W polskim systemie ekonomicznym początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł poważne zmiany. Niektóre z wprowadzonych elementów gospodarki rynkowej miało konsekwencje w wielu dziedzinach gospodarki. W związku z tym rozwinął się bardziej rynek kapitałowy, na którym zorganizowano obrót papierami wartościowymi, przede wszystkim akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw. W 1991 roku powstała Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie.

Giełda jest to miejsce, w którym handluje się papierami wartościowymi, takimi jak akcje i obligacje. To miejsce, w którym następuje koncentracja popytu i podaży, gdzie ustala się cenę towaru. Inaczej mówiąc jest to inwestowanie w papiery wartościowe. Różni się ono od lokowania na terminowych rachunkach bankowych. Podstawowa różnica wynika z dość dużego ryzyka występującego przy inwestowaniu w papiery wartościowe, przede wszystkim przy inwestowaniu w akcje.

Dlatego przed podjęciem decyzji czy inwestować w papiery wartościowe, czy lokować środki na rachunkach bankowych trzeba się bardzo dobrze zastanowić. Osoby, które zdecydowały się grać na giełdzie postępują tak, aby zainwestować środki by przyniosły im zyski.

Rynek papierów wartościowych w Polsce działa i przybiera rozmiary odpowiadające potrzebom gospodarki polskiej.

Aby zrozumieć giełdę, osoby zainteresowane powinny poznać istotę rynku kapitałowego, znaczenie wielu inwestycji związanych z obrotem papierami wartościowymi takich jak Komisja Papierów Wartościowych, domy maklerskie, fundusze powiernicze i inne.

Na każdym z tych rynków handluje się innego rodzaju towarem, dlatego też został dokonany podział tych rynków. Rynki te są bardzo podobne do siebie ze względu na motywy oraz mechanizmy funkcjonowania uczestników handlu.

Założeniem mojej pracy jest przybliżenie zagadnień rynku kapitałowego zarówno osobom, które nie spotkały się wcześniej z problemem związanym z kapitałem, akcjami, obligacjami, sposobem przeprowadzania transakcji giełdowych jak i osobom, które mają już pewną wiedzę z zakresu rynku papierów wartościowych.

W przedstawionej pracy chcę pokazać mechanizm giełdy umożliwiający sprzedaż i kupno papierów wartościowych z zachowaniem bezpieczeństwa i porządku.

Opisując Giełdę Papierów Wartościowych podaję odniesienia do systemu jej organizacji oraz instytucji tworzących ją.

ROZDZIAŁ I. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU RYNKU KAPITAŁOWEGO

1. Rynek kapitałowy

Rynek dzieli się zasadniczo na dwie części - rynek realny oraz rynek finansowy, na którym kupuje i sprzedaje się prawa, wartości o charakterze niematerialnym. Przykładem mogą być prawa do udziału w zyskach, prawo do odsetek z tytułu depozytu lub obligacji, prawa poboru akcji nowych emisji itp.

Wartość niematerialna w przeciwieństwie do dóbr konsumpcyjnych i środków produkcji, nie mają charakteru realnego.

Schemat 1

Podział rynku kapitałowego

Rynek finansowy

Rynek Rynek kapitałowy

pieniężny

Rynek Rynek wtórny

pierwotny

Pierwsza Rynek regulowany oferta publiczna Rynek Rynek pozagiełdowy

giełdowy

źródło: J. Socha „Rynek, giełda, inwestycje” Olimpus W-wa 1998 r.s.19

Początki budowy rynku kapitałowego w Polsce po 1989 roku związane było z prawie całkowitym brakiem regulacji prawnych. Obowiązujące prawodawstwo nie było przystosowane do potrzeb gospodarki rynkowej, w której funkcjonowałby rynek kapitałowy. Jego utworzenie ma ścisły związek z szeroko rozumianą przemianą polskiej gospodarki. Definicja rynku kapitałowego określa go jako miejsce zbywania kapitałów długoterminowych, przez jednostki przemysłowe i handlowe, organy administracji w celu dokonania inwestycji w majątku trwałym. Rynek kapitałowy tworzą jednostki kojarzące sprzedawców i nabywców: giełda papierów wartościowych, banki spółki ubezpieczeniowe, a także inni pośrednicy finansowi. ¹

Możemy określić więc, że rynek kapitałowy to rynek na którym obraca się papierami wartościowymi o okresie wykupu dłuższym niż jeden rok.

Chcąc wyodrębnić rynek kapitałowy z rynku finansowego opieramy się na dwóch informacjach:

• okres dysponowania środkami przez podmiot finansujący własną działalność,

• celu, na który podmiot zdecyduje się przekazać uzyskane środki.

Po pewnym czasie podmiot ma możliwość uzyskania środków kapitałowych dzięki emisji obligacji, dla których termin wykupu wynosi więcej niż jeden rok oraz przez wyemitowanie akcji, które istnieją tak długo jak długo istnieje podmiot który je wyemitował.

W ramach rynku kapitałowego wyróżniamy również kredyty długoterminowe.

