PRACA- celowa działalność człowieka zmierzająca do przekształcania różnego rodzaju zasobów nat. ( przyrod. ) do potrzeb własnych, jak i ogółu zbiorowości. Rozróżniamy prace, której rezultatem jest określone dobro lub dobra materialne ( p. produkcyjna ), jak i p. polegającą na świadczeniu usług np.: edukacyjnych, zdrowotnych, handlowych ( p. nieprodukcyjna, niematerialna) , a także p. najemną, nakładczą i na własny rachunek.

PRACA NA WŁASNY RACHUNEK- p. wykonywana we własnej firmie, ma miejsce gł. w prywatnym sektorze gospodarki, w sytuacji gdy pracujący jest jednocześnie właścicielem firmy. Syt. taka występuje też wśród przedstawicieli wolnych zawodów np.: pisarze, muzycy, architekci.

PRACA NAJEMNA- p. wykonywana na rzecz kogoś ( osoby, firmy państwowej, prywatnej), za którą uzyskuje się wynagrodzenie ( ~ zatrudnienie ).

PRACA NAKŁADCZA- p. wykonywana z wykorzystaniem mat. Powierzonych, będących własnością zlecającego dana pracę.

PRACUJĄCY- osoby wykonujące p. przynoszącą im zarobek lub dochód. Są to zarówno zatrudnieni na podst. umowy o pracę, jak i właściciele firm oraz gospod. rolnych wraz ze stale pomagającymi członkami rodzin. Do p. należą także osoby czasowo skreślone z ewidencji, z którymi nie rozwiązano umowy o pracę ( korzystające z urlopów wychowawczych oraz z urlopów bezpłatnych nie dłuższych jednak niż 3 m-ce ). Natomiast do p. nie należą osoby wykonujące pracę na umowę- zlecenie, umowę o dzieło oraz korzystające z urlopów wychowawczych i urlopów bezpłatnych dłuższych niż 3 m-ce.

RYNEK PRACY- to całokształt podaży pracy i popytu na pracę w obrębie jakiegoś terytorium np. miejski, lokalny, regionalny, krajowy. Jest to więc rynek specyficznego towaru, jakim jest praca. Pracę ludzką kupują pracodawcy, czyli ci, którzy tworzą miejsca pracy, zaś sprzedają go pracownicy, czyli ci , którzy oferują własne siły i zdolności. Na r.p. kształtują się relacje między podażą pracy ( ~ zasobami pracy ), a popytem na pracę, przy oferowanej cenie pracy (~wynagrodzeniu ). Formą r.p. są giełdy pracy, oferty pracy zgłaszane przez przedsiębiorców do biur pracy, anonse w prasie, targi pracy itp.

SIŁA ROBOCZA - ( potencjalne zasoby pracy ) zdolność do pracy wyrażająca się poprzez ogół wł. fiz. i duchowych organizmu ludzkiego, które mogą być użytkowane w procesie pracy; ogół osób zdolnych do pracy, formalnie- ludn. w wieku produkcyjnym.

ZASOBY PRACY- ogół osób będących w wieku zdolności do pracy ( ludn. w wieku produkcyjnym ) i wykazujących chęć jej podjęcia. Potencjalne z.p. stanowi siła robocza, zaś realne- aktywni zawodowo.

POPYT NA PRACĘ- ogólna l. stanowisk pracy we wszystkich przedsiębiorstwach, instytucjach i podmiotach godspod., zarówno państwowych jak i prywatnych, która wyraża zapotrzebowanie na pracę, zarówno pod wzgl. ilościowym ( l. pracowników ), jak i pod wzgl. jakościowym ( kwalifikacje, predyspozycje pracowników ). Zmiany p.n.p. najlepiej ilustruje l. wolnych miejsc pracy. P.n.p. zgłaszają pracodawcy ( np. przedsiębiorcy ) chcący zatrudnić pracowników. Popyt ten zależy od:

 postępu technicznego, poziomu mechanizacji i automatyzacji procesu produkcji, gdyż wraz ze wzrostem automatyzacji maleje p.n.p. ( w sensie ilościowym )

 opłacalności zastępowania pracy ludzkiej praca maszyn- jeśli siła robocza jest tania ( niskie wynagrodzenie za pracę ) to p.n.p. jest duży, zaś jeśli siła robocza jest droga, przedsiębiorcom bardziej opłaci się zakupić maszyny

 koniunktury gospodarczej, gdyż w warunkach dobrej koniunktury wzrasta p.n.p., zaś w czasie kryzysu gospod. p.n.p. maleje

 rozmiarów inwestycji w gospod.- przy dużych rozmiarach inwestycji wzrasta p.n.p.

 przemian strukturalnych w gospod.- w sytuacji, gdy gospod. znajduje się w okresie transformacji tzn. przechodzi np. od fazy industrialnej do postindustrialnej, p.n.p. maleje, gdyż najczęściej zmiany te wyrażają się spadkiem udziału pracochłonnych dziedzin wytwórczości na rzecz zaawansowanych technicznie dziedzin naukochłonnych.

PODAŻ PRACY- l. osób zdolnych do pracy i poszukujących wolnych miejsc pracy, przy danym wynagrodzeniu za pracę. Ponieważ na rynku pracy, to właśnie praca ( czyli siły, umiejętności, kwalifikacje ) jest towarem, zatem p.p. tworzą ci, którzy oferują swoją siłę fiz., umiejętności, zdolności do wykonywania określonej pracy. P.p. jest więc sumą l. pracujących i l. bezrobotnych poszukujących miejsc pracy. Zależy ona od l. ludn., struktury wg. płci i wieku ( udział ludn. w produkcyjnym wieku ), wkraczania na rynek p[racy grup wyżów i niżów demograf., długości czasu pracy ( ustawowo ustalonego wieku produkcyjnego oraz l. godz. Do przepracowania w tyg. ), wysokości zasiłków dla bezrobotnych, wys. Płacy min.

AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA- uczestnictwo w procesie produkcji, wykonywanie pracy przynoszącej dochód lub tylko chęć wykonywania pracy przez osoby jej poszukujące.

AKTYWNI ZAWODOWO- ludn. czynna zawodowo oraz bezrobotni aktywnie poszukujący pracy. A.z. stanowią realne ( rzeczywiste ) zasoby pracy.

WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ- % udział ludn. aktywnej zawodowo w ogólnej l. ludn.

L A

W A = --------- * 100 [ % ] W A= wspł. aktywności zawodowej

L L A = l.ludn. aktywnej zawodowo

L= ogólna l. ludn.

Na poziom aktywności zawodowej wpływa gł.:

 struktura płci ludn, gdyż kobiety z reguły wykazują niższy poziom aktywności zawodowej niż mężczyźni- w Malezji kobiety stanowią 33,5% ogółu aktywnych zawodowo, w Egipcie 22,0%, a w Pakistanie tylko 15,2%, natomiast w Szwecji 47,5%, w Kanadzie 45,4%,a w Pl 45,9%

 struktura wieku oraz ustawowe określenie wieku zdolności do pracy ( wieku prod. )

 powszechność i wys. Zabezpiecz. Emerytalnego, gdyż w krajach, w których bark syst. Emerytalnego pracuje się do późnej starości np.: w Nigerii 47,3% ludn. w wieku 65 i więcej lat jest wciąż aktywnych zawodowo, podobnie w Meksyku- 32,9%,w Pakistanie 34,5%, czy Malezji 27,9%, podczas gdy w Austrii tylko 1,1%, w Niemczech 2,6%, w Kanadzie 6,4%

 powszechność obowiązku szkolnego dzieci. W wielu krajach świata dzieci pracują zawodowo- w Etiopi 41,0% dzieci poniżej 15 lat jest aktywnych zawodowo, w Brazylii 17,5% dzieci w wieku 10-14 lat pracuje zawodowo, w Turcji 25,0% dzieci w wieku 12-147 lat pracuje zawodowo

CZYNNI ZAWODOWO- ta część aktywnych zawodowo, która utrzymuje się z pracy osobiście wykonywanej, przynoszącej zarobek lub dochód. Do cz.z. należą:

 zatrudnieni tj. pozostający w stosunku do pracy

 posiadający własne źródło zarobkowania ( właściciele firm, warsztatów, gospod. rolnych)

 stale pomagający członkowie rodzin, pracujący bez umownego wynagrodzenia

 osoby pracujące na umowę zlecenie, o dzieło oraz czasowo skreśleni z ewidencji, z którymi nie rozwiązano umowy o pracę ( osoby korzystające z urlopów bezpłatnych, wychowawczych, osoby odbywające służbę wojskową, przebywające w zakładach penitencjarnych).

