1. CZYNNIKI NIEBEZPIECZNE, SZKODLIWE I UCIĄŻLIWYCH WYSTĘPUJĄCE W PROCESACH PRACY.

1. Podział czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych.

Czynniki występujące w procesach pracy można podzielić na dwie podstawowe grupy: czynniki niebezpieczne (urazowe), czynniki szkodliwe i uciążliwe.

1.1.1. Czynniki niebezpieczne (urazowe)

Czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka mogą spowodować uraz (wypadek przy pracy). Można tutaj rozróżnić kilka podstawowych grup tych czynników:

• zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi,

• zagrożenia elementami ostrymi i wystającymi,

• zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi, przemieszcza-niem materiałów i ich magazynowaniem,

• zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym,

• zagrożenie poparzeniem,

• zagrożenie pożarem lub/i wybuchem.

Wymienione wyżej zagrożenia należą do czynników fizycznych działających przeważnie na pracownika w sposób nagły.

1.1.2. Czynniki szkodliwe i uciążliwe

Czynniki szkodliwe i uciążliwe działające na pracownika przez okres dłuższy mogą spowodować obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej pracownika (np. obniżenie wydajności pracy), czy zmiany w stanie zdrowia, powodując w ostateczności choroby zawodowe.

Czynniki te dzielimy na 4 podstawowe grupy:

• Czynniki fizyczne

• hałas ustalony i nie ustalony, hałas infradźwiękowy, hałas ultradźwiękowy,

• drgania mechaniczne (wibracja ogólna i oddziałująca na organizm człowieka przez kończyny górne),

• mikroklimat zimny i gorący,

• promieniowanie optyczne (widzialne, podczerwone i ultrafioletowe),

• promieniowanie jonizujące,

• promieniowanie laserowe,

• pole i promieniowanie elektromagnetyczne (niskiej i wysokiej częstotliwości),

• prąd elektryczny i pole elektrostatyczne,

• aerozole - pyły przemysłowe,

• obniżone i podwyższone ciśnienie.

• Czynniki chemiczne

W zależności od rodzajów działania na organizm człowieka, dzielimy je na:

• substancje toksyczne,

• substancje drażniące,

• substancje uczulające,

• substancje rakotwórcze,

• substancje mutagenne,

• substancje upośledzające funkcje rozrodcze.

W zależności od drogi działania na organizm człowieka przez:

• drogi oddechowe,

• skórę i błony śluzowe,

• przewód pokarmowy.

• Czynniki biologiczne

• mikroorganizmy roślinne i zwierzęce (bakterie, wirusy, riketsje, grzyby, pierwotniaki) i wytwarzane przez nie toksyny i alergeny,

• makroorganizmy roślinne i zwierzęce.

• Czynniki psychofizyczne

• obciążenie fizyczne (statyczne i dynamiczne),

• obciążenie psychonerwowe.

Podział ten nie jest oczywiście „ostry”, ponieważ mogą występować czynniki szkodliwe, zaliczone np. do grupy czynników chemicznych, ale ich działanie może być nagłe i powodować wypadek przy pracy (np. trucizny zaliczone do substancji toksycznych).

2. Ogólne zasady oraz metody likwidacji lub ograniczenia wpływu niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników występujących w procesach pracy.

Likwidacja lub ograniczenie oddziaływania czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych na pracownika powinno być podstawową zasady pracy służby bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.

Każdy z tych czynników powinien być analizowany pod kątem oddziaływania na człowieka i możliwości jego eliminacji lub ograniczenia.

Do podstawowych zasad likwidacji lub ograniczenia wpływu tych czynników na pracownika zaliczamy:

• Eliminacja źródeł niebezpiecznych i szkodliwych czynników

• Ograniczenie oddziaływania tych czynników poprzez odsunięcie człowieka z obszaru ich oddziaływania.

• Ograniczenie oddziaływania na człowieka czynników niebezpiecznych i szkodliwych poprzez osłonięci strefy narażenia.

• Ograniczenie wpływu tych czynników poprzez zastosowanie ochron osobis­tych.

• Ograniczenie zagrożenia człowieka czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwy­mi przez dobór pracowników, właściwa organizację pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne zachowanie pracowników.

1.2.1. Eliminacja źródeł niebezpiecznych i szkodliwych czynników.

Realizowana jest to przez:

• dobór nieszkodliwych surowców (lub zastępowanie bardziej szkodliwych mniej szkodliwymi surowcami), półfabrykantów i innych materiałów stosowanych w procesach technologicznych,

• dobór procesów technologicznych oraz maszyn i urządzeń nie stwarzających zagrożeń czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi,

• unieszkodliwianie odpadów.

1.2.2. Ograniczenie oddziaływania tych czynników poprzez odsunięcie człowieka z obszaru ich oddziaływania.

Realizowane jest to poprzez:

• zastąpienie człowieka przez roboty,

• mechanizację, automatyzację (zdalne sterowanie i obserwowanie procesu),

• optymalne rozmieszczenie lub wydzielenie uciążliwych urządzeń,

• zapewnienie właściwego transportu surowców, półfabrykantów, wyrobów oraz odpadów eliminujących zagrożenia fizyczne, chemiczne i biologiczne,

• stosowanie sygnalizatorów stanów niebezpiecznych lub uniemożliwienie wejścia człowieka w strefę zagrożenia.

1.2.3. Ograniczenie oddziaływania na człowieka czynników niebezpie-cznych i szkodliwych poprzez osłonięcie strefy narażenia.