W obrębie rynku kapitałowego wyróżniamy dwa rynki:

• pierwotny - jest to część rynku kapitałowego, na którym emitent papierów wartościowych zbiera kapitał,

• wtórny - część rynku kapitałowego, na którym obrót papierami wartościowymi odbywa się między inwestorami.

Rynek kapitałowy obejmuje:

• rynek papierów wartościowych (dłużnych - w tym pożyczki publiczne, obligacje, udziałowych - akcje, udziały),

• rynek hipotetyczny, który obejmuje zobowiązania zabezpieczone zapisem na hipotece (grunty, budynki, przedsiębiorstwa itp.),

• rynek skryptów dłużnych, długoterminowych pożyczek międzybankowych.

Rynek kapitałowy, w tym rynek papierów wartościowych, w większości krajów rozwiniętych dzieli się na publiczny i niepubliczny, kryterium tego podziału stanowi najczęściej rodzaj nadzoru nad rynkiem, jego zakres i charakter.

Na rynku kapitałowym obowiązuje jedna istotna zasada przestrzegana przez inwestorów: im szybciej i więcej chcesz zarobić, tym ryzykowniej musisz postępować. ²

Schemat 2

Podział inwestorów rynku kapitałowego

Inwestorzy prywatni Inwestorzy instytucjonalni

Banki Fundusz powierniczy

Towarzystwo Fundusz emerytalny

ubezpieczeniowe

źródło: „Zasady funkcjonowania giełdy” J. Buchacz Tur 1994

Największą rolę na rynku finansowym odgrywają inwestorzy instytucjonalni.

Sposób tworzenia i funkcjonowania rynku kapitałowego wyznaczają następujące cechy:

przejrzystość - odnosi się do przyjętego sposobu zawierania transakcji i informowania o zrealizowanych transakcjach,

rzetelność - dotyczy to sposobu i trybu przekazywania informacji pochodzących od emitenta do publicznej wiadomości,

efektywność - opiera się na zbudowanej strukturze przemysłu giełdowego, który obsługuje inwestorów, emitentów, instytucje rynku papierów wartościowych,

płynność - zależy ona od popytu i podaży, duży popyt i jednocześnie wysoka podaż pozwalają inwestorowi na szybkie dokonanie transakcji.

W Polsce najważniejsze regulacje ustawowe rynku kapitałowego, lub ściśle z nim związane to :

• kodeks handlowy

• ustawa o prywatyzacji

• ustawa - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi

• ustawa o funduszach inwestycyjnych

• ustawa o obligacjach

• ustawa o funduszach emerytalnych

• ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych.³

2. Wybrane papiery wartościowe.

2.1. Akcje

Akcja jest udziałem w przedsiębiorstwie, które nazywamy spółką akcyjną. Osoba, która jest właścicielem akcji, zwana akcjonariuszem jest współwłaścicielem spółki, w zależności od liczby posiadanych akcji. Akcjonariusz ma prawo do udziału w zyskach spółki tzw. prawo majątkowe. W spółkach akcyjnych zysk wypłacany jest proporcjonalnie do ilości posiadanych akcji i nazywamy go dywidendą. Decyzja
o wypłaceniu dywidendy podejmowana jest przez samych akcjonariuszy na dorocznym Walnym Zgromadzeniu.

Może zaistnieć sytuacja, gdy właściciele decydują się przekazać cały zysk na dalszy rozwój spółki. Oznacza to, że akcjonariusze nie otrzymają dywidendy a kwota ta zostanie przeznaczona na rozwój spółki.

Od ilości posiadanych akcji zależy także prawo głosu na Walnym Zgromadzeniu, jest ono najwyższym organem władzy w spółce.

Cechą akcji, które są notowane na giełdzie jest ich nieustanna wycena przez rynek. Odzwierciedleniem tego są codzienne kursy giełdowe. Inwestorzy, którzy kupują akcje sądzą, że są one niedowartościowane, natomiast inni w tym samym czasie sprzedają je, ponieważ potrzebują gotówki albo uważają, że cena akcji będzie spadać. W ten sposób, każdego dnia, dokonuje się rynkowa wycena spółek.

Motywem jakim kieruje się większość osób nabywających akcje, to zakup akcji takiej spółki, która szybko się rozwija, aby w przyszłości odsprzedać je po wyższych cenach. Jest to ważna korzyść, ale nie jedyna na którą mogą liczyć osoby posiadające akcje czyli akcjonariusze.

Akcjonariusz z chwilą zakupu akcji nabywa pewne prawa i obowiązki:

• prawo do uczestnictwa w Walnym Zgromadzeniu z prawem głosu,

• prawo do udziału w rocznym zysku,

• prawo poboru nowych akcji,

• prawo do udziału w kwocie likwidacyjnej.

Akcje, ze względu na ograniczenia obrotu, możemy podzielić na:

• imienne

• na okaziciela.

Akcje imienne - w tekście akcji zawarte są dane akcjonariusza, spis właścicieli prowadzony jest przez spółkę w formie Księgi Akcyjnej, w której rejestrowana jest każda zmiana właściciela akcji. Status spółki może ograniczyć zbywalność akcji imiennych. Nie mogą być one przedmiotem obrotu giełdowego. Jeżeli spółka emitowała akcje imienne, to aby mogły być notowane na giełdzie, muszą być zamienione na akcje na okaziciela.