ZATRUDNIENI- najemna siła robocza ( praca najemna ), osoby wykonujące pracę podporządkowaną, tj. pozostające w stosunku pracy ( zatrudnieni na podst. umowy o pracę, przez powołanie, mianowanie ).

WYNAGRODZENIE- ekwiwalent finansowy lub rzadziej rzeczowy, uzyskiwany za wykonaną pracę (~dochód, ~zarobek ); cena pracy. Relacje pomiędzy popytem na pracę a podażą pracy kształtują cenę pracy czyli płacę realną.

ZAROBEK- regularne przychody uzyskiwane za pracę wykonywaną najczęściej w skali miesiąca ( w krajach zach. w skali tyg. ). Na ogół w statystyce międzynarodowej porównuje się z. uzyskiwane w skali całego roku.

DOCHÓD- ogół przychodów finans. ( często niereg. ) uzyskiwanych w skali roku przez osoby reprezentujące tzw. wolne zawody ( adwokaci, architekci, muzycy, pisarze, prawnicy, rolnicy ), rolników indywidualnych, a także przez państwo, region czy dowolny obszar.

STRUKTURA ZATRUDNIENIA- udział ludn. zatrudnionej w poszczególnych działach i sektorach gospod. uwzględniających zatrudnienie wg. miejsca pracy czyli przynależności zakładu, w którym się pracuje, do danego sektora ( sekcji ) gospod. zatem np. kierowcę zatrudnionego w firmie handlowej zalicza się do sekcji handel i naprawy. S.z. wg. sektorów gospod. w rolnictwie, przemyśle i usługach ilustruje poziom rozwoju gospod. danego kraju i pozwala określić fazę tego rozwoju. Wyróżnia się przy tym trzy fazy rozwoju gospod.: agrarną, industrialną i postindustrialną. Na podst. s.z. określa się także funkcje gospod. obszarów np. funkcje miast.

STRUKTURA ZAWODOWA- podział ludn. wg. faktycznie wykonywanego zawodu, niezależnie od sektora czy sekcji gospod., w którym dana osoba pracuje: np. kierowca zatrudniony w firmie handlowej zaliczany jest do sekcji transportu i łączności ( w odróżnieniu od struktury zatrudnienia ).

BIERNI ZAWODOWO- nieaktywna zawodowo ludn. posiadająca niezarobkowe źródło utrzymania bądź pozostająca na czyimś utrzymaniu. Do b.z. należy: ludn., która nie pracuje, a mimo to uzyskuje własny dochód ( emeryturę, rentę, alimenty, stypendia, zasiłki) bądź utrzymuje się z wynajmu lokalu, wydzierżawienia ziemi itp.; ludn. utrzymywana, niepracująca, wchodząca w skład gospod. domowego i nie posiadająca własnego dochodu ( najczęściej dzieci utrzymywane przez rodz. ). Ze wzgl. Na charakter czasowy bierności zawodowej wyróżniać można: trwale b.z.= osoby bez możliwości aktywizacji zawodowej ( osoby w wieku emerytalnym, inwalidzi ); czasowo b.z. ( osoby z realnymi bądź potencjalnymi możliwościami aktywizacji zawodowej ( młodzież ucząca się ).

NIEZAROBKOWE ŹRÓDŁO UTRZYMANIA- dochody uzyskiwane ze świadczeń typu: emerytury, renty, alimenty, stypendia, a także w konsekwencji przebywania w domu dziecka, domu opieki społ., zakonie, zakładzie dla przewlekle chorych.

BEZROBOCIE- pozostawanie bez pracy osób, które są w wieku produkcyjnym oraz mogą i chcą pracować. Zjawisko b. stanowi jedną z cech gospod. wolnorynkowej ( kapitalistycznej). Ze wzgl. na przyczyny b. wyróżniamy b. : frykcyjne, koniunkturalne, strukturalne. Rozmiary b. mierzy się gł. stopą b.

BEZROBOCIE FRYKCYJNE- czyli okresowe; b. narastające w pewnych okresach czasu ( miesiącach ), zw. z cyklicznością popytu na pracę i podaży pracy np. w momentach szczególnego natężenia prac sezonowych, bądź też zw. z przerwą w pracy, wynikającą np. z czasowej niezdolności do pracy i koniecznością rekonwalescencji, zdobywania wyższych kwalifikacji czy konieczności przekwalifikowania się, bądź też z innych przyczyn.

BEZROBOCIE KONIUNKTURALNE- b. zw. Z cyklicznymi zmianami produktywności w gospod.( recesja ). Następujący w okresie recesji spadek popytu na towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa powoduje zmniejszenie rozmiarów produkcji, a to z kolei wywołuje spadek zapotrzebowania ( popytu ) na pracę. Zwalniani z pracy w okresie recesji gospod. tworzą b.k. W okresie koniunktury wzrasta popyt na towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa, co powoduje wzrost produkcji, a zatem wzrost zapotrzebowania na pracowników. W rezultacie b.k. maleje.

BEZROBOCIE STRUKTURALNE- b. wynikające gł. Z dokonywania zmian strukturalnych w gospod., która jest przestarzała ( rozwój gospod., restrukturyzacja ), przeobrażeń struktury funkcjonalnej obszaru, zwłaszcza monofunkcyjności gospod., nie pozwalającej w pełni wykorzystać istniejących zasobów pracy.

BEZROBOTNI- ta część ludn. aktywnej zawodowo, która nie pracuje i aktywnie poszukuje pracy przez oferowanym na rynku pracy wynagrodzeniu. Do b. należą osoby niezatrudnione i nie wykonujące jakiejkolwiek pracy zarobkowej, zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie uczące się w szkole w syst. Dziennym, zarejestrowane we właściwym dla miejsca zameldowania ( stałego/ czasowego ) rejonowym urzędzie pracy, jeśli dodatkowo:

 są w wieku produkcyjnym ( w Pl: mężczyźni 18- 64 lat, kobiety 18- 59 lat)

 nie nabyły prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej

 nie są właścicielami gospod. rolnego o pow. powyżej 2 ha

STOPA BEZROBOCIA- stosunek l. zarejestrowanych bezrobotnych do l. cywilnej ludn. aktywnej zawodowo, tj. bez osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jedn. budżetowych resortów obrony narodow. I spraw wewn.

GOSPODARKA- całokształt działalności człowieka w zakresie produkcji, podziału i konsumpcji wytworzonych dóbr, bądź świadczonych usług. G. jest działalnością społecznie zorganizowaną, determinującą w zasadniczy sposób rozwój cywilizacyjny człowieka. Z uwagi na rodzaj wykonywanej działalności gospod. możliwe są następujące typy jej podziału:

 sfera produkcji materialnej ( wytwarzanie określonych dóbr konsumpcyjnych) i sfera poza prod. Mat. ( sfera niemat., usługowa ), które z kolei dzielą się na działy, gałęzie i branże ( ~klasyfikacja gospod. )

 Europejska Klasyfikacja Działalności ( EKD )

 Sektory g. ( I, II, III )

GOSPODARKA CENTRALNIE STEROWANA- g., w której występ. Organ koncentrujący bieżące i długookresowe decyzje gospod. na poziomie ogólnokrajowym. Brak samodzielności ekonom. Powoduje zanik nat. kształtowania się relacji podaży i popytu na wytwarzane dobra i usługi, doprowadzając często do niedoborów w gospod.

GOSPODARKA RYNKOWA- gospod. charakteryzująca się brakiem lub min. Ingerencją państwa w działalność podmiotów gospod. producenci i konsumenci określają podaż i popyt na dobra i usługi drogą stałego dopasowania potrzeb i możliwości gospod.