Realizowane jest to poprzez:

• stosowanie odpowiednich kubatur budynków czy pomieszczeń, stosowanie środków ochrony przed przenikaniem emitowanych czynników (np. zabezpieczenie przed przenikaniem różnych postaci promieniowania, stosowanie materiałów dźwiękoizolacyjnych itp.),

• hermetyzację procesów produkcyjnych przed wydostawaniem się w otoczenie człowieka: gazów, par cieczy, cieczy i ciał stałych (pyłów),

• stosowanie zbiorowych środków ochronnych w pomieszczeniach oraz na stanowiskach pracy (osłony, ekrany, obudowy, izolacje, wentylacja, klimatyzacja).

1.2.4. Ograniczenie wpływu tych czynników poprzez zastosowanie ochron osobis­tych.

Osiągniemy to poprzez:

• dobór i właściwe stosowanie ochron osobistych, w zależności od istniejących zagrożeń,

• odpowiednie przechowywanie i konserwację ochron osobistych,

• zasady przydziału ochron osobistych,

• stosowanie znaków nakazu stosowania ochron.

1.2.5. Ograniczenie zagrożenia człowieka czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwy­mi przez dobór pracowników, właściwą organizację pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne zachowanie pracowników.

Bierze się tutaj pod uwagę:

• przestrzeganie przeciwwskazań zdrowotnych do zatrudnienia na da­nym stanowisku,

• przestrzeganie obowiązku zatrudnienia pracowników o właściwych kwalifikacjach zawodowych,

• dobór psychologiczny,

• działania organizacyjne w procesie pracy (przerwy w pracy, rotacja, skrócony czas pracy),

• szkolenia, system kar i nagród, wpływ kierownictwa na bezpieczne zachowanie pracowników,

• ostrzeganie o zagrożeniach i zakazie wykonywania pewnych czyn­ności (sygnały bezpieczeństwa, znaki i barwy bezpieczeństwa).

2. RYZYKO ZAWODOWE

2.1. Elementy składowe ryzyka zawodowego

Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy pracodawca jest zobowiązany informować każdego pracownika o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Poinformowanie pracowników o ryzyku i zasadach ochrony przed zagrożeniami powinno nastąpić w czasie szkolenia wstępnego bhp.

Za jedną z form spełnienia tego obowiązku można uznać poinformowanie pracowników o rodzajach czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych i niebezpiecznych, o poziomie (stężeniach, natężeniach) tych czynników, o wypadkach i chorobach zawodowych, a także o niezbędnych do zastosowania środkach ochrony.

Wskazanym jest, aby w ramach tego szkolenia przekazać (przypomnieć) informacje w odniesieniu do specyfiki stanowisk i zakładu pracy.

Informację powinna udostępnić osoba zajmująca się bhp.

Informacja powinna być podawana każdorazowo, jeżeli zmieni się jakikolwiek czynnik wpływający na ocenę ryzyka; mogą to być też np. przepisy.

Ryzyko zawodowe jest to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożą-danych zdarzeń, związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Powstanie określonego ryzyka na stanowisku pracy związane jest z występowaniem zagrożeń.

Sytuacją zagrażającą jest każda sytuacja, w której człowiek eksponowany jest na jeden lub więcej czynników.

Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe będące źródłem zagrożeń to:

• czynniki fizyczne (np. hałas, promieniowanie, ciepło itd.),

• czynniki chemiczne (np. substancje toksyczne, drażniące itp.),

• czynniki biologiczne (np. mikroorganizmy),

• czynniki psychofizyczne (np. obciążenia fizyczne i nerwowo-psychiczne).

Aby ocenić poziom ryzyka przy wykonywaniu określonej pracy, konieczna jest identyfikacja czynników szkodliwych dla zdrowia i niebezpiecznych oraz ewentualnych zagrożeń, jakie powodują te czynniki.

Ryzyko definiowane jest jako kombinacja:

• prawdopodobieństwa wystąpienia urazu ciała, utraty zdrowia lub strat i

• stopnia (najwyższej dającej się przewidzieć) ciężkości możliwego urazu lub pogorszenia stanu zdrowia w sytuacji zagrażającej lub strat.

jest

funkcją oraz

2.1.1. Elementy prawdopodobieństwa ryzyka

W bloku prawdopodobieństwa wystąpienia urazu ciała lub utraty zdrowia (szkody) można wyróżnić trzy wzajemnie przenikające się elementy wpływające na wartość prawdopodobieństwa:

• Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego, zależy od niezawodności układu: człowiek - maszyna - środowisko (częstotliwość występowania wypadków),

• Częstotliwość dostępu i czas przebywania osób w strefach niebezpiecznych (czas trwania ekspozycji), zależy od:

• łatwości, konieczności i charakteru dostępu do stref niebezpiecznych

• czasu przebywania i liczby osób, które muszą przebywać w tych

strefach.

• Możliwość uniknięcia szkody (lub ograniczenia), związana jest z:

• prędkością pojawiania się zagrożenia,

• możliwościami ludzkimi uniknięcia wypadku (zwinność, możliwość wycofania się lub ucieczki, refleks),

• świadomością ryzyka (wiedza ogólna, bezpośrednie obserwacje urządzeń sygnalizujących),

• stopniem wyszkolenia pracownika,

• doświadczeniem praktycznym i wiedzą.

Elementy prawdopodobieństwa urazu lub utraty zdrowia

2.1.2. Elementy ciężkości urazów, strat, szkód.

Ciężkość urazów (straty) może zależeć od wielu czynników możliwych tylko częściowo do przewidzenia. Przy ocenie ryzyka powinno się zakładać najcięższy uraz lub pogorszenie stanu zdrowia, które może spowodować każde zidentyfikowane zagrożenie, nawet wówczas, gdy prawdopodobieństwo zaistnienia takiego urazu lub pogorszenia stanu zdrowia nie jest wysokie.

