcji zwykłych lub mają prawo do wyższej dywidendy. Złota akcja (wśród akcji uprzywilejowanych) daje posiadaczowi prawo weta w stosunku do istotnych uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy;

• akcje na okaziciela.

Akcje mogą mieć postać materialną, czyli dokumentu, lub tzw. postać zdematerializowaną, wydawane są jako świadectwa depozytowe - dowód posiadania praw z akcji.

Emisja akcji jest jedną z podstawowych form pozyskiwania kapitału przez spółki akcyjne, a dla nabywców jest sposobem inwestowania środków, wiążącym się z pewnym ryzykiem.

Papiery wartościowe mieszane (obligacje zamienne)

Obligacja - papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza , że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Obligacje mogą mieć charakter pieniężny (wykup obligacji za kwotę nominalną i zapłata odsetek), bądź charakter niepieniężny (gdy następuje prawo zamiany obligacje na akcje lub prawa udziału). Obligacje mogą mieć postać materialną lub postać zdematerializowaną.

Ze względu na sposób obliczania procentu wyróżnia się:

• obligacje o stałym oprocentowaniu;

• obligacje o zmiennym oprocentowaniu.

Publiczny obrót papierami wartościowymi

Prawo polskie stanowi, że publicznym obrotem jest proponowanie, przy użycie środków masowego przekazu i innych, nabycia papierów wartościowych w serii jeśli ta propozycja jest skierowana do więcej niż 300 odbiorców lub do nieoznaczonego adresata. Jednakże istnieją sytuacje, w których oferta skierowana do więcej niż 300 osób nie jest publicznym obrotem, np.: udostępnianie akcji pracownikom prywatyzowanego zakładu). Publiczny obrót papierami wartościowymi może odbywać się po dopuszczeniu papierów do obrotu przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG). Potencjalny emitent papierów wartościowych, który przez okres co najmniej 36 miesięcy podlegał obowiązkom informacyjnym składa do tej komisji zawiadomienie o zamierzonej sprzedaży papierów. Jeśli komisja nie zgłosi sprzeciwu subskrypcja i sprzedaż papierów mogą być rozpoczęte. Dopuszczone do publicznego obrotu papiery wartościowe mogą być oferowane jedynie na rynku regulowanym.

Ważną instytucją na rynku kapitałowym jest Warszawska Giełda Papierów Wartościowych.

Rynki kapitałowe:

• rynek podstawowy;

• rynek równoległy;

• rynek wolny.

Wymagania w stosunku do papierów wartościowych notowanych na rynku podstawowym są znacznie wyższe niż w przypadku pozostałych rynków.

Rola banku na rynku papierów wartościowych

Bank po uzyskaniu zezwolenia KPWiG może wykonywać czynności związane z obrotem papierami wartościowymi dopuszczonymi do publicznego obrotu. Warunkiem zezwolenia jest organizacyjne i finansowe wydzielenie działalności maklerskiej w banku.

Czynności bankowe w obrocie papierami wartościowymi

Bankowe biura maklerskie:

• oferują papiery wartościowe;

• nabywają lub zbywają papiery wartościowe na cudzy rachunek;

• zarządzają pakietem papierów wartościowych na zlecenie;

• pośredniczą w nabywaniu i zbywaniu papierów wartościowych;

• prowadzą rachunki papierów wartościowych;

• prowadzą operacje lokacyjne.

Pozostałe usługi banków:

• zaopatrywanie w gotówkę inne banki, odprowadzanie nadwyżek przy użyciu specjalistycznego transportu (głównie banki regionalne świadczą takie usługi bankom spółdzielczym);

• zbieranie utargów z punktów handlowych;

• wynajem skrytek sejfowych;

• doradztwo finansowe i ubezpieczeniowe;

• sprzedaż jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych.

Ryzyko bankowe i sposoby jego kontrolowania.

Ryzyko bankowe - możliwość wystąpienia zdarzeń, które mogą negatywnie wpłynąć na wynik finansowy lub fundusze własne banku.

Działalność bankowa polega na podejmowaniu ryzyka w celu uzyskania dochodu. Dążności banku do uzyskania jak najwyższych dochodów musi towarzyszyć kontrolowanie ryzyka.