KLASYFIKACJA GOSPODARKI- podział działalności gospod. na cztery szczeble ( sfery, działy, gałęzie i branże ). Najbardziej ogólny jest podział na dwie sfery: prod. mat. ( wytwarzanie określonych dóbr konsumenckich ) i poza prod. mat. ( sfera niemat., usługowa ). W obrębie tych sfer następuje dalszy podział na działy gospod.- w sferze mat. są to działy: przemysł, bud., rolnictwo, leśnictwo, transport, łączność, handel, pozostałe gałęzie prod. mat., gospod. komunalna; zaś w sferze niemat. wyróżniamy działy: gospod. mieszkaniowa i niemat. usługi komunalne, nauka i rozwój tech., oświata i wych., kultura i sztuka, ochrona zdrowia i opieka społ., kultura fiz., turystyka i wypoczynek, finanse i ubezpiecz., admin. państwowa i wymiar sprawiedliwości, organ. polit., zw. Zawodowe i inne, oraz pozostałe branże sfery niemat. W obrębie działu przemysłu następuje dalszy podział na gr. gałęzi: przemysł paliwowo-energet., przemysł metalurgiczny, przemysł elektromaszynowy, przemysł chem., przemysł mineralny, przemysł drewno- papierniczy, przemysł lekki, przemysł spożywczy, pozostałe gałęzie przemysłu. Działy gospod. podzielone są na gałęzie- łącznie 84 gałęzi, zaś dalszy podział gałęzi na branże obejmuje 3741 branż

EUROPEJSKA KLASYFIKACJA DZAIŁALNOŚCI- ( EKD) podział gospod. na 15 sekcji działalności gospod. opracowany przez Biuro Statystyczne Wspólnot Europejskich EUROSTAT. W Pl wprowadzono go 01.01.1994 r. w celu ujednolicenia syst. zbierania i porównywania danych statyst. z krajami UE. Do sekcji EKD należą : A- rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; B- rybołówstwo i rybactwo; C- górnictwo i kopalnictwo; D- działalność produkcyjna; E- zaopatrywanie w en., gaz i wodę; F- bud.; G- handel, naprawy pojazdów i sprzętu artykułów gospod. domowego; H- hotele i restauracje; I- transport, gospod. magazynowa i łączność; J- pośrednictwo finans.; K- obsługa nieruchomości, wynajem, działalność zw. Z prowadzeniem interesów; L- admin. Publiczna i obrona narodow., opieka socjalna ( prawna ); M- eduk.; N- ochrona zdrowia i opieka socjalna; O- pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. EKD została zastąpiona Pl Klasyfikacją Działalności w dniu 01.01.1998 r.

SEKTOR GOSPODARKI- jeden z trzech podst. segmentów gospod., wykształconych w hist. Rozwoju cywilizacji człowieka. Do s.g. należą:

 I rolniczy: rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, przemysł wydobywczy

 II przemysłowy: przemysł wytwórczy i bud.

 III usługowy: pozostałe działy czyli szeroko rozumiane usługi

 W niektórych zestawieniach wyodrębnia się dodatkowo sektor IV= wysoko wyspecjalizowane usługi, typu: doradztwo finans. i ubezpiecz., marketing i zarządzanie, działalność firm komp., szkolnictwo wyższe.

Wydzielanie s.g. służy obecnie do porównywania stopnia rozwoju gospod. społ. różnych krajów, regionów itp. Odzwierciedleniem osiągniętego rozwoju gospod. oraz wzrastającej urbanizacji jest malejący udział zatrudnienia w I i II sektorze, a wzrastający w III sektorze.

DZIAŁ GOSPODARKI- część gospod. wyróżniona w oparciu o dominujący rodzaj wytwórczości gospod., obejmująca podobne w swoim charakterze działalności np.: przemysł, bud., rolnictwo, transport, handel, ochrona zdrowia i opieka społ., finanse i ubezpiecz., admin. państwowa, wymiar sprawiedliwości itp. Wyróżnia się łącznie 19 dz.g.- 9 w zakresie sfery mat. Oraz 10 w sferze niemat.

GAŁĄŹ GOSPODARKI- jedn. klasyfikacji gospod., podziału różnych rodzajów działalności gospod. wg. ich podobieństwa. Łącznie wyróżnia się 86 g.g. zgrupowanych w 19 działach gospod. Do działu przemysł zalicza się 24 gałęzie, a do działu transport 9 gałęzi.

PRZEMYSŁ- dział gospod., którego działalność polega na wydobywaniu, pozyskiwaniu surowców min., roślinnych i zwierzęcych oraz ich mech.- chem. przetwarzaniu w celu uzyskania wyrobów gotowych lub półproduktów, służących określonym potrzebom człowieka. Cechą działalności przemysłowej jest:

 Powszechne używanie maszyn w toku przetwarzania surowców ( mechanizacja produkcji )

 Daleko posunięty podział pracy

 Masowość produkcji

 Koncentracja działalności wytwórczej na stosunkowo niedużej pow.- hale produkcyjne.

Wg. klasyfikacji GUS p. dzieli się na 9 gr: paliwowo-energet., metalurgiczny, elektromaszynowy, chem., min., drzewno-papierniczy, lekki, spożywczy oraz gałęzie przemysłu pozostałe. Wg. Pl Klasyfikacji Działalności na p. skład. się trzy sekcje: górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo przemysłowe oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w en. elektr., gaz i wodę.

GAŁĄŻ PRZEMYSŁU- jedn. klasyfik. Przemysłu, podziału różnych form działalności przemysłowej opartego na:

 Przetwórstwie podobnych surowców ( np.: p. drzewny, węglowy, mleczarski )

 Wytwarzaniu produktów o podobnym przeznaczeniu ( np.: odzieżowy, paliwowy )

 Podobieństwie procesu technologicznego ( przemysł szklarski )

G.p. dzielą się na branże, a te z kolei na rodzaje przemysłu.

SRUKTURA GAŁĘZIOWA PRZEMYSŁU- podział działalności przemysłowej na gałęzie, branżę i rodzaje ( klasyfik. Gospod. ); udział poszczególnych gałęzi przemysłu w ogólnej prod. przemysłowej lub w ogólnym zatrudnieniu w przemyśle danego obszaru.

PRODUKCJA- działalność gospod. polegająca na przetwarzaniu surowców lub półfabrykatów w celu wytworzenia wyrobów gotowych, służących zaspokajaniu potrzeb ludzkich. Wytwarzanie dóbr mat. służących zaspokojeniu potrzeb społ.

GÓRNICTWO- działalność przemysłowa polegająca na wydobywaniu z ziemi surowców min. ( kopalnych ) oraz ich wzbogacaniu. Ze wzgl. Na rodzaj pozyskiwanego surowca wyróżniamy g.: węglowe, naftowe, rudne, solne, surowców chem. ( apatyt, gips, siarka itp. ), surowców skalnych. Ze wzgl. Na sposób pozyskiwania surowca wyróżnimy g.: głębinowe, odkrywkowe.

BUDOWNICTWO- dział gospod. narodowej zajmujący się wznoszenie różnego typu budowli. Z uwagi na specyfikę procesu technologicznego ( faza robót fundamentowych, stanu surowego, stanu wykończeniowego ), jak i zróżnicowanie rodzajowe gotowych obiektów, dzieli się na gałęzi, zaś wśród nich na kilkanaście branż. Do b. należą gałęzie: ogólne, produkcyjno- usługowe, specjalistyczne, jedn. prac geologiczno- inż., jedn. geodezyjno- kartograf., jedn. projektowania (budowlanego, technologicznego, urbanistycznego i regionalnego, jedn. pomocnicze budownictwa.

PRZEMYSŁ LEKKI- działalność polegająca na wytwarzaniu tkanin, wyrobów pokrewnych, odzieży gotowej, jaki i produkcji skórzanej. Wyróżnia się gałęzie p.l. :

 Przemysł włókienniczy dzielący się na branże przemysłu: bawełnianego, wełnianego, włókien łykowych, jedwabniczy, tkanin dekoracyjnych, pasmanteryjny, dziewiarski- pończoszniczy, filcowy i tkanin technicznych, wyrobów nietkanych, włókienniczy i pozostały, jedn. pomocnicze przemysłu włókienniczego ( np. biura technologiczno- konstrukcyjne, koordynacja dostaw, dozór techn., kontrola jakości i produkcji )

 Przemysł odzieżowy obejmujący branże: przemysł odzieży i bielizny osobistej, pozostały przemysł odzieżowy, jedn. pomocnicze przemysłu odzieżowego ( np. biura technologiczno- konstrukcyjne, koordynacja dostaw, dozór techn., kontrola jakości i produkcji )

 Przemysł skórzany w ramach którego występuje przemysł: garbarski, obuwniczy, futrzarski i skórzano- odzieżowy, pozostały przemysł skórzany, jedn. pomocnicze przemysłu skórzanego ( np. biura technologiczno- konstrukcyjne, koordynacja dostaw, dozór techn., kontrola jakości i produkcji )