Rozpatrując ciężkość szkód należy uwzględnić:

• czego one dotyczą: osób, środowiska czy mienia,

• stopień ciężkości urazów: lekkie, ciężkie czy śmiertelne),

• obszar (zasięg) szkód np. liczba osób

2.2. Przykład oceny ryzyka - Metoda Kalkulatora Ryzyka

Metoda kalkulatora ryzyka należy do prostych i szybkich metod określania ryzyka. Polega ona na umieszczeniu na przygotowanym nomogramie punktów dla przyjętego prawdopodobień­stwa zdarzenia oraz częstotliwości dostępu do strefy niebezpiecznej i czasu przebywania w tej strefie by dla założonych skutków zdarzenia otrzymać poziom ryzyka.

Metoda ustala cztery po­ziomy ryzyka:

A. wysoki, w którym ryzyko nie może być akceptowane pod żadnym warunkiem,

B. istotny, przy którym poziom ryzyka powinien być maksymalnie zmniejszony tak dalece jak to jest praktycznie możliwe,

C. umiarkowany, przy którym ryzyko może być zaakceptowane, jeżeli koszty redukcji ryzyka przewyższają koszty korzyści,

D. niski, gdy ryzyko może być zaakceptowane bez podejmowania środków prewencyjnych.

2.3. Ryzyko zawodowe i jego ocena - porady CIOP

Co to jest ryzyko zawodowe?

Mówiąc najprościej - ryzyko zawodowe oznacza prawdopodobieństwo z jakim ktoś może zostać po­szkodowany w związku z istniejącym zagrożeniem.

W zależności od wielkości prawdopodobieństwa i stopnia utraty zdrowia przez osobę poszkodowaną ryzyko zawodowe może być:

• małe lub średnie - takie ryzyko można uznać za dopuszczalne

• duże - takie ryzyko jest niedopuszczalne.

Wielkości prawdopodobieństwa:

• Mało prawdopodobne następstwa zagrożeń to takie, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika.

• Prawdopodobne następstwa zagrożeń to takie, które mogą wystąpić nie częściej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.

• Wysoce prawdopodobne następstwa zagrożeń to takie, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.

Stopień utraty zdrowia:

• Ciężkość następstw jest mała, jeżeli powstające w wy­niku zagrożeń urazy i choroby nie powodują długo­trwałych dolegliwości i absencji w pracy (np. bóle głowy, niewielkie stłuczenia i zranienia. pod­rażnienia oczu itp.)

• Ciężkość następstw jest średnia, jeżeli powstające w wyniku zagrożeń urazy i choroby powodują niewielkie. ale długotrwałe lub nawracające okre­sowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absencji (np. zranienia, alergie skórne, nieskom­plikowane złamania itp.)

• Ciężkość następstw jest duża, jeżeli powstające w wy­niku zagrożeń urazy i choroby powodują ciężkie i sta­łe dolegliwości i/lub śmierć (np. oparzenia III stop­nia, amputacje, zawodowe uszkodzenie słuchu itp.)

Przedstawiona tabelka może dopomóc w określeniu, czy ryzyko jest małe, średnie, czy też duże:

Ryzyko zawodowe	małe	średnie	duże
	Ciężkość następstw
Prawdopodobieństwo	mała	średnia	duża
Mało prawdopodobne	małe	małe	średnie
Prawdopodobne	małe	średnie	duże
Wysoce prawdopodobne	średnie	duże	duże

Co to jest ocena ryzyka zawodowego?

Ocena ryzyka zawodowego nie jest niczym innym jak:

• uważnym przyjrzeniem się wykonywanej pracy oraz miejscu, w którym jest ona wykonywana i ustaleniem, jakie czynniki (np. substancje chemiczne, hałas, nieprawidłowe oświetlenie) mogą mieć niekorzystny wpływ na zdrowie pra­cowników

• stwierdzeniem, czy ryzyko związane z oddziały­waniem tych czynników jest:

• dopuszczalne - jest tak wówczas, jeżeli zas­tosowano wystarczające środki chroniące pracowników przed oddziaływaniem tych czynników

• niedopuszczalne - należy wówczas podjąć dalsze działania i zastosować dodatkowe środki ochrony.

Kto powinien oceniać ryzyko zawodowe?

Zgodnie z prawem ocena ryzyka zawodowego jest obowiązkowa.

• Jeżeli przedsiębiorstwo jest małe i pracodawca dob­rze zna wykonywaną tam pracę, może ocenić ryzyko sam.

• W większym przedsiębiorstwie ocenę ryzyka zawodowego mogą przeprowadzić kompetentni pra­cownicy, najlepiej wraz ze specjalistą ds. BHP.

• Można również ocenę ryzyka zawodowego zlecić zewnętrznym ekspertom,

Trzeba jednak pamiętać, że to pracodawca jest zawsze odpowiedzialny za to, czy ocena ryzyka zawodowe­go została przeprowadzona właściwie.

Jak oceniać ryzyko na stanowiskach pracy?

Ocenę ryzyka zaleca się przeprowadzić w możliwie najprostszy sposób.

W wielu przedsiębiorstwach (np. handlowych, usługowych oraz w małych przedsiębiorstwach pro­dukcyjnych) zagrożeń jest niewiele i są one łatwe do zidentyfikowania.

Ich identyfikacja i ocena związanego z nimi ryzyka zawodowego powinny opierać się na zasadach zdrowego rozsądku.

Ocena ryzyka zawodowego może być prosta

- wystarczy tylko pięć kroków, by wykonać ją właściwie!