Akcje na okaziciela - przy tych akcjach nie ma problemu
z przeniesieniem praw własności, tylko te akcje mogą być przedmiotem obrotu na giełdzie.

Ze względu na zakres związany z ich uprawnieniami mogą być akcje:

• zwykłe

• uprzywilejowane

Akcje zwykle - prawa wynikające z posiadania akcji zwykłych to prawo do dywidendy, prawo do udziału w majątku spółki w razie likwidacji, prawo do głosu, jedna akcja równa się jednemu głosowi.

Akcje uprzywilejowane - mają one większe prawa niż zwykłe. Uprzywilejowanie może dotyczyć wielkości przysługującej dywidendy, liczby głosów na Walnym Zgromadzeniu lub szczególnych uprawnień w razie likwidacji spółki. Rodzaj uprzywilejowania musi być zawarty w statusie spółki, granice uprzywilejowania określa kodeks handlowy.

Akcje są niepodzielne, jeśli ktoś sprzedaje akcje, to musi być ona przekazana w całości. Jeżeli akcje są współwłasnością kilku osób, to wykonują one wspólnie swoje prawa.

Akcje są zbywalne. Zbycie akcji na okaziciela polega na wręczeniu ich osobie nabywającej je. Natomiast zbycie akcji imiennych wymaga oświadczenia woli przez osobę zbywającą akcje i może podlegać pewnym ograniczeniom, jeżeli tak stanowi statut spółki.

Dla długoterminowych inwestorów na całym świecie akcje okazały się jedną z najbardziej dochodowych inwestycji. Nie ma jednak akcji, których ceny rosłyby bez przerwy. Ceny akcji rosną i maleją, dlatego na rynku można zaobserwować spadki i wzrosty.

Na cenę akcji przedsiębiorstwa wpływają codziennie informacje finansowe, wiadomości o zysku i stratach, zmiany w zarządzie, stopy procentowe, ogólny stan gospodarki, wydarzenia polityczne, kryzysy międzynarodowe a nawet plotki. Inwestując w akcje nie powinno się uzależnić swoich decyzji od zmiennych opinii na temat rynku, które szybko stają się nie aktualne. Inwestorzy, którzy odnoszą sukcesy, zawsze analizują kondycję finansową i możliwości rozwojowe firmy, której akcje kupują.⁴

2.2. Obligacje

Obligacja jest papierem dłużnym emitenta. Nie przedstawia, w przeciwieństwie do akcji, części ułamkowej kapitału akcyjnego i przez to nie jest związana z udziałem w spółce, nabywca nie może czuć się współwłaścicielem części majątku emitenta. Obligacja jest papierem wartościowym w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem wobec właściciela obligacji zwanego obligatoriuszem. W najczęściej spotykanych, dług ten jest spłacany jako należność pieniężna, w ściśle określonym terminie wraz z odsetkami. Sposób ich naliczania jest określony w ramach emisji obligacji. Nabywca obligacji ma prawo do stałego oprocentowania pobieranego przez dywidendę oraz przysługuje mu pierwszeństwo do zapłaty w przypadku likwidacji emitenta.

Obligacje mogą być emitowane przez Skarb Państwa, podmioty gospodarcze mające osobowość prawną (spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), gminy o osobowości prawnej, organizacje społeczne, fundacje prowadzące działalność gospodarczą. Obligacje skarbowe notowane są na warszawskiej giełdzie od 1992r. Należą one do najbezpieczniejszych papierów wartościowych, gdyż ich wypłacalność jest przez państwo. (dłużnikiem jest Skarb Państwa). Zysk z tych papierów wartościowych jest praktycznie pewien, oprocentowanie obligacji zapewnia ich posiadaczowi ochronę zainwestowanych środków przed inflacją i dobry zysk. Zbywanie obligacji może być dokonane po cenie ustalonej między zbywcą a nabywcą. Obligacje można sprzedać przed terminem wykupu, nie tracąc należnych odsetek, uzyskując w ten sposób potrzebną gotówkę.

Zakup obligacji skarbowych daje więc takie korzyści jak:

• zysk

• bezpieczeństwo

• płynność

Obligacje skarbowe możemy podzielić na aktywne i pasywne.

Obligacje aktywne służą do pozyskania środków finansujących potrzeby pożyczkowe budżetu państwa. Możemy do tego zaliczyć spłatę zobowiązań krótko i długoterminowych oraz pokrycie ujemnego salda finansowania zagranicznego.