PRZEMYSŁ WYSOKIEJ TECHNIKI- nowoczesne gałęzie przemysłu o wys. stopniu zaawansowania technologicznego ( high technology ) wykorzystujące najnowsze zdobycze wiedzy, wdrażające do produkcji innowacje, nowe wynalazki, wytwarzające dobra o wys. jakości i o wys. stopniu przetworzenia, tj. charakteryzujące się niskim stopniem zużycia surowca w procesie produkcji ( na wyprodukowanie leków, ukł. scalonych czy mikroprocesorów nie potrzeba dużo surowca, lecz raczej dużo wiedzy), energooszczędnymi sposobami wytwarzania, a także mechanizacją i automatyzacją procesu produkcji, decydującą o niskiej pracochłonności. Do p.w.t. należy przemysł: farmaceut., komp., kosmiczny ( satelity telekom.,meteorolog.,sondy i pojazdy kosmiczne ), produkujący sprzęt do komunikacji radiowo- telewizyjnej, urządzenie telekom. bezprzewodowej, aparaturę laboratoryjną, med., pomiarową, aparaturę nawigacyjna statków i samolotów, maszyny liczące, elektroniczny sprzęt biurowy, sprzęt audiowizualny. P.w.t. jest przemysłem naukochłonnym czyli największe koszy w procesie produkcji ponoszone są na bad. naukowe, a kadra naukowa stanowi znaczną część zatrudnienia. Ścisła jest współpraca p.w.t. z renomowanymi uniwersytetami, instytutami naukowymi i stacjami badawczymi, stąd lokalizowany jest w ich sąsiedztwie, tworząc tzw. „ doliny krzemowe”- okręgi przemysłowe nowej generacji- technopolie. P.w.t. opiera się na rozwoju takich dziedzin wiedzy jak: mikroelektronika, inf., techniki światłowodowe i nadprzewodnictwa.

USŁUGI- działalność gospod. mająca char. Nieprodukcyjny; służą zaspokajaniu potrzeb społ. Nie poprzez produkcję i konsumpcję dóbr, lecz przez świadczenie i konsumpcję czynności; są obok rolnictwa i przemysłu podst. sektorem gospod.; ich rozwój jest miara nowoczesności i poziomu rozwoju gospod. ( postindustrialna faza ). U. dzielą się na mat.( handel, transport, łączność, gospod. komunalna ) i niemat. ( ochrona zdrowia, edu., admin.i wymiar sprawiedliwości, finanse i ubezpiecz., kultura ). Podział u. ze wzgl. na odbiorcę, konsumenta:

 U. dla odbiorcy indywidualnego ( edu., ochrona zdrowie, handel detal., turystyka, rozrywka )

 U. dla firm ( obsługa finans., prawna, doradztwo czyli tzw. consulting, marketing, reklama, handel hurt., przewozy towarowe ).

U. dzielimy na zaspokajające:

 potrzeby podstaw.: handel, krawiectwo, punkty foto, xerograf., szewstwo, transport

 potrzeby wyższego rzędu: szkolnictwo wyższe, teatry, filharm., wyspecjalizowane placówki ochrony zdrowia, bankowość, ubezpiecz., zarządzanie i marketing.

USŁUGI WYŻSZEGO RZĘDU- wyspecjalizowane usługi świadczone przez wysoko wykwalifikowanych specjalistów, skierowane na zaspokajanie potrzeb ludn. ( w zakresie edu., zagospod. Wolnego czasu ); świadczone wzgl. firm ( otoczenie biznesu ) oraz zw. z obsługą państwa. Do u.w.rz. należą: wyspecjalizowane usługi med., szkolnictwo wyższe, nauka, kultura i sztuka ( teatry galerie, filharm., opery ), usługi zw. z kreowaniem mody, bankowość, ubezpiecz., lokowanie kapitału, obsługa prawna i finansowa, doradztwo prawne i finans., biura projektowe, consulting, reklama, usługi w zakresie public relations, łączność, usługi zw. z zarządzaniem gospod. i państwem ( wyższe szczeble admin. państwej ). Sektor tych usług jest najlepiej rozbudowany w krajach o wys. poziomie rozwoju gospod. ( postindustrialna faza ). Do usług niższego rzędu należą usługi o char. Podstawowym, powszechne, s których korzystamy na co dzień, a do ich świadczenia nie potrzeba wys. Kwalifikacji ( handel, komunik., fryzjerstwo, krawiectwo, szewstwo, usługi hydrauliczne, napraw sprzętu itp. )

CZWARTY SEKTOR- rodzaje nowoczesnych usług opartych na wiedzy, zw. z zarządzaniem i kreowaniem nowej jakości. Należą tu:

 usługi zw. z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy ( usługi zw. z rozwojem intelektualnym, usługi informacyjne ): nauka i bad. nauk., instytucje badawczo-rozwojowe o międzynarodowym znaczeniu, edu. na poziomie wyższym, medycyna

 usługi zw. z przepływem kapitału i zarządzaniem gospodarką światową lub jej częścią: ubezpiecz., finanse, zarządy koncernów ponadnarodowych, imprezy i instytucje będące miejscem kontaktów międzynarodowych ( giełdy, targi, kongresy), obsługa nieruchomości, admin. wyższych szczebli ( decyzyjnych )

 znaczące instytuje kulturalne o renomie międzynarodowej.

Natomiast sektor III obejmuje takie usługi jak: handel, banki, admin. niższego szczebla, usługi biznesowe, osobiste, komunikacja.

HANDEL- dział gospod. narodowej zajmujący się obrotem towarami pomiędzy producentami a konsumentami. Przedsięwzięcia te obejmują:

 zbyt produktów wytworzonych przez przemysł i rolnictwo

 zaopatrywanie w towary odbiorców indywidualnych i zbiorowych

 wymianę towarowa pomiędzy działami, gałęziami i branżami gospod.

 wymianę towarową z zagranicą

W obrębie h. wyróżniamy gałęzie: h. rynkowy, gastronomia, h. zaopatrzeniowy, h. zagraniczny.

INDUSTRIALIZACJA- proces uprzemysłowienia, tj. lokalizacji nowych zakładów przemysłowych, jak i rozwoju dotychczas istniejących.

INWESTYCJA- nakłady ponoszone na tworzenie lub zwiększanie majątku trwałego np. na zakup mieszkań ( i. mieszkaniowe ), na działalność gospod. zmierzającą do przebudowy ( odbud. ) istniejących obiektów gospod. lub powst. nowych obiektów ( zakładów przemysłowych ), czy zakup parku maszynowego- i. produkcyjne; obiektów infrastruktury społ. i techn.- i. infrastrukturalne. Mają one na celu zwiększenie środków trwałych oraz wzrost środków produkcji. Inwestować można w nieruchomości, w wartości niemat. i prawne oraz w długoterminowe aktywa finansowe ( fundusze, obligacje ). Nakłady ponoszone na rozwój niemat. dziedzin życia to np.: i. w naukę, w zdrowie, w dzieci, w rozwój kapitału ludzkiego. Przeciwieństwem i. jest konsumpcja. I. wymagają bowiem czasowego ograniczenia konsumpcji, koniecznego do wygospodarowania środków na i. ( wyrzeczenie się obecnych realnych korzyści, na rzecz korzyści przyszłych i niepewnych).

KONIUNKTURA- to:

 okres ożywienia, większej dynamiki w rozwoju gospod.; stanowi jedną z faz cyklu ekonom.

 Całokształt wskaźników życia gospod. charakteryzujący stan gospodarki danego kraju lub rynku oraz pozwalający określić jego tendencje rozwojowe. K. ulega wahaniom w zależności od cyklu gospod., wahań popytu i podaży, urodzaju/ nieurodzaju w rolnictwie, wystąpienia klęsk żywiołowych.