Krok 1: Zidentyfikuj zagrożenia.

Krok 2: Ustal, kto może ulec wypadkowi lub za­chorować.

Krok 3: Oszacuj ryzyko zawodowe wynikające z zagrożeń i oceń. czy zastosowane środki ochrony są właściwe oraz czy należy podjąć jeszcze jakieś działania w celu dalszego ograniczenia tego ryzyka.

Krok 4: Udokumentuj wyniki.

Krok 5: Okresowo dokonuj przeglądu oceny ryzy­ka zawodowego i weryfikuj ją. jeśli zaistnieje taka konieczność.

Krok 1: Zidentyfikuj zagrożenia

• Jeżeli sam dokonujesz oceny ryzyka zawodowego, przyjrzyj się dokładnie swojemu miejscu pracy i te­mu, co mogłoby powodować wypadek lub nieko­rzystnie wpływać na zdrowie przebywających i pra­cujących tam osób.

• W pierwszej kolejności skon­centruj się na tych zagrożeniach, które mogłyby powodować poważne urazy albo zagrażać kilku osobom.

• Zapytaj o zdanie pracowników lub ich przedstawicieli. Mogą oni zauważyć rzeczy, które na pierwszy rzut oka nie wydają się oczywiste.

• W dostrzeżeniu zagrożeń mogą również dopomóc instrukcje producentów, a także rejestry wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Krok 2: Ustal, kto mógłby ulec wypadkowi lub zachorować

• Pamiętaj, że ocena ryzyka zawodowego dotyczy wszystkich pracowników.

• Podczas jej przeprowadzania zwróć szczególną uwagę na tych pracowników, dla których następstwa występujących zagrożeń mogą być szczególnie ciężkie, np. na kobiety w ciąży, młodocianych lub osoby niepełnosprawne.

• Nie zapomnij o tych, których stanowiska pracy nie mają stałej lokalizacji (np. sprzątaczki, pracownicy utrzymania ruchu).

• Pomyśl również o ludziach, którzy odwiedzają firmę, i podwykonawcach, a także o osobach postronnych, jeżeli mogą być one zagrożone.

Krok 3: Oszacuj ryzyko zawodowe wynikające z zagrożeń oraz oceń, czy podjęte środki zapobiegawcze są właściwe i czy należy podjąć jeszcze jakieś działania w celu ograniczenia tego ryzyka

• Zastanów się, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych następstw każdego z występujących zagrożeń i jak ciężkie mogą być te następstwa. Oszacuj, czy ryzyko zawodowe zwią­zane z każdym ze zidentyfikowanych zagrożeń jest duże, średnie czy małe. Weź pod uwagę stosowane środki ochrony przed zagrożeniami, ale pamiętaj, że nie eliminują one całkowicie ryzyka zawodowego.

• Kiedy ryzyko zawodowe jest duże i nie można go zaakceptować?

• Przede wszystkim wówczas, gdy nie zrobiono tego, czego wymaga prawo dla zapewnienia ochrony pra­cowników, na przykład nie są spełnione wymagania prawne dotyczące ograniczenia dostępu do niebez­piecznych części maszyn.

• Jeśli konieczne jest podjęcie dodatkowych działań w celu ograniczenia ryzyka zawodowego zadać sobie należy pytania:

• czy można całkowicie wyeliminować zagrożenie?

• jeśli nie, to w jaki sposób można ograniczyć ryzy­ko zawodowe, aby wypadek lub choroba w wyni­ku zagrożenia były mało prawdopodobne?

• Planując działania mające na celu ograniczenie ryzy­ka, rozważ kolejno:

• czy możliwe jest zastosowanie innych tech­nologii i metod pracy, z którymi związane jest mniejsze ryzyko zawodowe?

• czy możliwe jest zastosowanie środków tech­nicznych (np. osłon ruchomych części maszyn. wentylacji itp.)?

• czy możliwe jest zorganizowanie pracy w taki sposób, aby ograniczyć narażenie pracowników?

• czy konieczne jest zastosowanie środków ochrony indywidualnej?

• Poprawa stanu bezpieczeństwa i higieny pracy nie musi wiązać się z dużymi nakładami. Niedrogim środkiem zapobiegawczym, zmniejszającym ryzyko, może być na przykład oznakowanie dróg trans­portowych albo wprowadzenie zakazu wchodzenia do strefy zagrożenia bez środków ochrony indy­widualnej. Czasami ryzyko można ograniczyć przez zmianę organizacji pracy.

• Środki ochrony indywidualnej stosuje się tylko wte­dy. gdy ryzyka zawodowego nie można ograniczyć w inny sposób.

Krok 4: Udokumentuj wyniki

• Konieczne jest udokumentowanie wyników oceny ryzyka zawodowego, co oznacza, że trzeba:

• zarejestrować zidentyfikowane zagrożenia

• zapisać najważniejsze wnioski

• Ocena ryzyka zawodowego musi być przeprowa­dzona właściwie, niekoniecznie perfekcyjnie!

• Istotne jest, czy można wykazać, że ocena ryzyka zawodowego została przeprowadzona właściwie, czyli że:

• uwzględniono podczas oceny wszystkie osoby, które mogą być narażone

• rozważono wszystkie istotne zagrożenia, podjęte środki zapobiegawcze są właściwe, a ry­zyko po ich zastosowaniu można ocenić jako akceptowalne (średnie lub małe).

• Sporządzone zapisy są dowodem, że spełnione zostały wymagania prawa. Proponuję wzór for­mularza, który można wykorzystać do dokumen­towania wyników oceny ryzyka; zawsze jednak możesz stworzyć swój własny formularz, lepiej dos­tosowany do twoich potrzeb.