Obligacje pasywne służą do regulacji istniejących zobowiązań Skarbu Państwa oraz stanowią formę zaciągnięca przez Skarb nowych zobowiązań poza rynkiem finansowym bez dokonywania oferty publicznej. Nie są sprzedawane na rynku pierwotnym. ⁵

W przypadku obligacji możemy mówić o cenie:

• nominalnej - od niej naliczane są odsetki, wynosi ona 100 zł. w przypadku obligacji trzyletnich oraz 1000 zł. dla dwu-, pięcio- i dziesięcioletnich, po tej cenie, która jest powiększona o nagromadzone odsetki, emitent wykupuje obligacje po upływie terminu zapadalności;

• emisyjnej - jest to cena po której kupujemy obligacje od emitenta, może być ona niższa lub wyższa od ceny nominalnej. Decyzja emitenta zależy w tym przypadku od przewidywanego zainteresowania emisją i oprocentowania obligacji;

• rynkowej - ustalana jest ona na codziennych sesjach giełdowych, jako średnia popytu i podaży. Nie jest ona faktyczną ceną, którą płaci kupujący i otrzymuje sprzedający, ponieważ nie zawiera naliczonych odsetek, rozliczeniowej; jest to cena giełdowa powiększona o odsetki, jest to rzeczywista kwota transakcji jaką płaci kupujący i otrzymuje sprzedający, chcąc ją obliczyć, należy do ceny rynkowej dodać należne na ten dzień odsetki, wysokość odsetek jest publikowana z należnym wyprzedzeniem. ⁶

Właściciel obligacji, dla których zbliża się termin wykupu, może należną kwotę zainwestować, w części lub całości nowej serii.

Obligacje Skarbowe Państwa, które są notowane na warszawskiej giełdzie możemy podzielić według czasu upływającego do ich wykupu, na:

• dwuletnie

• trzyletnie

• pięcioletnie

• dziesięcioletnie

Obligacje możemy również podzielić ze względu na sposób naliczania i wypłacania odsetek, są to obligacje o zmiennym i stałym oprocentowaniu. Do obligacji o zmiennym oprocentowaniu zaliczamy obligacje trzyletnie i dziesięcioletnie. Zmienność oprocentowania oznacza, że oprocentowanie obligacji może ulec zmianie w zależności od kształtowania się określonego wskaźnika finansowego.

Obligacje trzyletnie emitowane są od 1992 roku. Sprzedawane są na rynku na przetargach i w sieci detalicznej. Notowane są one na giełdzie w systemie notowań jednolitych i ciągłych. Odsetki wypłacane są kwartalnie i wyliczane w stosunku do średniej rentowności 13 - tygodniowych bonów skarbowych.

Obligacje 10-letnie o zmiennej stopie procentowej po raz pierwszy zostały wyemitowane w 1995 roku. Obligacje sprzedawane są z dyskontem na przetargach organizowanych przez NBP, organizowane są one w odstępach trzymiesięcznych. Oprocentowanie tych obligacji oparte jest na rentowności 52 - tygodniowych bonów skarbowych, wysokość oprocentowania ustalana jest dla rocznych okresów odsetkowych. Są one notowane na giełdzie tylko w systemie notowań ciągłych, sprzedaje się je w blokach 10 obligacji, ich wartość nominalna wynosi 1000 zł. każda.

Do obligacji o stałym oprocentowaniu zaliczamy obligacje dwu i pięcioletnie, oferowane są one na comiesięcznych przetargach organizowanych przez NBP. Ich oprocentowanie jest z góry określone i niezmienne przez cały czas aż do wykupu, wynosi ono od 6 do 14 % w zależności od daty wykupu. Odsetki wypłacane są corocznie. Nabywanie tych papierów wiąże się z większym ryzykiem, ponieważ ich oprocentowanie jest niezmienne, nawet w przypadku istotnego wzrostu wskaźnika inflacji.

Czynności związane ze zbywaniem, wykupem oraz wypłatą oprocentowania obligacji wyemitowanych na rynku publicznym, emitent może powierzyć bankowi w drodze umowy.

Obligacje można zbyć tylko bezwarunkowo, tzn. w momencie zbycia wszystkie uprawnienia i korzyści przechodzą na nabywcę.

Ustawa o obligacji dzieli je na zabezpieczone i nie zabezpieczone. Obligacje zabezpieczone dają inwestorowi gwarancję zwrotu wartości nominalnej, wraz z sumą należnego oprocentowania.

Obligacje nie zabezpieczone, jak wskazuje sama nazwa wiążą się z wyższym ryzykiem inwestycyjnym. Emitentem tych obligacji może być jedynie podmiot, który sporządził sprawozdanie finansowe za ostatnie trzy lata obrotowe, a wartość jego kapitału i funduszy własnych wynosi co najmniej pięciokrotność nominalnego kapitału akcyjnego.

Przy okazji obligacji należy wspomnieć o bonach skarbowych, które są krótkoterminowymi papierami na okaziciela emitowane przez Skarb Państwa. Najczęściej emitowane są bony o terminach wykupu 13, 26 i 52 tygodni. Nabywcami bonów są głównie firmy - krajowe i zagraniczne,
a także banki. Bony skarbowe sprzedawane są z dyskontem, czyli poniżej wartości nominalnej, ponieważ są nieoprocentowane. Cena bonów w trakcie przetargu zaproponowana przez nabywającego, a zaakceptowana przez emitenta. Pełną kwotę nominalną otrzymuje się w momencie wykupu bonu skarbowego. Agentem emisji organizującym
i rozliczającym sprzedaż bonów jest Narodowy Bank Polski. ⁷

2.3. Kontrakty terminowe

Kontrakt terminowy (financial futures) jest umową, w której kupujący zobowiązuje się do zakupienia w przyszłości określonego towaru, zwanego instrumentem bazowym.