Ryzyko uzasadnione - gdy bank rozpoznał rodzaje ryzyka i rozumie jego istotę, dokonuje systematycznego pomiaru ryzyka, posiada skuteczne mechanizmy kontroli, gdy bank udźwignie stratę będącą konsekwencją niepomyślnych zdarzeń.

Ryzyko nieuzasadnione - jeśli brakuje któregoś z powyższych elementów.

Ryzyko operacyjne

Ryzyko operacyjne - wynika z tego, że bank naraża się na prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń, które utrudnią lub uniemożliwią operacje banku. Wynika ono z kontaktów banku z otoczeniem.

Do ryzyk operacyjnych zaliczamy takie ryzyka pospolite jak:

• żywioły;

• nieszczęśliwe wypadki;

• awarie systemu energetycznego i komunikacyjnego;

• strajki.

Ryzyka operacyjne szczególne dla instytucji finansowych:

• rabunek;

• kradzież;

• napad;

• sprzeniewierzenie przy udziale pracowników banku;

• przestępstwa przy użyciu kart bankowych;

• przestępstwa komputerowe.

Metody zabezpieczeń przed ryzykiem operacyjnym:

• ochrona czynna;

• zabezpieczenia mechaniczne (np.: zamki, systemy drzwi, kraty, sejfy, kontrola dostępu);

• zabezpieczenia elektroniczne (np.: programy komputerowe);

• zabezpieczenia systemów informatycznych (np.: przydzielanie właściwego zakresu uprawnień użytkownikom, przydział użytkownikom odpowiednich aplikacji, zapasowe kopie danych, odpowiednie przechowywanie kopii, regularna zmiana haseł, fizyczne zabezpieczenia nośników informacji, profilaktyka antywirusowa).

Ryzyka kredytowe

Ryzyko kredytowe - podstawowy rodzaj z grupy ryzyk finansowych występujący w działalności banku.

Przyczyny ryzyka kredytowego:

• przyczyny niezależne od klienta;

• zła ocena własnego ryzyka przez klienta;

• zamierzone nie spłacanie kredytu.

Elementy te powodują, że bank nie może wyeliminować ryzyka kredytowego, ale może go skutecznie określić rozpatrując wniosek o udzielenie kredytu.

Sposoby minimalizacji ryzyka kredytowego:

1. posiadanie przez bank dobrych regulacji kredytowych (np.: formy zabezpieczeń kredytów, sprawność metod oceny zdolności kredytowej, sprawny system windykacji, warunki i rodzaje kredytów);

2. dywersyfikacja portfela kredytowego (kredyty różnej wielkości , różnego rodzaju, udzielane przedsiębiorstwom z różnych branży);

3. analiza formalno-prawna wniosku kredytowego (badanie zdolności do czynności prawnych kredytobiorcy, sprawdzanie zgodności pełnomocnictw z prawem);

4. analiza zdolności kredytowej (przez cały czas spłaty kredytu, badanie sytuacji finansowej kredytobiorcy i jego płynności finansowej).

Typy zabezpieczeń wierzytelności banku:

1. osobiste - osoba zobowiązana odpowiada całym swoim majątkiem za wierzytelności banku

1. weksel in blanco;

2. poręczenie wekslowe;

3. poręczenie według prawa cywilnego;

4. gwarancja bankowa;

5. przelew (cesja) wierzytelności;

6. przystąpienie do długu;

7. przejęcie długu (gdy w miejsce dotychczasowego dłużnika wchodzi inna osoba).

2. majątkowe (rzeczowe) - wyodrębnione i ściśle określone w umowie kredytowej części majątku dłużnika lub innej osoby zobowiązanej, które bank zgodził się przyjąć w przypadku braku spłaty kredytu

1. hipoteka - rodzaj ograniczonego prawa rzeczowego ustanowionego na nieruchomości przez wpisanie tego prawa do księgi wieczystej, może być ustanowiona spółdzielczym lub własnościowym prawie do lokalu, jest ona związana z nieruchomością, zmiana właściciela nie powoduje żadnych zmian w jej ważności, hipotekę może ustanowić właściciel nieruchomości niezależnie czego dotyczy dług, do ustanowienia hipoteki na nieruchomości nie będącej własnością użytkownika potrzeba notarialnej zgody właściciela.