ROZWÓJ GOSPODARCZY- zmiany jakościowe ( strukturalne ) dokonujące się w gosod. narod. pod wpływem wzrostu gospod. i postępu technicznego. Polegają na zmianie struktury gospodarki tj. zmianie udziału poszczególnych sektorów gospodarki zarówno w strukturze zatrudnienia, jak i w tworzeniu produktu krajowego brutto PKB, powodując przechodzenie z niższego poziomu rozwoju do wyższego. W miarę r.g. wyrażającego się poprzez mechanizację i automatyzację, a także coraz lepsza organizację procesu wytwarzania, następuje uwalnianie siły roboczej i jej przepływ do kolejnych sektorów i gałęzi gospod. i tak postęp w zakresie agrotechniki i mech. Rolnictwa, zwiększa efektywność i wydajność rolnictwa w wytwarzaniu żywności przy zmniejszonym zapotrzebowaniu na pracowników. następuje zatem stopniowy spadek udziału zatrudnionych w rolnictwie, któremu towarzyszy wzrost zatrudnienia w przemyśle aż do pewnego poziomu, po czym zatrudnienie w przemyśle także maleje. Dzieje się tak, gdyż wskutek automatyzacji i robotyzacji procesu produkcji, praca ludzka zostaje zastąpiona przez zautomatyzowane linie produkcyjne. Zwiększaniu rozmiarów produkcji, wzrostowi jakości i poszerzaniu asortymentu wyrobów, a zatem zwiększaniu dochodowości przemysłu towarzyszy zmniejszanie rozmiarów zatrudnienia. człowiek przesuwany jest do bardziej kreatywnych zajęć, wymagających wiedzy i wysokich kwalifikacji. Dynamiczny rozwój przemysłu, zwłaszcza coraz to nowych jego branż i gałęzi ( przemysł wysokiej techniki) nie byłby bowiem możliwy bez badań naukowych ( nowe generacje produktów- leków, komp., aparatury med., sprzętu RTV ). Następuje zatem rozwój nauki ( uniwersytetów, laboratoriów, stacji badawczych, biur konstrukcyjnych ). Firmom niezbędne są także usługi w zakresie reklamy i marketingu ( akcje promocyjne, kampanie reklamowe, organizacja targów wystaw), gdyż w warunkach silnej konkurencji trudno zdobyć rynek ( sprzedać produkt ). Funkcjonowanie zakładów i przedsiębiorstw przemysłowych nie jest także możliwe bez obsługi finansowej ( banki ubezpiez. ) i prawnej, korzystania z usług w zakresie transportu i łączności czy z wielkich sieci handlowych. Rozwój przemysłu wyrażający się spadkiem zatrudnienia w tym sektorze, generuje zatem wzrost zatrudnienia w usługach. Dlatego w r.g. wyróżnić można występ. Po sobie kolejno fazy: agrarna ( w strukturze zatrudnienia przeważa zatrudnienie w rolnictwie), industrialna ( dominuje zatrudnienie w przemyśle ), postindustrialna ( przewaga zatrudnienia w usługach). Historyczne zmiany w strukturze zatrudnienia oraz odpowiadające im fazy r.g. przedst. wykres Fourastie. W wyniku r.g. następuje spadek udziału ( znaczenia ) tradycyjnych działów, gałęzi, branż gospod. oraz wzrost udziału nowoczesnych działów, gałęzi, branż, a także pojawianie się branż ( restrukturyzacja ). Stopniowe odchodzenie od tradycyjnych, na ogół pracochłonnych działów ( gałęzi ) gospod. także powoduje uwalnianie siły roboczej ( maleje popyt na pracę ). Natomiast pojawiające się nowoczesne działy ( gałęzie ) gospod. są z reguły znacznie mniej pracochłonne, stąd nie zgłaszają tak dużego zapotrzebowania na dużą l. pracowników. wzrastają natomiast wymagania pracodawców co do kwalifikacji pracowników.

WZROST GOSPODARCZY- proces poszerzania zdolności produkcyjnych gospodarki w drodze wzrostu wielkości produkcji ( zmiany ilościowe ), jak i konsekwencji poszerzonych nakładów inwestycyjnych. Powoduje to zwiększenie PKB. Zmiany ilościowe w gospod. następują w wyniku:

 Powiększania zasobów pracy ( wzrpost zatrudnienia ) ,zasobów nat., zasobów ziemi ( powiększanie areałów ziemi przeznaczonej pod uprawę )- jest to w.g. ekstensywny

 Wzrostu efektywności wykorzystania zasobów pracy ( wzrost wydajności pracy ), zasobów nat. ( wprowadzanie technologii surowcooszczędnych i energooszczędnych, rozwój działów gospod. charakteryzujących się wys. stopniem przetworzenia surowca ), ziemi ( wzrost plonów )- jest to w.g. intensywny

FAZY ROZWOJU GOSPODARCZEGO- są to fazy: agrarna, industrialna, postindustrialna.

AGRARNA FAZA- pierwsza faza rozwoju gospod., trwająca od pocz. Gospod. dziejów ludzkości do rewolucji naukowo- technicznej i przemysłowej w Europie w XIX w. jednak wiele krajów rozwijających się pozostaje w tej fazie rozwoju do chwili obecnej; tu dominującym sektorem jest rolnictwo, co znajduje odzwierciedlenie w strukturze zatrudnienia ludn., np. w Indiach pracujący w rolnictwie to 53,7% ogółu pracujących, Pakistan 50,9%, Tajlandia 49%, Indonezja 44,1%, Nepal 91,6% ogółu ludn., Tanzania 81,3%. Jest to rolnictwo prymitywne, o niskim stopniu mechanizacji produkcji rolnej, niewielkim zakresie stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, a w rezultacie o niskich efektach produkcyjnych ( niskie plony). Jest ono pracochłonne, gdyż bazuje na dużym nakładzie pracy żywej ( ludn. i zwierząt pociągowych ). Ludn. pracująca w rolnictwie wykazuje na ogół b. niski poziom wykształcenia lub jego brak ( analfabetyzm ), co utrudnia wprowadzenie nowoczesnych agrotechnik. Kraje będące w a.f. posiadają niski poziom PKB w przeliczeniu na 1 mieszk.- najczęściej jest to wielkość rzędu kilkuset dolarów np.: Pakistan 448, Indie 456, Nigeria 357. gł. towarami eksportu są płody rolne oraz ewentualnie surowce min. najczęściej jedne i drugie eksportowane są w postaci nieprzetworzonej czyli za niską cenę. W miarę postępu techn. oraz wzrostu poziomu wykształcenia ludn., w coraz większy stopniu stosow. są nawozy sztuczne, środki ochrony roślin, wprowadzane wysokoplenne odmiany roślin uprawnych, a także mechanizacja rolnictwa. W wyniku tego wzrasta wydajność produkcji rolniczej i rosną plony. Ponieważ tyle samo żywności może wyprodukować mniejsza l. pracowników, dlatego stopniowo maleje l. pracujących w rolnictwie, jak również ich udział w ogólnym zatrudnieniu, zaś wzrasta l. i udział pracujących w rozwijającym się przemyśle. Następuje wówczas przechodzenie z a.f. do fazy industrialnej.

AGROTECHNIKA- sposób uprawy ziemi pozwalający zwiększać plony. Obejmuje całokształt zabiegów stosowanych w technologii uprawy danego gat. Roślin ( okopowych, zbóż, pastewnych, przemysłowych ), począwszy od przygotowania gleby ( orka, spulchnianie, nawożenie) poprzez siew ( ew. sadzenie), pielęgnację chem. ( śr. ochrony roślin ) i mech. ( odchwaszczanie , spulchnianie gleby, odwadnianie pól) , zbiór, omłot, czyszczenie, przechowywanie. Polega także na stosow. wysokoplennych odmian roślin, mechanizacji prac polowych, stosow. odpowiedniego płodozmianu, nawozów sztucznych i nat., nawadnianiu/ drenowaniu pól. A. to też zespół nauk rolniczych obejmujących m.in. chem. rolną, szczegółową uprawę roślin, hodowlę i nasiennictwo, ochronę roślin, mechanizację upraw.

KOPIENIACTWO- prymitywna forma rolnictwa polegająca na wytwarzaniu żywności przy użyciu prostych narzędzi ( motyka, sierp, topór ) występ. w okresie neolitu. Teraz k. stos. Niektóre pasterskie plemiona np. Bantu oraz niektóre plemiona indiańskie w Amazonii ( Indianie Am. Poł.).