Sprzedający zobowiązuje się natomiast do sprzedania określonego w kontrakcie instrumentu bazowego. Instrumentem bazowym mogą być akcje, waluty, indeksy giełdowe a właściwie dowolne wartości ekonomiczne, które można wyliczyć w sposób nie budzący wątpliwości.

Zawarcie transakcji terminowej oznacza zatem przyjęcie obowiązku wykonania w określonym terminie zobowiązań z niej wynikającej. W transakcji określa się: instrument bazowy, liczbę jednostek instrumentu bazowego, cenę po której wykonana zostanie w przyszłości transakcja, a także termin wykonania dlatego właśnie nazywa się je terminowymi.

Sprzedaż lub kupno kontraktu terminowego oznacza zobowiązanie się do dostawy lub odbioru w przyszłości określonego instrumentu bazowego, uregulowanie zobowiązań następuje w postaci naliczenia pieniężnego. Do sprzedania kontraktu nie jest konieczne posiadanie instrumentu bazowego w chwili zawarcia transakcji. Konieczne jest natomiast posiadanie gotówki wystarczającej do wypłacenia wstępnego depozytu zabezpieczającego. Wnoszą go zarówno kupujący jak i sprzedający.

Transakcje terminowe zostały stworzone w celu ograniczenia ryzyka.

Początkowo stosowano je na giełdach towarowych przy sprzedaży płodów rolnych. Producent zboża zabezpieczał się przed ruchami cen zboża sprzedając je „na pniu” po ustalonej z góry cenie.

Inwestorzy zawierający transakcje terminowe mają pewien pogląd na to, jak będzie wyglądała wartość tego indeksu. Kupujący zakłada, że będzie rósł, sprzedający jest natomiast przekonany, że będzie spadać. Ostatecznie zysk osiąga ten, którego przewidywania były słuszne.

Cechą charakterystyczną dla rynku transakcji terminowych jest tzw. „efekt dźwigni”, który powoduje, że inwestując w kontrakt terminowy, przy prawidłowej ocenie przyszłego trendu na rynku, kupujący lub sprzedający kontrakt zyskuje kilkakrotnie więcej niż inwestując te same pieniądze w instrument bazowy, natomiast przy nie trafnej ocenie zwielokrotnione są straty. Efekt ten polega na tym, że zysk lub strata liczone są od całkowitej wartości kontraktu, podczas gdy zaangażowany kapitał stanowi jedynie jego niewielki procent. Kontrakty są w obrocie w tzw. seriach, obejmują one wszystkie kontrakty mające ten sam termin wykonania np.. czerwiec lub wrzesień.

O inwestorze, który kupił lub sprzedał kontrakt terminowy mówi się, że ma otwartą pozycję. Może on ją utrzymać do dnia wykonania kontraktu lub też w każdej chwili wycofać się z rynku.

Każdy kto otwiera rachunek w biurze maklerskim w celu działania na rynku kontraktów, uzyskuje indywidualny Numer Identyfikacji klienta nadawany przez Krajowy depozyt Papierów Wartościowych, który umożliwia dokonanie operacji na rynku.

Kurs kontraktu podaje się w punktach, a cenę ustala się mnożąc kurs przez 10 zł. Transakcje rozliczane są na giełdzie wyłącznie pieniężnie, przedstawione jest to na poniższym przykładzie.

Inwestor kupuje w danym dniu po kursie 2000 pkt. kontraktu wygasającego we wrześniu 2000r. Cena kontraktu wynosi 20.000 zł. (2000 pkt. x 10 zł.). Biuro maklerskie ustaliło poziom depozytu zabezpieczającego na 12% wartości kontraktu, więc inwestor wpłaci 2400 zł. (20.000 zł. x 12%). Po pewnym czasie inwestor sprzedaje zakupiony kontrakt po kursie 2200 pkt. izamykapozycję.Osiągniezysk2000zł.
* ( 2200 pkt. - 2000 pkt.) x 10 zł. *, co stanowi ponad 80% depozytu zabezpieczającego, a biuro maklerskie zwróci mu wpłacony depozyt.

Kontrakty terminowe wykorzystane są przez inwestorów do trzech celów:

• spekulacyjnych - osiągnięcia zysku na zmianie cen kontraktów, kupując kontrakty licząc na wzrost kursu, sprzedając kontrakty na jego spadek

• zabezpieczających - posiadając akcje obawiając się spadku cen i sprzedają kontrakty terminowe, albo gdy mają zamiar w przyszłości kupić akcje - obawiając się wzrostu cen, kupują kontrakty,

• arbitrażowych - osiągnięcia zysku przy wykorzystaniu różnicy między wartością teoretyczną a rynkową.

Każdy inwestor działający na tym rynku musi pamiętać, że niesie on za sobą większe ryzyko niż operacje na akcjach. Ryzyko jest związane z już omawianym efektem dźwigni, który daje możliwość dużego zysku, ale może prowadzić również do powstania strat w przypadku nieprzewidzianej zmiany cen przy utrzymywaniu pozycji na rynku. Może się zdarzyć, że straty będą większe niż pierwotnie zainwestowana kwota pieniędzy.