• hipoteka zwykła - zabezpiecza wyłącznie wierzytelności istniejące i mające określoną wartość;

• hipoteka kaucyjna - zabezpiecza wierzytelności, które dopiero mogą powstać i których wysokość nie jest określona w momencie dokonywania wpisu, wpis oznacza kwotę górnej granicy odpowiedzialności dłużnika;

• hipoteka przymusowa - jej wpisu dokonuje się na podstawie tytułu wykonawczego (np.: nakazu sądu);

• hipoteka łączna - składa się z kilku powyższych elementów;

• hipoteka morska - wpis obciążenia do rejestru statków prowadzonego przez Izbę Morską;

2. zastaw - powstaje na podstawie umowy między bankiem (zastawnikiem) a dłużnikiem (zastawcą), dłużnik oświadcza, że przedmiot zastawu stanowi jego wyłączną własność, nie jest obciążony oraz, że przenosi na bank posiadanie przedmiotu zastawu, aż do czasu całkowitego wygaśnięcia wierzytelności

• zastaw rejestrowy - zabezpiecza nie tylko wierzytelności banków, ale też Skarbu Państwa, podmiotów gospodarczych, organów samorządowych, potrzebny jest wówczas wpis do rejestru zastawów prowadzonego przez Sąd Gospodarczy;

• zastaw na prawach - zabezpiecza wierzytelności banku przez ustanowienie zastawu na zbywalnych papierach wartościowych, bonach, książeczkach oszczędnościowych i innych wierzytelnościach potwierdzonych imiennymi dokumentami;

3. przewłaszczenie - przeniesienie na bank własności rzeczy należącej do kredytobiorcy, bank może wyrazić zgodę na używanie przez kredytobiorcę tej rzeczy, ale bez prawa użyczania jej osobom trzecim;

4. kaucja - złożenie w banku określonej sumy pieniędzy oraz oświadczenia upoważniającego bank do jej przejęcia w przypadku niespłacenia kredytu, przedmiotem kaucji mogą być także papiery wartościowe;

5. blokada środków na rachunku bankowym - wierzyciel składa w banku dyspozycję dokonania blokady części środków do czasu spłaty wierzytelności, może ona dotyczyć rachunków złotowych i dewizowych, blokada nie zabezpiecza interesów banku w przypadku, gdy z tego rachunku prowadzona jest egzekucja (!).

Istotnym elementem zabezpieczenia wierzytelności jest również rzeczywiste ustalenie przedmiotu zabezpieczenia, wartości majątku kredytobiorcy lub innej osoby zobowiązanej. W większości przypadków wartość majątku musi być oceniona w drodze wyceny lub szacunku. Ważna jest wartość majątku na dzień kończący okres kredytowania.

Monitorowanie sytuacji finansowej dłużnika

Odgrywa ono istotną rolę w minimalizowaniu ryzyka kredytowego. Głównym zadaniem monitorowania jest możliwie szybkie rozpoznanie sytuacji kryzysowej u dłużnika i możliwie szybkie wycofanie się banku z finansowania tego dłużnika z możliwością odzyskania zaangażowanych środków.

Kryzys przedsiębiorstwa ma miejsce, gdy jego zobowiązania wobec wierzycieli, a także sama jego egzystencja są zagrożone. Objawem kryzysu przedsiębiorstwa jest brak płynności finansowej, która prowadzi do upadku przedsiębiorstwa.

Fazy kryzysu:

• spadek zamówień;

• spadek obrotów;

• spadek dochodów;

• trudności płatnicze;

• przedłużanie terminów zapłaty;

• zaciągnięcie kredytu kupieckiego;

• straty;

• trudności w pozyskaniu kredytów;

• przedsiębiorstwo staje się niewypłacalne;

• należy ogłosić upadłość.