• Aby uprościć dokumentowanie, można odwołać się do innych dokumentów, takich jak np. zarządzenia. instrukcje obsługi maszyn i urządzeń lub wew­nętrzne procedury BHP, opisujące stosowane środki zapobiegawcze.

• Pełna dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna zawierać:

• charakterystykę stanowiska pracy,

• informacje dotyczące identyfikacji zagrożeń,

• szacowanie elementów ryzyka i jego wartoś­ciowanie,

• informacje dotyczące kryteriów akceptacji oraz akceptowanego przez zarząd firmy poziomu ryzyka,

• wynik końcowy oceny ryzyka,

• środków ochrony koniecznej do zlikwidowania zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka,

• zalecenia dotyczące monitorowania i okresowej oceny ryzyka,

• przepisy, normy lub wytyczne stosowane przy ocenie ryzyka.

• Wszystkich pracowników należy poinformować o ryzyku zawodowym wynikającym z zagrożeń zwią­zanych z wykonywaną przez nich pracą oraz o zasa­dach ochrony przed zagrożeniami (art. 226 K.p.).

• Jeżeli dzielisz miejsce pracy z innymi pracodawcami lub osobami samozatrudniajacymi się, poinformuj ich o ryzyku związanym z twoją działalnością oraz o stosowanych przez ciebie środkach zapobie­gawczych. Zastanów się również nad ryzykiem, jakie stwa­rzają dla ciebie i twoich pracowników działania tych osób.

Krok 5: Od czasu do czasu dokonuj przeglądu oceny ryzyka zawodowego i weryfikuj ją, jeżeli zaistnieje taka konieczność

• Jeżeli zostaną wprowadzone znaczące zmiany, należy ocenić ryzyko zawodowe związane z nowymi zagrożeniami. Każdorazowo przy zakupie nowych maszyn, wprowadzeniu nowych sub­stancji czy technologii, które mogą być źródłem nowych zagrożeń, należy we własnym interesie ocenić związane z nimi ryzyko zawodowe i zrobić wszystko, aby utrzymać je na niskim poziomie.

• Nie jest konieczne powtarzanie oceny z powodu każ­dej niewielkiej zmiany. Jeżeli jednak po wprowadze­niu zmiany mogą pojawić się nowe zagrożenia,

• Od czasu do czasu konieczne jest dokonanie przeglą­du oceny ryzyka zawodowego.

3. METODY OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO

Istnieje wiele różnych sposobów i metod oceny ryzyka zawodowego.

Każda z nich ma swoje wady i zalety. Każdy pracodawca w swojej firmie stosuje tylko jedną z nich.

3.1. Metoda wskaźnika ryzyka (z ang. Risk Score)

Jeśli w Twoim zakładzie wykonuje się zada­nia, w których następuje częsta zmi­ana ekspozycji zatrudnionych pra­cowników na czynniki środowiska, np. hałas, promieniowanie jonizujące, warto zastosować np. metodę Wskaźnika Ryzyka (z ang. Risk Score).

W metodzie tej do obliczenia ryzyka zawodowego wykorzystuje się następujący wzór:

R = S x E x P

R - oznacza wskaźnik poziomu ryzyka

S - potencjalne skutki zagrożenia straty

E - ekspozycja na zagrożenie

P - prawdopodobieństwo zagrożenia

Poszczególne parametry (S, E, P) są tu oce­niane w kilku-stopniowych skalach. I tak:

Ocena potencjalnych skutków zagrożenia straty - S

Wartość S	Rodzaj skutków	Charakterystyka strat
				ludzkich	materialnych
100	poważna katastrofa	wiele ofiar śmiertelnych	powyżej 30 mln. zł
40	katastrofa	kilka ofiar śmiertelnych	od 10 do 30 mln. zł
15	bardzo duże	ofiara śmiertelna	od 1 do 10 mln. zł
7	duże	ciężkie uszkodzenie ciała	od 30 tyś. do 1 mln. zł
3	średnie	absencja w pracy	od 3 do 30 tyś. zł
1	małe	udzielenie pierwszej pomocy	poniżej 3 tyś. zł

Ocena ekspozycji na zagrożenie - E

Wartość E	Poziom ekspozycji
10	stała
6	częsta (codzienna)
3	sporadyczna (raz w tygodniu)
2	okazjonalna (raz w miesiącu)
1	minimalna (kilka razy w roku)
0,5	znikoma (raz w roku)

Prawdopodobieństwo - P

Wartość P	Opis	Szansa w %
10	Bardzo prawdopodobne	50% (1 na 2)
6	Całkiem prawdopodobne	10% (1 na 10)
3	Mało prawdopodobne ale możliwe	1% (1 na 100)
1	Tylko sporadycznie możliwe	0,1% (1 na 1.000)
0,5	Możliwe do pomyślenia	0,01% (1 na 10.000)
0,2	Praktycznie niemożliwe	0,001% (1 na 100.000)
0,1	Tylko teoretycznie możliwe	0,0001% (1 na 1.000.000)

Po wyliczeniu wartości ryzyka zawodowego, mnożąc wartości dla trzech ww. czynników, otrzymany wynik liczbowy przyporząd­kowuje się do odpowiedniej kategorii według opisanej w kolej­nych rozdziałach klasyfikacji.