Jako pierwsze na warszawskiej giełdzie pojawiły się w obrocie kontrakty terminowe na indeksie WIG20. Oprócz nich notowane są jeszcze kontrakty walutowe: na kurs dolara oraz euro.

Transakcje terminowe na kursy walut stworzono w celu ograniczenia ryzyka niekorzystnej zmiany kursu walutowego, która może przynieść straty finansowe danemu podmiotowi. Na to ryzyko, w największym stopniu narażone są przedsiębiorstwa dokonujące transakcji w handlu zagranicznym - polscy eksporterzy i importerzy ⁸

W Polsce i innych krajach, w których giełdy funkcjonują od stosunkowo krótszego czasu, nie wszystkie instrumenty giełdowe i pozagiełdowe wprowadzone są do obrotu. Chcąc nadążać za potrzebami inwestorów wprowadza się do obrotu nowe instrumenty. Należą do nich warranty, są one kolejnymi po kontraktach terminowych instrumentami pochodnymi notowanymi na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie.

Trudno jest ściśle zdefiniować warranty. W sensie ekonomicznym warrant jest instrumentem finansowym, którego cena zależy od ceny lub wartości instrumentu bazowego. Instrumentem może być papier wartościowy, waluta, wskaźnik ekonomiczny lub inna wartość.

Formalnie warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem się jego emitenta do wypłacenia właścicielom warrantów kwoty rozliczeniowej. Zgodę na wprowadzenie warrantów do obrotu publicznego wyraża Komisja Papierów Wartościowych i Giełd. Pierwszymi warrantami notowanymi na warszawskiej giełdzie są europejskie warranty kupna Banku Rozwoju Eksportu SA na akcje Elektrim SA oraz na indeks NIF.

3. Publiczny obrót papierami wartościowymi

Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi zostało uchwalone przez Sejm 21 sierpnia 1997 roku, było ono rezultatemwielomiesięcznych prac związanego ze zmianami istniejącego aktu prawnego uchwalonego na początku okresu transformacji systemowej w Polsce w 1991r.

Publicznym obrotem papierami wartościowymi jest nabywanie lub przenoszenie praw z emitowanych papierów wartościowych, jak również proponowanie nabycia tych praw przy wykorzystaniu środków masowego przekazu. Oznacza to, że ogłaszanie w prasie, informacje w radiu lub telewizji, jak również kierowanie tych propozycji do nieoznaczonego adresata lub do więcej niż 300 osób uważane jest, zgodnie z Ustawą jako publiczny obrót.

Obrót publiczny odbywa się wyłącznie za pośrednictwem biur maklerskich. W obrocie tym wystawia się imienne świadectwa depozytowe, które potwierdzają, że papiery wartościowe oznaczone w treści świadectwa zostały złożone do depozytu. Wystawcą takiego świadectwa może być przedsiębiorstwo maklerskie, bank lub inna instytucja upoważniona do wystawienia takiego świadectwa.

Tekst świadectwa powinien zawierać:

• liczbę złożonych do depozytu papierów wartościowych,

• imię i nazwisko właściciela papierów wartościowych,

• seria papierów wartościowych,

• data emisji,

• wartość nominalna papieru wartościowego.

Osoba, która widnieje na świadectwie depozytowym uprawiona jest do wykonywania wszelkich praw oznaczonych w treści świadectwa, np. uczestnictwo w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy.

Publiczny obrót papierami wartościowymi możemy podzielić na:

• pierwotny

• wtórny

Publicznym obrotem pierwotnym jest nabywanie lub proponowanie przez emitenta praw z emitowanych papierów wartościowych.

Publicznym obrotem wtórnym jest nabycie lub proponowanie przez osoby inne niż emitent praw z emitowanych papierów wartościowych. Aby nabyć takie prawa, to papiery wartościowe muszą być dopuszczone do publicznego obrotu. Wtórny obrót papierami wartościowymi odbywa się na giełdach papierów wartościowych. Aby wprowadzić prawa do publicznego obrotu trzeba uzyskać zgodę Komisji Papierów Wartościowych. Ma to na celu ochronę drobnego inwestora.

Warunkiem uzyskania zgody jest:

• zorganizowanie obrotu tak aby do oferty nabycia i zbycia tych praw był powszechny i równy dostęp do informacji o warunkach zawierania umów,

• zachowanie jednakowych warunków nabycia i zbycia tych praw,

• zachowanie reguł obrotu oraz funkcjonowanie systemu zabezpieczeń.

Jeżeli wszystkie te warunki zostaną spełnione, to otrzymuje się zgodę na wprowadzenie papierów do publicznego obrotu.

Do głównych zadań Komisji Papierów Wartościowych należy:

• nadzór nad przestrzeganiem reguł publicznego obrotu,

• podejmowanie i organizowanie działań, które zapewniają sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych,

• podejmowanie działań zapewniających ochronę interesów,

• współpraca z Narodowym Bankiem Polskim, instytucjami oraz uczestnikami obrotu w celu dobrego rozwoju rynku papierów wartościowych,

• upowszechniania wiedzy na temat funkcjonowania rynku papierów wartościowych.