Sposoby monitorowania przez bank sytuacji finansowej i majątkowej dłużników:

• analiza sprawozdań finansowych - wielkość sprzedaży, bieżąca płynność przedsiębiorstwa, struktura kosztów, relacja należności do zobowiązań;

• ogólna obserwacja klienta i jego zachowań - częste lub nieoczekiwane zmiany kierownictwa, ryzykowne wchodzenie przedsiębiorstwa w nowe obszary działalności, brak dbałości o przedsiębiorstwo, rozluźnienie dyscypliny;

• informacje pozyskane od osób trzecich - zapytania klientów o sytuację finansową, informacje o toczących się postępowaniach sądowych z udziałem przedsiębiorstwa;

• śledzenie sytuacji podmiotu w innych bankach - zaciągnięte kredytu w innych bankach;

• przegląd i aktualizacja przyjętych przez bank zabezpieczeń - okresowe sprawdzanie stanu i wartości przyjętych zabezpieczeń pod kątem utrzymania przez nie wartości pozostającej w nie gorszej relacji do wartości zadłużenia niż miało to miejsce w momencie udzielania kredytu;

• windykacja należności;

• inspekcje na miejscu.

Restrukturyzacja wierzytelności banku

Z restrukturyzacją wierzytelności banku mamy do czynienia, gdy klient nie jest w stanie spłacić w terminie ciążącego na nim długu. Wówczas bank:

• może zażądać natychmiastowej spłaty całego długu;

• dokonuje egzekucji z przedmiotów zabezpieczenia lub poręczycieli;

• może dokonać restrukturyzacji wierzytelności.

Im szybciej bank przystąpi do windykacji tym większą część należności może odzyskać.

Jeżeli brak spłaty należności ma charakter przejściowy, a sytuacja finansowa dłużnika rokuje możliwości poprawy, można zastosować jedną z metod restrukturyzacji długu:

• zmiana terminu spłaty zobowiązania (prolongata) - kredyt prolongowany znajduje się pod szczególną obserwacją banku;

• rozterminowanie - wyznaczenie nowych terminów spłaty długu poprzez sporządzenie aneksu do umowy kredytowej (wówczas bank może żądać dodatkowego zabezpieczenia, tzw. wzmocnienia zabezpieczenia);

• przejęcie długu;

• sprzedaż wierzytelności innemu bankowi lub innemu podmiotowi;

• konwersja wierzytelności na akcje lub udziały dłużnika - w zamian za wierzytelność bank staje się akcjonariuszem lub udziałowcem.

Zasady tworzenia przez bank rezerw na ryzyko kredytowe

Dokonując systematycznego przeglądu należności i innych aktywów banki oceniają towarzyszący im poziom ryzyka. Przy tej ocenie bank wykorzystuje następujące kryteria:

• terminowość spłaty kapitału wraz z odsetkami;

• sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika.

W zależności od wyników tego przeglądu bank kwalifikuje daną należność do jednej z grup:

1. należności normalne - należności, w których opóźnienie terminu spłaty nie przekracza 1 miesiąca, a sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużnika nie budzi obaw;

2. należności pod obserwacją - opóźnienie terminu spłaty nie przekracza 1 miesiąca, sytuacja finansowa dłużnika nie budzi obaw, obiekcje banku występują ze względu na branżę (w jakiej działa klient), kraj, wytwarzane produkty;

3. należności poniżej standardu - należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie wynosi od 1 do 3 miesięcy, sytuacja finansowa dłużnika może stanowić zagrożenie spłaty kredytu;

4. należności wątpliwe - opóźnienie w spłacie wynosi powyżej 6 miesięcy, dłużnik został postawiony w stan likwidacji, bank złożył przeciwko dłużnikowi wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, nie jest znane miejsce pobytu dłużnika i jego majątek, sytuacja dłużnika pogorszyła się w sposób nieodwracalny (np.: wskutek pożaru, powodzi itp.).