Kategorie ryzyka - ­ryzyko dopuszczalne/niedopuszczalne

Kategorie Ryzyka		Wartość [R]	Akcja
[1]	Pomijalne	R < 20	Żadne działania nie są potrzebne
[2]	Małe ryzyko	20 <= R < 70	Należy zwrócić uwagę
[3]	Średnie ryzyko	70 <= R < 200	Potrzebna poprawa
[4]	Wysokie ryzyko	200 <= R < 400	Potrzebna natychmiastowa poprawa
[5]	Bardzo wyso-kie ryzyko	R >= 400	Rozważ wstrzymanie prac

Poziom dopuszczalny ryzyka obejmuje kategoria 1 i 2.

Począw­szy od kategorii 3 mamy do czynienia z ryzykiem niedopuszczal­nym, wg metody Risk Score wymagającym podjęcia działań ma­jących na celu jego obniżenie do poziomu dopuszczalnego.

Obok dopuszczalności metoda Risk Score pozwala na płynne określanie poziomu akceptacji ryzyka, co stanowi podstawę do planowania działań zmierzających do ciągłej poprawy bezpieczeń­stwa pracy.

Poziom akceptacji jest decyzją kierownictwa i zależy od możliwości ekonomicznych przedsiębiorstwa oraz posiadanych zasobów.

Poziom akceptacji odnosi się do wartości liczbowej [R] będącej wynikiem szacowania ryzyka.

Poziomem wyjściowym akceptacji ryzyka, sugerowanym przez metodę Risk Score, jest maksymalny poziom dopuszczalności, czyli R = 70.

W miarę wzro­stu poziomu bezpieczeństwa pracodawcy mogą kontynuować, w sposób mierzalny, dalsze obniżanie poziomu ryzyka zawodo­wego w obszarze ryzyka dopuszczalnego (R < 70).

3.1.1. Przykłady

Przykład 1.

1) Opis zagrożenia (wraz z opisem wykonywanych prac): Pracownik wykonuje prace w narażeniu na hałas o ekspozy­cji, w przeliczeniu na ośmiogodzinny dzień pracy, wynoszą­cej 83 dBA.

2) Zagrożenie: uszkodzenie słuchu. Potencjalne skutki: Trwałe uszkodzenie słuchu.

3) Stosowane środki prewencyjne: Ochronniki słuchu. Profilaktyka lekarska. Szkolenia okresowe.

RISC SCORE		Z zastosowaniem środków prewencyjnych	Bez zastosowania Środków prewencyjnych
1	Straty ludzkie	7	7
2	Straty materialne	1	1
3	Straty ogółem [S] (większa z poz. 1 i 2)	7	7
4	Ekspozycja [E]	6	6
5	Prawdopodobieństwo [P]	0,2	3
6	Wartość ryzyka = SxExP	8,4	126
7	Ryzyko	Pomijalne	Średnie
8	Kategoria ryzyka	1	3

Przykład 2.

1. Opis zagrożenia (wraz z opisem wykonywanych prac):

a) Pracownik wykonuje prace w rozdzielni elektrycznej.

b) Czasami istnieje konieczność wykonania prac montażowych na wysokości 10m.

2. a) Zagrożenie: porażenie prądem elektrycznym. Potencjalne skutki: Śmierć pracownika, zatrzymanie produkcji na 1 h.

b) Zagrożenie: upadek z wysokości. Potencjalne skutki: Śmierć pracownika

3. a) Stosowane środki prewencyjne: Wymagania kwalifikacyjne dla obsługi urządzeń pod napię­ciem. Wyposażenie pracownika w środki ochrony przed po­rażeniem prądem elektrycznym. Uziemiacze i inne środki tech­niczne zabezpieczające przed porażeniem. Praca na polece­nie pisemne. Szczegółowe procedury wykonywanych prac. Profilaktyka lekarska. Szkolenia okresowe.

b) Stosowane środki prewencyjne: Zabezpieczenia przed upadkiem z wysokości: szelki bezpie­czeństwa, barierki na rusztowaniu. Badania lekarskie o zdol­ności do pracy na wysokości. Szkolenia okresowe.

a)

RISC SCORE - zagrożenie a)		Z zastosowaniem środków prewencyjnych	Bez zastosowania środków prewencyjnych
1	Straty ludzkie	15	15
2	Straty materialne	7	7
3	Straty ogółem [S] (większa z poz. 1 i 2)	15	15
4	Ekspozycja [E]	3	3
5	Prawdopodobieństwo [P]	0,2	6
6	Wartość ryzyka = SxExP	9	270
7	Ryzyko	Pomijalne	Wysokie
8	Kategoria ryzyka	1	4

b)

RISC SCORE - zagrożenie b)		Z zastosowaniem środków prewencyjnych	Bez zastosowania środków prewencyjnych
1	Straty ludzkie	15	15
2	Straty materialne	1	1
3	Straty ogółem [S] (większa z poz. 1 i 2)	15	15
4	Ekspozycja [E]	6	6
5	Prawdopodobieństwo [P]	0,2	3
6	Wartość ryzyka = SxExP	18	270
7	Ryzyko	Pomijalne	Wysokie
8	Kategoria ryzyka	1	4

Przykład 3.

1. Opis zagrożenia (wraz z opisem wykonywanych prac): Pracownik wykonuje prace w hali produkcyjnej o śliskiej na­wierzchni (po zmywaniu).

2. Zagrożenie: poślizgnięcie się i upadek. Potencjalne skutki: Skręcenie kończyny, potłuczenie.

3. Stosowane środki prewencyjne: Wyposażenie pracowników w obuwie antypoślizgowe. Znaki ostrzegawcze. Szkolenia okresowe.