Związek między Komisją Papierów Wartościowych a publicznym obrotem papierów wartościowych możemy przedstawić jako relację pomiędzy podmiotami, które poszukują kapitału potrzebnego im do rozwoju,
a osobami fizycznymi lub prawnymi, które szukają możliwości jak ulokować swoje nadwyżki wolnych środków pieniężnych aby osiągnąć jakikolwiek dochód.

Na rynku papierów wartościowych w Polsce przyjęto zasadę informowania inwestorów o poziomie udziału znaczących akcjonariuszy w kapitałach spółek publicznych. Każdy, kto nabył lub zbył odpowiednią liczbę akcji, zobowiązany jest do zawiadomienia o transakcji komisji, spółki oraz Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Na rynku papierów wartościowych obowiązuje przestrzeganie i zachowanie tajemnicy zawodowej oraz poufnej. Tajemnicą zawodową objęte są takie informacje związane z publicznym obrotem, których ujawnienie mogłoby naruszyć interes uczestników obrotu. Zaliczamy do nich np.: zapisy na rachunku papierów wartościowych, złożone zlecenie kupna lub sprzedaży papierów, za wartość prospektu emisyjnego przed jego publikacją itp. Ustawa określa krąg osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy zawodowej.

Przez informację poufną rozumiemy informację dotyczącą emitenta lub papieru wartościowego, która nie została przekazana do publicznej wiadomości, a która po ujawnieniu mogłaby w istotny sposób wpłynąć na cenę papieru wartościowego. Do informacji takich zaliczamy np.: podpisanie znaczącego dla emitenta kontraktu, nabycie lub utrata aktywów o znaczącej wartości, istotna zmiana wyniku finansowego spółki itd. ⁹

4. Informacje zawarte w prasowych tabelach giełdowych oraz podstawowe wskaźniki rynku kapitałowego i analizy ekonomiczno - finansowej

Po każdej sesji ukazują się w prasie następujące informacje: aktualny kurs, zmiana kursu w stosunku do poprzedniej sesji, kurs minimalny i maksymalny w ciągu ostatnich 52 tygodni, wolumen obrotu czyli liczba akcji, która zmieniła danego dnia właściciela, wartość obrotu czyli podwojony iloczyn wolumenu obrotu i aktualnego kursu akcji.

Podstawowymi skrótami stosowanymi w tabelach notowań są:

• nk - nadwyżka kupna; oznacza to, że zlecenie kupna z limitem ceny równym kursowi dnia mogą być realizowane w części lub wcale,

• ns - nadwyżka sprzedaży; zlecenie sprzedaży z limitem ceny równym kursowi dnia mogą być zrealizowane w części lub wcale,

• rk - redukcja kupna; oznacza to, że z uwagi na rynek niezrównoważony
  z przewagą kupujących zlecenia kupna z limitem równym lub wyższym kursowi dnia (również zlecenia PKC) są redukowane o tzw. stopę redukcji,

• rs - redukcja sprzedaży, z uwagi na rynek niezrównoważony z przewagą sprzedających zlecenia sprzedaży z limitem równym lub niższym kursowi dnia (również zlecenia PKC) są redukowane o stopę redukcyjną;

• zd - z dywidendą, oznacza to, że spółka ogłosiła wysokość dywidendy za ostatni okres obrachunkowy; akcje sprzedawane z prawem do dywidendy za ten okres,

• bd - bez dywidendy; pierwsze notowanie akcji, którym nabywanie przysługuje już ostatnie prawo poboru,

• z - zawieszenie notowań,

• ok - oferta kupna; oznacza to, że popyt przewyższa podaż ponad pięciokrotnie i nie dochodzi do zawarcia transakcji,

• os - oferta sprzedaży, oznacza to, że podaż przewyższa popyt ponad pięciokrotnie i nie dochodzi do zawarcia transakcji;

• ks - kurs szacunkowy,

• pw - po wymianie

Tabela 1

Przykładowa tabela notowań giełdowych

Kurs w zł		Spółka	Kurs w zł		Zmiana	Obrót		Wskaźniki
min	max			bieżący		poprzedni		Tys.zł	Szt.	L/z	C/w.k	w.r
24.00	31.5	AGROS	30.20nk 62%	31.20	-3,2%	1894	136	16.5	2.14	258
1.20	3.85	BIG	1.75	1.85	-5,4%	4068	898	5.1	0.86	286
51.00	100.0	BPH	94.00	100.00	6,0%	1781	947	4.8	1.82	976

c/z - cena / zysk

c/w.k. - cena / wartość rynkowa

w.r. - wartość rynkowa

źródło: opracowanie na podstawie materiałów DM Penetrator Kraków

Istnieje grupa wskaźników, które są tak skonstruowane, że przedstawiają na bieżąco informacje lokowania środków w spółkę najbardziej atrakcyjną.

Jednym z elementów tych wskaźników jest:

• cena akcji do zysku na jedną akcję,

• cena jednej akcji do wartości księgowej,

• stopa dywidendy.

Cena akcji do zysku na jedną akcję

P/E (cena /zysk)

P/E = cena 1 akcji / zysk przypadający na 1 akcję

Przykład

Spółka x, która wyemitowała 2 mln akcji wypracowała w ciągu roku 3 mln zł. zysku netto. Kurs jednej akcji wynosi 9 zł.

zysk / 1 akcja = 3.000.000 : 2.000.000 = 1,5 zł.