ROLNICTWO EKSTENSYWNE- typ gospodarowania w rolnictwie , w którym wzrost produkcji rolniczej i zwiększenie zbiorów następuje w wyniku powiększania areału uprawianej ziemi; polega na stosow. tradycyjnych ( nat. ) sposobów hodowli bądź uprawy roślin oraz niewielkich nakładach pracy żywej ( ludn. i zwierząt pociągowych) i uprzedmiotowionej ( maszyn rolniczych, nawozów min., środków ochrony roślin ). Uzyskuje się niskie plony. Przykłady: hodowla owiec na górskich halach ( Tatry, Podhale, Pieniny ), ekstensywna uprawa zbóż w pasie prerii w USA czy też gospodarowanie na małych powierzchniowo gospod. rolnych ( rozdrobniona struktura agrarna )

ROLNICTWO INTENSYWNE- stosow. w działalności rolniczej dużych nakładów pracy żywej ( pracy ludn. i zwierząt pociągowych) a gł. uprzedmiotowionej : maszyn rolniczych ( mechanizacja rolnictwa), nawozów min. i środków ochrony roślin. Dzięki znacznemu wkładowi pracy zmechanizowanej, stosow. innowacji w uprawach i hodowli ( nowe, wysokoplenne uprawy, gat. hodowlane ), nowoczesnej agrotechniki, wykorzystywaniu nawozów sztucznych i środków ochrony roślin uzyskuje się wysokie plony. Przykładem z r.i. dużym nakładem pracy żywej są plantacje ryżu i herbaty w Chinach, r.i. z dużym nakładem pracy uprzedmiotowionej występ. w krajach wysoko rozwiniętych gospod. o małej pow. ( Belgia , Niderlandy ) , zaś w krajach dużych pow. Skupia się najczęściej w zapleczu wielkich miast.

CHÓW ZWIERZĄT- opieka nad zwierzętami obejmująca ogół zabiegów pielęgnacyjnych mających na celu pozyskiwanie mięsa, mleka ,jaj, skór, futer lub pierza zwierząt bądź też wykorzystywanie ich jako siły pociągowej. Ch.z. to też hist. Działalność człowieka zmierzająca do etapu udomowienia zwierząt do stałego ich hodowania dla celów użytkowych. W starożytności udomowiono 14 gat. ssaków roślinożernych stanowiących podst. współczesnej hodowli. Było to bydło domowe: bawół azjatycki, koń, koza, owca, świnia, dromader, lama, osioł, renifer. Wyróżniamy ch.z.: „ marginesowy” - występ. drugorzędnie obok uprawy roślin, „ uczuciowy „- nad celami praktycznymi przeważa przywiązanie do posiadanych zwierząt, ch. bez uprawy roślin- różne formy pasterstwa wędrownego lub stacjonarnego ( ch. ekstensywny ) , ch. powiązany z uprawą roli.

CHÓW INTENSYWNY- ch.z. ( tucz ) spotykany w obszarach o wys. kulturze rolnej, cechuje się przemysłowym charakterem, upraw pasz na potrzeby zwierząt ( rolnictwo intensywne).

CHÓW EKSTENSYWNY- ch.z. zw. z wykorzystywaniem nat. pastwisk dla potrzeb wypasanego bydła, owiec, koni ( rolnictwo ekstensywne).

HODOWLA- ogół zabiegów polegających na doskonaleniu ras zwierząt oraz otrzymywaniu bardziej wydajnych odmian roślin uprawnych poprzez stosowanie odpowiednich zasad doboru najbardziej pożądanych cech ( selekcjonowanie mat. siewnego i rozpłodowego, krzyżowanie różnych odmian). W szerszym znaczeniu h. to dział rolnictwa zajmujący się wzrostem liczebnym pogłowia zwierząt i opieką nad zwierzętami.

MECHANIZACJA ROLNICTWA- proces przekształcania rolnictwa tradycyjnego w wysoce wydajne poprzez rozpowszechnianie mechanizacji prac polowych, tj. zastąpienie siły pociągowej zwierząt i ludzi napędem mechanicznym, automatyzacja chowu oborowego.

INDUSTRIALNA FAZA- druga faza rozwoju gospod. w której dominującym sektorem jest przemysł, co znajduje odzwierciedlenie w strukturze zatrudnienia ludn. przemysł w i.f. charakteryzuje się dominacją tradycyjnych gałęzi: górnictwo, hutnictwo, przemysł stoczniowy, włókienniczy. Jest to przemysł surowcochłonny ze wzgl. na niski stopień przetworzenia surowca w procesie produkcji. Gł. czynnikiem lokalizacji przemysłu jest baza surowcowa. Jest on też pracochłonny, gdyż wykazuje stosunkowo niski poziom zaawansowania technicznego. Opiera swój rozwój na dużej l. siły roboczej o dość niskich kwalifikacjach. W strukturze wykształcenia dominuje wykształcenie podst. lub zasadnicze zawodowe. Kraje w i.f. rozwoju eksportują surowce min. oraz wyroby przemysłowe np.: statki, maszyny przemysłowe i rolnicze, odzież. Ponieważ taki industrialnym model rozwoju chłonie ogromne ilości surowców nat. i energii, stosunkowo szybko pojawiają się problemy z jego kontynuacją, zw. m.in. z wyczerpywaniem się surowców nat., zanieczyszczeniem środow. W miarę postępu technicznego, stosow. coraz lepszych technologii, automatyzacji procesu produkcji oraz przechodzenia od tradycyjnych do nowoczesnych gałęzi przemysłu, przemysł uwalnia część zatrudnionych, a zatem stopniowo maleje udział zatrudnionych w przemyśle, a wzrasta zatrudnienie w usługach. Następuje wówczas przechodzenie do postindustrialnej fazy rozwoju gospod. kraje rozwinięte gospod. ( Europa Zach., Am. Półn.) znajdowały się w i.f. w XIX w. i w I poł. XX w., kraje Europy Środ. i Wsch. do końca XX w. , zaś obecnie zmierzają do niej tzw. kraje nowo uprzemysłowione, które rozwijają przemysł oparty na zasadach gospod. rynkowej. Udział zatrudnienia w przemyśle w tych krajach wzrasta np. w Malezji z 27,5% w 1990r. do 32,2% w 2000r. natomiast w krajach Europy Środ. i Wsch. udział zatrudnionych w przemyśle w latach 1990- 2001 zmalał z 37% do 30,5% ogółu pracujących w Pl, z 43,2% do 40% w Czechach, z 46,1% do 38,1% w Słowenii, z 44,2% aż do 27,7% w Bułgarii, z 39,8% do 24,5% na Ukrainie, z 43,5% do 26,2% w Rumunii. Załamanie industrialnego typu rozwoju związane z transformacją ustrojowo- gospodarczą, a także zainicjowanie zmian strukturalnych w przemyśle, spowodowały spadek zatrudnienia w tym sektorze gospodarki.

LOKALIZACJA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ- usytuowanie określonej działalności gospod. w określonym miejscu przestrzeni geograf. z uwzględnieniem uwarunkowań przyrodn., ekonom.- techn.i społ.-polit. wpływających na to usytuowanie: obiektu, przedsiębiorstwa, instytucji itp. Uwarunkowania te mogą mieć charakter pozytywny, stymulujący podjęcie decyzji o lokalizacji bądź też negatywny, utrudniający, a w niektórych przypadkach nawet uniemożliwiający proponowane działania gospod. zasadniczymi grupami czynników lokalizacyjnych są:

• czynniki przyrodn. np. dostępność surowców min., wody, źródeł energii, ukształt. terenu

• czynniki ekonom.-techn.- rynek zbytu, siła robocza, postęp naukowo-techniczny

• czynniki społ.- polit.- uwarunkowania ludnościowe, polityka lokalna i regionalna, strategie rozwoju społecznego obszaru

KORZYŚCI AGLOMERACJI- zalety lokalizacji przemysłu w dużych miastach wynikające z:

• dużej podaży pracy ułatwiającej dobór wykwalifikowanych pracowników

• istnienia chłonnego rynku zbytu dla produkowanych w mieście towarów i świadczonych usług ( odpadają koszty transportu)

• możliwości wykorzystania istniejącej infrastruktury bez potrzeby ponoszenia nakładów na jej bud.