RISC SCORE		Z zastosowaniem środków prewencyjnych	Bez zastosowania środków prewencyjnych
1	Straty ludzkie	3	3
2	Straty materialne	1	1
3	Straty ogółem [S] (większa z poz. 1 i 2)	3	3
4	Ekspozycja [E]	6	6
5	Prawdopodobieństwo [P]	0,5	1
6	Wartość ryzyka = SxExP	9	18
7	Ryzyko	Pomijalne	Pomijalne
8	Kategoria ryzyka	1	1

3.2. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 dla czynników niemierzalnych

3.2.1. Charakterystyka metody

Przedstawiona w Polskiej Normie PN-N-18002:2000 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

Matry­cowa metoda oceny ryzyka dla niemierzalnych czynni­ków środowiska pracy jest metodą 2-parametrową, w której parametrami ryzyka są:

1) możliwe, spowodowane zdarzeniem, ciężkości na­stępstw (skutki) oraz

2) prawdopodobieństwo, z jakim następstwa te mogą wystąpić.

3.2.2. Szacowanie

W metodzie tej szacowanie ryzyka to:

• określenie możliwych następstw zdarzenia,

• prawdopodobieństwa następstw zdarzenia, z jakim mogą one wystąpić.

Szacowanie ciężkości następstw i prawdopodobieństwa należy przeprowadzić dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia.

Tabela 1. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 - szacowanie ciężkości następstw zdarzenia

Szacowanie ciężkości następstw zdarzenia
następstwa	charakterystyka
o małej szkodliwości	urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych do- legliwości i absencji w pracy, są to: czasowe pogorsze- nie stanu zdrowia, takie jak niewielkie stłuczenia i zra- nienia, podrażnienie oczu, objawy niewielkiego zatru- cia, bóle głowy itp.
o średniej dolegliwości	urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długo- trwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z okresami absencji, są to np. zranienia, opa- rzenia drugiego stopnia na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, ze- społy przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowe- go (np. zapalenie ścięgna) itp.
o dużej szkodliwości	urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegli- wości lub śmierć, są to np. oparzenia trzeciego stopnia, oparzenia drugiego stopnia dużej powierzchni ciała, am- putacje, skomplikowane złamania z następową dysfunk- cją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia na- rządów wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenia słuchu, astma, zaćma itp.

Po oszacowaniu następstw zdarzenia można przejść do oszacowania prawdopodobieństwa ich wystąpienia.

Tabela 2. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 - szacowanie prawdopodobieństwa następstw zdarzenia

Szacowanie prawdopodobieństwa następstw zdarzenia
prawdopodobieństwo	charakterystyka
mało prawdopodobne	następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika
prawdopodobne	następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika
wysoce prawdopodobne	następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika

3.2.3. Wartościowanie

Wartościowanie ryzyka można przeprowadzić przez odczytanie jego wartości z matrycy - wartości ryzyka w skali 3- lub 5-stopniowej

Tabela 3. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 - wartościowanie ryzyka w skali 3-stopniowej

Wartościowanie ryzyka w skali 3-stopniowej
prawdopodobieństwo	Ciężkość następstw
		mała	średnia	duża
Mało prawdopodobne	Małe - 1	Małe - 1	Średnie - 2
Prawdopodobne	Małe - 1	Średnie - 2	Duże - 3
Wysoce prawdopodobne	Średnie - 2	Duże - 3	Duże - 3

Tabela 4. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 - wartościowanie ryzyka w skali 5-stopniowej

Wartościowanie ryzyka w skali 5-stopniowej
prawdopodobieństwo	Ciężkość następstw
		mała	średnia	duża
Mało prawdopodobne	Bardzo małe - 1	Małe - 2	Średnie - 3
Prawdopodobne	Małe - 2	Średnie - 3	Duże - 4
Wysoce prawdopodobne	Średnie - 3	Duże - 4	Bardzo duże - 5

Norma PN-N-18002:2000 zaleca również, w zależno­ści od poziomu wartościowania ryzyka w skali 3- lub 5-stopniowej, podjęcie nie­zbędnych działań profilaktycznych.

Tabela 5. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 - zalecane działania profilaktyczne dla wartościowania ryzyka w skali 3-stopniowej

Zalecane działania profilaktyczne - skala 3-stopniowa
poziom ryzyka	wartościowanie ryzyka	działania profilaktyczne
duże	niedopuszczalne	- jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z już wyko- nywaną pracą, to działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast, np. przez zastosowanie środków ochronnych
				- planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszeni ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego
średnie		dopuszczalne	- zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego
małe			- konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostanie co najmniej na tym samym poziomie

Tabela 6. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 - zalecane działania profilaktyczne dla wartościowania ryzy­ka w skali 5-stopniowej

Zalecane działania profilaktyczne - skala 5-stopniowa
poziom ryzyka	wartościowanie ryzyka	działania profilaktyczne
bardzo duże		- praca nie może być rozpoczęta ani kontynuowana do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego
duże	niedopuszczalne	- jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z już wyko- nywaną pracą, to działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast
				- planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopu- szczalnego
średnie		dopuszczalne	- zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego
małe			- zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniej szenia poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnie-nie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najmniej na tym samym poziomie
bardzo małe			- nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań

3.3.4. Przykład

Zadaniem jest oszacowanie ryzyka dla zagrożenia, którym jest: pochwycenie przez obra­cający się przedmiot.

1. Szacowanie elementów ryzyka.

• Parametry ryzyka:

- ciężkość następstw - o dużej szkodliwości, za­rejestrowano pojedynczy wypadek śmiertelny,

- prawdopodobieństwo następstw - prawdo­podobne, zarejestrowano jedno takie zdarzenie.

2. Wartościowanie ryzyka.

• Poziom ryzyka dla opisanych wyżej para­metrów wynosi (duża szkodliwość - następst­wa prawdopodobne). Oznacza to, że ryzyko jest duże - niedopuszczalne.