Banki są obowiązane do tworzenia i utrzymywania rezerw, które mają równoważyć skutki ryzyka i zapewnić bezpieczeństwo zgromadzonych w banku wkładów. Wysokość rezerwy zależy od dokonanej przez bank indywidualnej oceny ryzyka dotyczącej danej należności jednak musi wynosić co najmniej:

• 2% kwoty należności pod obserwacją;

• 20% kwoty należności poniżej standardu;

• 50% kwoty należności wątpliwej;

• 100% kwoty należności straconej.

W przypadku należności od klientów indywidualnych banki obowiązane są tworzyć rezerwę w wysokości 2% kwoty należności.

Bank może tworzyć również rezerwy celowe (głównie na okresy kwartalne).

Ryzyko płynności

Ustawa Prawo bankowe stanowi, że bank jest zobowiązany do utrzymywania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności. W praktyce oznacza to, że każde zapotrzebowanie ze strony klienta na środki płynne powinno być realizowane w terminie. Bank musi być przygotowany, aby w każdej chwili umożliwić klientom:

• wycofanie depozytów;

• wykonanie dyspozycji przekazania środków drugiego banku;

• wypłacenie przyznanego kredytu.

Bank powinien utrzymywać część aktywów w postaci środków płynnych oraz tak prognozować przepływy środków, aby w każdym okresie zasób środków płynnych był wystarczający.

Najwyższą płynność mają:

• środki pieniężne w kasie banku;

• środki pieniężne na rachunku centralnym;

• krótkoterminowe środki w innych bankach;

• lokaty w innych bankach;

• łatwo zbywalne papiery wartościowe (np.: bony skarbowe, obligacje państowowe, bony skarbowe NBP);

• akcje i udziały banku w innych podmiotach.

W praktyce najbardziej stabilnymi środkami obcymi w banku są drobne depozyty terminowe gospodarstw domowych.

Za najmniej stabilne należy uznać środki a-vista dużych podmiotów gospodarczych.

Planowanie płynności polega na zestawieniu aktywów banku wg okresów ich wymagalności z pasywami zgrupowanymi wg takich samych okresów zapadalności. Zgodnie z tzw. złotą regułą bankową wartości aktywów o terminach wymagalności przypadających na dany czas powinny być równe wartości pasywów zapadalnych w tym okresie.

Najczęściej stosuje się następujące przedziały czasowe dla potrzeb analizy płynności:

1. bieżący;

2. do 1 m-ca;

3. od 1 - 3 m-cy;

4. od 3 - 6 m-cy;

5. od 6 m-cy do 1 roku;

6. od 1 - 3 lat;

7. od 3 - 5 lat;

8. powyżej 5 lat.

Analizę przeprowadza się porównując aktywa i pasywa banku dla tych samych okresów.

Różnica między wykorzystaniem posiadanych przez bank środków na kredyty i lokaty, a środkami przyjętymi od klientów w postaci depozytów i zaciągniętych pożyczek nazywa się luką płynności.

Stosunek wykorzystanych środków w poszczególnych okresach do środków pozyskanych dla tych okresów jest wskaźnikiem luki lub wskaźnikiem płynności.

Przyjmuje się następujące wartości wskaźników płynności poszczególnych przedziałów jakościowych:

1. płynność dobra → 0,7 - 0,9

2. płynność bardzo dobra → 0,9 - 1

3. nadpłynność → 1 - 1,4

4. duża nadpłynność → powyżej 1,4

Ochrona przed ryzykiem utraty płynności polega na właściwym zarządzaniu aktywami, głównie kredytowymi (limity kredytowe, odnowienie linii kredytowych, sezonowe zaopatrzenie na kredyt) oraz pasywami (poziom odnowienia depozytów, struktura depozytów).

W celu zminimalizowania ryzyka płynności banki stosują środki profilaktyczne:

1. dywersyfikacja źródeł finansowania;

2. stała współpraca z określonymi podmiotami, które są gotowe udostępnić bankowi swoje środki;

3. unikanie uzależnienia od rynku międzybankowego;

4. bieżące monitorowanie kredytobiorców.

Utrzymywanie w banku określonego poziomu środków płynnych wiąże się z utratą dochodów przez bank. Zbyt niski poziom środków płynnych oznacza zwiększone ryzyko utraty płynności.

Ryzyko stopy procentowej.