• Bliskości współpracujących zakładów ( co zmniejsza koszty transportu i zapewnia rytmiczność produkcji

• Dostępu do ośrodków decyzyjnych, obsługi finansowej i prawnej, dostępność do wiedzy, inf., możliwość penetracji rynku nowoczesnych technologii

MECHANIZACJA PRODUKCJI- wprowadzenie maszyn i urządzeń technicznych do procesu produkcji w celu zastąpienia nimi pracy ludzi i zwierząt

REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA- proces głębokich przeobrażeń technicznych, gospod. i społ, prowadzących od społ. feudalnego do kapitalistycznego. Został on zapoczątkowany w II poł. XVIII w. w Wlk. Bryt. W XIX w. r.p. objęła pozostałe państwa europejskie oraz USA. Istotą zmian był postęp technologiczny, pozwalający znacznie poszerzyć produkcję w przemyśle włókienniczym, hutnictwie żelaza ,a w wyniku zastosow. maszyny parowej do odwadniania kopalń, zwiększyć wydobycie węgla kamiennego ( silnik parowy- J. Watt 1776; maszyny przędzalnicze- R. Arkwright, S. Crompton 1779, E. Cartwright 1785; nowa technologia produkcji stali- H. Cort 1784). W dalszym etapie, już w I poł. XIX w., procesy te stworzyły przesłanki do pojawienia się nowego środka komunikacji- kolei żelaznych ( w 1842 r. pierwsza na świecie linia kolejowa łącząca dwa walijskie miasta Stockton i Darlington ). Była to tzw. II-ga r.p. Dynamiczny rozwój gospod. wymagał znacznych zasobów pracy, których źródło stanowili gł. chłopi, wędrujący ze wsi do szybko rozwijających się miast. Przejście od społ. feudalnego, którego trzon stanowili chłopi, szlachta, posiadacze ziemscy i arystokracja, do społ. kapitalistycznego, w który pojawiają się nowe klasy społ.- robotnicy oraz właściciele zakładów pracy, miał charakter rewolucyjny, w stosunkowo krótkim czasie zamieniając życie zarówno pojedynczych rodzin, gr. społ. jak i całego kraju. W miejsce rolnictwa podstawą działalności gospod. staje się przemysł, zaś wyznacznikiem pozycji społ.- posiadany kapitał. Przeprowadzone zmiany pozwoliły Wlk. Bryt. Na objęcie roli głównego mocarstwa gospod. i polit. Ówczesnego świata oraz utrzymanie tej pozycji aż do lat międzywojennych XX w., kiedy to mocarstwem światowym stały się USA. r.p. towarzyszyły istotne zmiany ludnościowe, w tym tzw. transformacja demograf., postęp w higienie i med., masowe migracje wewn. ( do kolonii, zwłaszcza w Am. Pół. ), czy też zjawisko segregacji społ. w miastach ( segregacja przestrzenna)

MONOFUNKCYJNOŚĆ GOSPODARCZA- dominacja jednej gałęzi lub nawet branży w strukturze gospod. jakiegoś obszaru ( miasto, powiat, region). Najczęściej wynika z faktu lokalizacji dużego zakładu przemysłowego w obrębie danej jedn. przestrzennej, zmieniającego w zasadniczy sposób dotychczasowy obraz struktury funkcjonalnej obszaru. Pojawienie się takiego zakładu pozwalało określać wspomniany obszar mianem ośrodka lub regionu uprzemysławianego. Pełnienie przez dany obszar tylko jednej funkcji, wykonywanie zasadniczo jednego dominującego rodzaju działalności np. funkcji rolniczej lub górniczej bądź też w odniesieniu do ośrodka przemysłowego specjalizującego się w danej gałęzi lub branży przemysłu, lub nawet posiadającego tylko jeden duży zakład przemysłowy, jest dość niebezpieczne, gdyż załamanie się koniunktury na dany rodzaj produktów, czy wyczerpania złóż surowców min., podcina ekonomiczne podstawy tego ośrodka i może nawet prowadzić do jego upadku

POLIFUNKCYJNOŚĆ GOSPODARCZA- pełnienie różnorodnych funkcji przez miasto region, powiat itp.; zróżnicowanie struktury funkcjonalnej obszaru przejawiające się tym, że żadna z działalności gospod. nie dominuje nad pozostałymi. Zmniejsza to ewentualne problemy zw. z rozwojem tej lub innej branży oraz zapobiega nadmiernemu bezrobociu

STRUKTURA FUNKCJONALNA- ogół działalności społ.- gospod. wykonywanych na danym obszarze. S.f. obszaru określa się najczęściej poprzez udział zatrudnienia w danej działalności w ogólnym zatrudnieniu na badanym obszarze tj. strukturę zatrudnienia w poszczególnych działach i gałęziach gospodarki. Stanowi ona podstawę wyznaczania funkcji dominującej danego obszaru np. miasta oraz określania stopnia jego specjalizacji funkcjonalnej. Podstawą do bardziej dokładnego określania s.f. nie jest jednak struktura ogólnego zatrudnienia, lecz struktura zatrudnienia egzogenicznego ( baza ekonomiczna). W syt. wzrastającej roli sektora usług ( postindustrialna faza ) podstawą określania s.f. może być także l., rodzaj i zasięg oddziaływania placówek usługowych na danym obszarze

POSTINDUSTRIALNA FAZA- trzecia faza rozwoju gospod., charakterystyczna dla krajów o wysokim poziomie tego rozwoju. W p.f. dominuje zatrudnienie w usługach np. w USA sektor ten obejmuje 75% ogółu pracujących, w Wlk. Bryt. 73,8%, w Holandii 76%. Zatrudnienie w rolnictwie jest nieznaczne i wynosi w USA 2,4% ogółu pracujących, w Wlk. Bryt. zaledwie 1,4%, a w Holandii 2,8%. Mimo to efekty produkcyjne rolnictwa są b. wysokie ze wzgl. na nowoczesne sposoby gospodarowania, wys. poziom mechanizacji, nawożenia, specjalizacji produkcji itd, a także rozwój usług dla rolnictwa. zatrudnienie w przemyśle jest nieco większe i kształtuje się na poziomie 22,6% ogółu pracujących w USA, 24,8% w Wlk. Bryt. oraz 21,2% w Holandii. Jest to przemysł b. nowoczesny, tzw. przemysł wysokiej techniki ( przemysł komp., farmaceutyczna, optoelektronika, biotechnologie, robotyka, produkcja aparatury med., laboratoryjnej, pomiarowej, wys. klasy sprzętu audiowizualnego, sprzętu lotniczego, satelitów telekomunik.). nie opiera on swojej lokalizacji na bazie surowcowej, gdyż w produkcji nie zużywa dużo surowców- jego wyroby wykazują b. wys. stopień przetworzenia surowca ( mikroprocesor, tabletka), potrzebuje natomiast zaplecza naukowo- badawczego i myśli nauokowo-technicznej. Dlatego z jednej str. Przemysł ten współpracuje z renomowanymi uniwersytetami, przeznacza duże nakłady finansowe na badania naukowe, zaś z drugiej str. Zatrudnia pracowników o b. wysokich kwalifikacjach. Nie jest to przemysł surowcochłonny, lecz naukochłonny. Nie jest też pracochłonny, gdyż zgłasza duże wymagania co do ich l. w procesie produkcji człowiek zostaje zastąpiony maszynami ( automatyzacji produkcji ), a jego rola ogranicza się do nadzorowania tego procesu. Wys. wydajność pracy i wys. efektywność przemysłu przysparza dużej części dochodu narodowego, nie wymagając przy tym wys. zatrudnienia. dynamicznie rozwijający się przemysł dzięki postępowi technicznemu uwalnia siłę roboczą, a jednocześnie zgłasza coraz większe zapotrzebowanie na usługi ( badania naukowe, reklama, bankowość, ubezpiecz., transport i łączność). Rozwój przemysłu pobudza zatem rozwój usług, wpływając na tworzenie nowych miejsc pracy w tym sektorze. Dlatego też odpływająca z przemysłu siła robocza znajduje zatrudnienie w szeroko rozumianych usługach: placówkach naukowo- badawczych, laboratoriach, stacjach doświadczalnych, biurach konstrukcyjnych, gdzie kreowane są nowe produkty, nowe technologie oraz w reklamie i marketingu, w handlu zajmując się sprzedażą produktów w warunkach konkurencji na rynku, w transporcie i łączności, obsłudze finansowej, prawnej, przetwarzaniu danych. Są to więc usługi dla firm. Szeroki rynek usług przeznaczonych dla indywidualnych odbiorców i gospodarstw domowych obejmuje gł. usługi: edu., w zakresie ochrony zdrowia, kultury, rozrywki, turystyki itp. Rozbud. jest też sektor usług generowanych przez państwo ( admin. publiczna, wymiar sprawiedliwości, obrona narodowa). W p.f. znajdują się bogate kraje w których PKB na 1 mieszk. = 20- 40 tys. Dolarów, np. USA 35926, Wlk. Bryt. 26077, Holandia 26248. Dlatego też popyt na usługi jest b. duży. Kraje będące w p.f. eksportują nie tylko wysokiej kl. Wyroby przemysłowe np. sprzęt med., aparaturę pomiarową, oprogramowanie komp., leki itp. Ale także myśl naukowo- techniczną w postaci patentów, licencji. Kraje te a raczej koncerny ponadnarodowe z tych krajów, sprzedają także usługi np. w zakresie ubezpieczeń ( międzynarod. Firmy ubezpiecz.), operatorzy sieci telef. kom., bankowe, sieci hipermarketów, firmy consultingowe itp.