P/E = 9 zł. : 1,5 zł. = 6

Omówić to można w następujący sposób: za 1 zł. zysku spółki inwestor płaci 6 zł. Stwierdzić można by było, że im wyższy wskaźnik P/E tym bardziej atrakcyjna inwestycja. Niestety takie stwierdzenie jest zbyt pochopne. Wiem, że wskaźnik P/E uwzględnia dane historyczne a nie perspektywy stojące przed spółką. Stosując wskaźnik P/E należy się ograniczyć do porównań w obrębie jednej branży.

Cena jednej akcji do wartości księgowej.

P/BV (cena /wartość księgowa)

P/BV = cena 1 akcji / wartość księgowa przypadająca na 1 akcję

Przykład

Wartość księgowa spółki Y, która wyemitowała 2 mln akcji wynosi 30 mln, kurs jednej akcji wynosi 36 zł.

wartość księgowa / 1 akcja = 30.000.000 zł. : 2.000.000 = 15 zł.

P/BV = 36 zł. : 15 zł. = 2,4

Wskaźnik ten mówi nam ile inwestor płaci za 1 zł. majątku spółki.

W powyższym przykładzie 1 zł. majątku spółki kosztuje 2,4 zł.

Wysoka wartość tego wskaźnika (ponad 2) świadczy o docenianiu przez rynek składników wartości przedsiębiorstwa (znana marka, jakość zarządzania). Wartość wskaźnika poniżej 1 oznacza, że wycena rynkowa leży poniżej wartości księgowej. Charakteryzuje to spółkę o gorszym wyniku finansowym.

Stopa dywidendy.

Yield (stopa dywidendy) = (dywidendy : cena akcji) x 100 %

Przykład

Spółka x wypłaca 1 zł. dywidendy na 1 akcję zwykłą, kurs akcji wynosi 20 zł.

Yield = (1 zł. : 20 zł.) x 100% = 5%

Wskaźnik ten określa relację wysokości dywidendy do kursu akcji.

Im wyższy wskaźnik, tym bardziej atrakcyjna inwestycja w dany papier wartościowy.

Wyróżnić również możemy podstawowe wskaźniki analizy ekonomiczno-finansowej, w których skład wchodzą:

• wskaźniki rentowności,

• wskaźniki kapitału własnego.

Do wskaźników rentowności zaliczamy:

• rentowność sprzedaży netto,

• rentowność kapitału własnego.

Rentowność sprzedaży netto.

(zysk netto / przychody ze sprzedaży ) x 100%

Wskaźnik ten określa ile zysku wypracowuje spółka z jednej złotówki przychodów ze sprzedaży. Wartość tego wskaźnika należy porównywać z innymi przedsiębiorstwami w branży oraz zmianę w poszczególnych latach w samej spółce.

Rentowność kapitału własnego.

(zysk netto / kapitał własny) x 100%

Jest to najważniejszy wskaźnik określający zyskowność kapitału, który został powierzony spółce. Mówi on ile zysku przynosi 1 zł. zainwestowana w spółkę.

Do wskaźnika płynności finansowej zaliczamy:

• wskaźnik płynności,

• wskaźnik płynności szybkiej.

Wskaźnik płynności.

majątek obrotowy /zobowiązania krótkoterminowe

Wskaźnik ten określa płynność czyli zdolność spółki do spłaty zobowiązań. Przyjmuje się, że optymalna jego wartość to 2. Zbyt niski wskaźnik może oznaczać kłopoty spółki ze spłatą zobowiązań, zbyt wysoki oznacza nadpłynność czyli nie wykorzystywanie przez spółkę środków obrotowych.

Wskaźnik płynności szybkiej.

(majątek obrotowy - zapasy) zobowiązania krótkoterminowe

Wskaźnik ten określa zdolność spółki do spłaty zobowiązań w krótkim okresie. Jego wartość powinna obracać się wokół jedności. ¹⁰

¹ J. Socha „Zrozumieć giełdę” Olimpus W-wa 1992r. s. 20-22

² K. Nowak "Polski rynek kapitałowy" WSB Poznań 1998r. s.23,24

³ J. Socha "Rynek, giełda, inwestycje" Olimpus W-wa 1998r. s.19,20

⁴ Opracowane na podstawie „Papiery Wartościowe” GPW w W-wa Zakamycze 2000 s.102-108

⁵ J. Socha "Rynek, giełda, inwestycje" Olimpus W-wa 1998r. s 90-92

⁶ Opracowane na podstawie „ Papiery wartościowe” GPW w W-wa Zakamycze s.207-213

⁷ J. Socha "Rynek, giełda, inwestycje" Olimpus W-wa 1998r. s.92-96

⁸ A Chłopecki „Opcje i Transakcje Terminowe” Dom wydawniczy ABC s.31-35

⁹ Opracowanie na podstawie J. Socha "Rynek, giełda, inwestycje" Olimpus W-wa 1998 s.47-53

¹⁰ Opracowanie na podstawie "Podstawowe zagadnienia z zakresu rynku kapitałowego" DM Penetrator

---