Ryzyko stopy procentowej polega na możliwości poniesienia przez bank straty na skutek zmiany rynkowego poziomu stóp procentowych, w ten sposób, że różnica między odsetkami płaconymi, a otrzymywanymi zmieni się na niekorzyść banku.

Wysokie stopy procentowe płacone deponentom mogą przyciągnąć do banku nowych klientów, ale prowadzą one do wzrostu tzw. kosztów odsetkowych, które bank musi pobierać od kredytobiorców. Bank oferujący wysokie oprocentowanie depozytów może mieć kłopoty z efektywnym zagospodarowaniem zgromadzonych środków.

Stosując niskie oprocentowanie depozytów bank naraża się na utratę źródeł finansowania. Mógłby wówczas stosować niższe oprocentowanie kredytów, ale barierą są fundusze obce, których zaczyna brakować.

Stopy rynkowe, zarówno w zakresie depozytów, jak i kredytów, kształtują się nie tylko pod wpływem konkurencji między bankami. Na ich wysokość ma wpływ wiele czynników niezależnych od banków:

• ogólna sytuacja w kraju;

• sytuacja na rynku pieniężnym (bilans płatniczy, inflacja, zapotrzebowanie na daną walutę).

Na podstawie tych czynników bank centralny wyznacza stopy procentowe, które są wyznacznikiem stóp procentowych dla banków komercyjnych.

Z punktu widzenia stabilności dochodowej lub kosztowej aktywów lub pasywów możemy je podzielić na:

• aktywa i pasywa wrażliwe na zmiany stóp procentowych, ze zmiennymi stopami procentowymi;

• aktywa i pasywa niewrażliwe na zmiany stóp procentowych, ze stałą stopą procentową.

Wrażliwość banku na zmiany stóp procentowych w otoczeniu jest mierzona przy pomocy tzw. luki funduszowej = suma aktywów wrażliwych na zmiany stóp procentowych - suma pasywów wrażliwych na zmiany stóp procentowych.

Lp = Aw - Pw

Wskaźnik luki funduszowej = Aw/Pw

Luka funduszowa może przyjmować wartości dodatnie lub ujemne.

↑ stóp procentowych + ujemna luka funduszowa → spadek dochodów banku

↑ stóp procentowych + dodatnia luka funduszowa → wzrost dochodów banku

Banki mogą zabezpieczać się przed ryzykiem stopy procentowej zawierając umowy typu SWAP, FLOOR, Forward Rate Agreement itp. Ideą tych umów jest podział ryzyka towarzyszącego zmianom stóp procentowych między strony umowy.

Swap procentowy jest operacją bankową polegającą na zawarciu umowy, w której płatności liczone są według stałej stopy procentowej i które za określoną cenę zamienia się na płatności według zmiennej stopy procentowej.

Floor zabezpiecza przed ryzykiem zmiany stóp procentowych w ten sposób, że w przypadku spadku stopy procentowej poniżej określonego w umowie poziomu sprzedający Floor zwróci nabywcy umowną różnicę.

Forward Rate Agreement polega na przyjęciu przez dwóch partnerów stałej stopy procentowej, która będzie obowiązywała do określonej kwoty i okresu w przyszłości.

Ryzyko kursowe

Ryzyko kursowe powstaje na skutek wpływu zmian kursowych na poszczególne pozycje bilansu banku oraz zakontraktowane przepływy środków pieniężnych w różnych walutach.

Kursy różnych walut wyrażone m.in. wartością do złotego ulegają różnym wahaniom, zmianom. W związku z tym w każdej chwili wyrażona w złotych wartość przyjętych przez bank depozytów jest inna. Ta sama prawidłowość dotyczy także kredytów dewizowych.

Bank realizując zlecenia płatnicze klientów nabywa dewizy na pokrycie płatności zagranicznych co pociąga za sobą ryzyko transakcyjne - rezultat dewizowych transakcji natychmiastowych i terminowych.

Ryzyko przeliczeniowe i transakcyjne składają się na ryzyko kursowe.

R_K = R_T + R_P

Miarami ryzyka walutowego w działalności banków są pozycje walutowe. Jest to różnica między wyrażoną w złotych wartością aktywów banków a wartością pasywów w danej walucie.