3. Działania.

• Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z już wykonywaną pracą, to działania profilaktyczne w celu jego zmniej­szenia trzeba podjąć natychmiast.

• Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego

(zalecane działania profilak­tyczne dla skali 3 i 5-stopniowej).

3.3. Metoda matrycy ryzyka według PN-N-18002:2000 dla czynników mierzalnych

Metoda oceny ryzyka dla czynników mierzalnych według PN-N-18002:2000 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

W metodzie tej szacowanie ryzyka następuje na pod­stawie zmierzonych wartości czynników występu­jących na stanowisku pracy.

Należy zwrócić uwagę, że przeprowadzona według tej metody ocena ryzyka jest ilościowa, a określona w niej wartość nie podlega dyskusji.

3.3.1. Charakterystyka metody

Wśród czynników występujących w środowisku pra­cy można wyróżnić takie, których oddziaływanie na pracownika daje się określać wielkościami mie­rzalnymi.

Czynnikami, które można określić wielkościami mierzalnymi, mogą być przykładowo hałas (charak­teryzowany swoim natężeniem) lub zapylenie (cha­rakteryzowane swoim stężeniem).

Ocenę ryzyka dla czynników mierzalnych można prze­prowadzać ilościowo, na podstawie wyników pomia­rów czynników środowiska pracy i dopuszczalnych ich wartości określonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2002 r. Nr 217, poz. 1833)

Dla występujących w środowisku pracy czynników szkodliwych określono w w/w rozporządzeniu dopuszczalne stężenia i natężenia w zależności od ich wiel­kości i czasu działania na pracownika. Wprowadzono następujące pojęcia:

• najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i prze­ciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy (40 godz.), przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,

• najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina,

• najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie,

• najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) - wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy (40 godz.), przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

3.3.2. Wartościowanie

W metodzie tej wartościowanie ryzyka zawodowego polega na oszacowaniu zmierzonej w środowisku pra­cy wielkości charakteryzującej narażenie i porównaniu jej z wartościami dopuszczalnymi (np. określonymi w przepisach).

Poniżej przedstawiamy zasadę wartościowania ryzyka zawodowego według tej metody.

Tabela 7. Metoda oceny ryzyka dla czynników mierzal­nych według PN-N-18002:2000 - wartościowanie ryzyka

Wartościowanie ryzyka
wielkość charakteryzująca narażenie	wartość ryzyka
P > P max	duże
P max > P>0,5 P max	średnie
P < 0,5 P max	małe

P max - wartość dopuszczalnej wielkości charakteryzu­jącej narażenie, ustalona na podstawie obowiązujących przepisów i Polskich Norm lub jeżeli przepisy i Polskie Normy w tym zakresie nie istnieją, innych wymagań, wytycznych, opinii ekspertów itp. (np. NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie, NDN - najwyższe dopuszczalne natężenie, NDSCh, NDSP lub inne wartości dopuszczalnych natężeń: hałasu, hałasu infradźwiękowego, hałasu ultradźwiękowego, drgań (wibracji), mikroklimatu, promieniowania optycznego: podczerwonego, nadfioletowego, widzialnego, laserowego, pola i promieniowania elektromagnetycznego z zakresu częstotliwości 0 Hz - 300 GHz)).

Ponieważ działanie czynników środowiska pracy na organizm pracowników określane jest przez ich dopuszczalne stężenia i natężenia oraz stężenia i pułapowe, analiza wartościowania ryzyka powinna uwzględniać wszystkie te wielkości.

3.3.3. Zmiana poziomu ryzyka

Przy zastosowaniu środków ochrony indy­widualnej wartościowane według przedstawionej metody ryzyko zawodowe można zmniejszyć o jeden poziom (np. z dużego na średnie).

Warunkiem takie­go postępowania jest prawidłowe dobranie środków ochrony indywidualnej oraz egzekwowanie ich stoso­wania.

Przy wartościowaniu ryzyka zawodowego dla grup pracowników podlegających szczególnej ochronie (np. kobiet w ciąży, młodocianych) wartościowane ry­zyko zawodowe trzeba zwiększyć o jeden poziom (np. ze średniego na duże).

3.3.4. Przykład

Przeprowadzacie ocenę ryzyka dla zagrożenia: hałas powodowany przez maszyny. Wykorzystujecie metodę oceny ryzyka dla czynni­ków mierzalnych według PN-N-18002.

1. Szacowanie elementów ryzyka.

• Zmierzony i dopuszczalny poziom hałasu:

• Poziom natężenia hałasu odniesiony do 8-go­dzinnego dnia pracy:

LEx,8h = 88 dB > 85 dB

• Maksymalny poziom dźwięku:

LAmax = 100 dB < 115 dB

• Szczytowy poziom dźwięku:

LCpeak = 115 dB < 135 dB

2. Wartościowanie ryzyka.

• Wystąpiło przekroczenie dopuszczalnego po­ziomu natężenia hałasu odniesiony do 8-godzin­nego dnia pracy:

LEx,8h = 88 dB > 85 dB,

w związku z tym że P > Pmax - ryzyko duże.

Przy zastosowaniu środków ochrony indy­widualnej wartościowane, według czynników mie­rzalnych, ryzyko zawodowe można zmniejszyć o jeden poziom.

Ryzyko zawodowe w środowisku pracy

CIĘŻKOŚCI

strat, urazu lub pogorszenia stanu zdrowia

PRAWDOPO-DOBIEŃSTWA

urazu lub utraty zdrowia

• RYZYKO

28

---