Aktywa > Pasywa → dodatnia (długa) pozycja walutowa

Aktywa < Pasywa → ujemna (krótka) pozycja walutowa

W bankowości wyróżnia się indywidualne pozycje walutowe liczone dla każdej z walut obowiązujących w banku oraz całkowite pozycje walutowe stanowiące sumę ujemnych lub dodatnich pozycji indywidualnych.

Prawo bankowe dopuszcza normy ryzyka walutowego banków w relacji do ich funduszy własnych. Pozycja walutowa nie może w wartości bezwzględnej przekraczać:

1. indywidualna - 15% dla walut wymienialnych;

2. indywidualna - 2% dla walut niewymienialnych;

3. całkowita - 5% dla walut niewymienialnych;

4. całkowita - 30% dla wszystkich walut.

Powyższe normy obowiązują każdego dnia.

Zarządzanie ryzykiem kursowym wynikającym z niedopasowania aktywów i pasywów polega na zawieraniu takich transakcji, których zrealizowanie doprowadzi do wymagalnych norm.

Transakcje minimalizujące ryzyko kursowe:

1. transakcje natychmiastowe „SPOT” - polegają na ustaleniu kursu kupna/sprzedaży waluty A za walutę B. Mają termin dwudniowy.

• waluta ↔ waluta

• waluta ↔ PLN

2. krótko i średnioterminowe lokaty i depozyty - na czas określony;

3. lokaty i depozyty dokonywane na czas nieokreślony z możliwością wypowiedzenia w określonym terminie („call deposits”);

4. transakcje typu „Forward” - sprzedający zobowiązuje się dostarczyć kontrahentowi określoną sumę w przyszłości, ale po wymiany jaki obowiązywał w dniu zawarcia transakcji (nie znamy terminu zapłaty);

5. transakcje typu „SWAP” - sprzedaż waluty A za walutę B z określonym terminem odbioru/dostawy i jednoczesne kupno waluty A za walutę B z późniejszym terminem dostawy/odbioru;

6. transakcje terminowe „Futures” - kupno/sprzedaż waluty w formie ustalonych i wiążących kontraktów, która ma być dostarczona po ustalonej cenie w wyznaczonym w przyszłości terminie (znamy termin zapłaty).

Obszar ryzyka bankowego zarządzany jest przez działający w każdym banku Komitet Zarządzania Aktywami i Pasywami (ALCO). W skład tego komitetu wchodzą przedstawiciele komórek banku zajmujących się poszczególnymi obszarami aktywności bankowej. Komitet ten śledzi bieżącą i przyszłą płynność banku.

Mierniki oceny efektywności działania banku.

Źródła informowania o sytuacji finansowej banku:

• bilans;

• rachunek zysków i strat;

• sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych.

Bilans - zestawienie aktywów (zasobów majątkowych) i pasywów (funduszy zgromadzonych z różnych źródeł).

Podstawowym miernikiem oceny banku jest jego wynik finansowy. Uzyskuje się go poprzez zestawienie w rachunku zysków i strat poniesionych kosztów i uzyskanych przychodów.

Najważniejszą częścią rachunku zysków i strat są odsetki płacone i otrzymywane przez bank. Różnica między nimi nazywana jest marżą odsetkową. Banki dążą do zwiększania marży odsetkowej poprzez obniżanie kosztów pieniądza pozyskiwanego, albo przez lokowanie go na wyższy procent.

Istotnym elementem kształtowania wyniku finansowego banku są tworzone rezerwy. Ich wysokość zależy od jakości aktywów, zwłaszcza kredytowych. Banki tworzą:

• rezerwę na ryzyko ogólne;

• rezerwy celowe na poszczególne pozycje aktywów.

Jeżeli ustają okoliczności powodujące konieczność utrzymywania rezerw, to rezerwa ulega rozwiązaniu.

Kalkulacja stóp procentowych depozytów i kredytów jest wypadkową dążenia banku do zwiększania dochodów, kosztów funkcjonowania banku i stóp procentowych występujących na rynku

---