RESTRUKTURYZACJA- ogół odgórnych ( państwowych ), planowych działań organizacyjno- gospod. zmierzających do odnowy przestarzałych technologicznie przedsiębiorstw poprzez wymianę maszyn, urządzeń na nowe, bądź zmianę profilu produkcji na bardziej nowoczesny. Działania te prowadzą do zmiany np. struktury gałęziowej przemysłu, polegającej na spadku udziału tradycyjnych, przestarzałych branż i gałęzi w strukturze zatrudnienia i wielkości produkcji przemysłowej oraz wzroście udziału nowoczesnych branż i gałęzi.

OKRĘG PRZEMYSŁOWY- zespół miejscowości ( ośrodków przemysłowych ) wyraźnie wyodrębniających się w ramach większego terytorium, charakteryzujący się określoną specjalizacją funkcjonalną. Może to być o.p. z dominacją zatrudnionych w przemyśle wydobywczym ( okręg górniczy ), włókienniczym ( okręg włókienniczy ), przemyśle elektromaszynowym i metalowym ( okręg przetwórczy ) itp. Powstanie o.p. jest konsekwencją terytorialnego podziału pracy tj. hist. Procesu specjalizacji obszarów w zakresie pełnionych funkcji gospod. każdy o.p. posiada swoją genezę , okres dominacji, jak również może na skutek zaniechania procesu jego przekształceń strukturalnych wykazywać narastanie problemów dalszego rozwoju społ.- ekonom. ( region strukturalni niedopasowany, obszar problemowy, okręg przemysłowy nowej generacji)

OKRĘG PRZEMYSŁOWY NOWEJ GENERACJI- charakteryzuje się wystep. Najbardziej nowoczesnych działalności gospod. tzw. przemysłu wys. techniki np. przemysłu: elektronicznego, precyzyjnego, optycznego, farmaceut., inf.

o.p.n.g. skupia na ogół firmy średniej wielkości i małe, wykazujące duży stopień powiązań w zakresie produkcji, łatwo dostosowujące produkcję do potrzeb rynku, szybko wdrażające innowacje, zorientowane w swej lokalizacji na zaplecze naukowo- badawcze. Najbardziej znane: USA tzw. „ dolina krzemowa” ( Sillicon Valley ) nad Zat. Kalifornijska współpracuje z Uniwersytetem Stanforda), okręg koło Bostonu współpracujący z Uniwer. Harwarda oraz Massachussette Institute Of Technology, „ Sillicon Prairies ) w rejonie Dallas i Fort Worth; w Wlk. Bryt. “ Korytarz M4” Londyn- Bristol, “Sillico Fen” w Cambridge oraz “ Sillicon Glen “ w Szkocji ( Edynburg- Glasgow ); w Niemczech “ Sillison Bavaria” w Monachium i ośrodki wys. Technikiw Stuttgarcie, Hanowerze,Kolonii, Heidel bergu; w Japonii przemysł ten skoncentrowany jest w Tokio, Osaka, Nagoja i wyspie Kiusiu ( “ Sillicon Island”); w Indiach w Bangalore.

GLOBALIZACJA- wzrost ponadnarodowych powiązań finansowych, gospod., społ., prowadzących do coraz większego znaczenia korporacji w gosod. poszczególnych krajów, jak i upowszechniania się wzorców kulturowych ( gł. cywilizacji zach.) oraz upodobniania się społeczeństw w zakresie tych wzorców. Proces postępującego umiędzynarodowienia działalności człowieka wyraża się coraz ściślejszym scalaniem gospodarek narodowych w jednolitą gospod. światową jedną z przyczyn jest mobilność kapitału, dóbr i usług. Sprzyja jej przyspieszony postęp techniczny ( rewolucja inf.), gł. w zakresie komunikacji międzyludzkiej. Maleją koszt transakcyjne międzynarodowej współpracy gospod. w tym m.in.: koszty transportu ( czas i odl. przestają mieć znaczenie). Granice między krajami coraz słabiej hamują przepływ towarów i czynników produkcji ( gł. kapitału ) czy osób. Rynek światowy przestaje być zbiorem rynków narodowych, stając się globalnym rynkiem poszczególnych produktów i dóbr konsumpcyjnych.

KONCERN- forma organizacyjna powst. w wyniku połączenia się kilku przedsiębiorstw o odrębnej osobowości prawnej, lecz należących do jednego właściciela. Przedsiębiorstwa te bądź produkują te same wyroby, bądź uzupełniają się w wytwarzaniu określonego wyrobu np. koncerny przemysłu moto posiadają także plantacje kauczuku, zakłady przemysłu gumowego, huty żelaza, zakłady przemysłu metalowego.

KORPORACJA- przedsiębiorstwo ponadnarodowe, prowadzące działalność gosod. co najmniej w kilku krajach, najczęściej w skali globalnej. Charakterystyczne cechy:

• B. liczna sieć ponadnarodowych powiązań w zakresie przepływu kapitału, wytwarzanych dóbr, świadczonych usług

• Wys. wykwalifikowana międzynarodowa kadra zarządzająca

• Dysponowanie kapitałem często przekraczającym PNB wielu krajów

• Kreowanie postępu technologicznego

• Możliwość znaczącego oddziaływania polit.

KRAJE NOWOUPRZEMYSŁOWIONE- gr. krajów rozwijających się, które wkroczyły na drogę szybkiego rozwoju gospod. gł. dzięki napływowi obcego kapitału i inwestycjom zagranicznym bazującym na taniej sile roboczej i miejscowych surowcach ( import kapitału ). Konsekwencją jest: dynamiczny rozwój urbanizacji, wzrost poziomu wykształcenia ludn., poprawa poziomu życia. Na ogół jednak wzrost gospod. dokonywał się tylko na wybranych obszarach kraju bądź nawet koncentrował się tylko w stolicy ( megamiasto ), co prowadziło do narastania dysproporcji gospod. i społ. najwcześniej- 1960-70 wkroczyły kraje tzw. I generacji ( Korea Poł., Tajwan, Hongkong, Singapur, Brazylia, Meksyk); przełom lat 70. i 80. XX w. kraje II generacji ( Tajlandia, Indonezja, Malezja, Filipiny, Cypr, Jordania) oraz kraje III generacji pod koniec lat 80. XX w. ( Indie, Egipt, Argentyna, Chile ). O ile kraje azjatyckie przyjmowały wzory gospod. japońskiej co dało im w większości sukces gospod. to w Am. Łac. efektem uprzemysłowienia było znaczne zadłużenie Meksyku i Brazylii oraz krach finans. w Argentynie

KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ- ok. 130 krajów Afryki, Am. Środ. i Poł., Azji i Oceanii. Cechują się gł.: niskim poziomem życia obywateli, niewielkim dochodem narodowy przypadającym na 1 mieszk., przewagą rolnictwa nad przemysłem usługami, słabą dynamika przemian ekonom., dużymi kontrastami społ., znaczna skała ubóstwa oraz zadłużeniem w stosunku do państw wys. rozwiniętych. Przeszłość kolonialna wpłynęła na surowcowo- rolniczy charakter ich gospod. spot. Są liczne przejawy neokolonializmu. K.r.s. organizują się w UNIDO by dochodzić swych praw na arenie międzynarodowej. Wszelkie programy rozwoju gospod. tych państw są niweczone przez eksplozję demograf. I konflikty zbrojne w które wiele z nich się angażuje. K.r.s. stanowią b. zróżnicowaną grupę gdyż z jednej str. Wciąż zalicza się do nich kraje naftowe OPEC , w których dochód narodowy na 1 mieszk. Nierzadko przekracza 10 tys. Dolarów czy kraje nowouprzemysłowione ( powyżej 1 tys. Dolarów na 1 mieszk.), zaś z drugiej str. Najbiedniejsze kraje świata o dochodzie narodowym na 1 mieszk. Ok.100-200 dolarów ( Burkinaa Faso, Burundi, Czad, Etiopia, Gwinea Bissau, Lesotho, Malawi, Mali, Mozambik, Niger Sierra Leone, Tanzania, Uganda, Zair., Nepal, Wietnam). K.r.s. określane są też jako słabo rozwinięte lub III-go Świata

KRAJE TRZECIEGO ŚWIATA- termin wprowadzony do polit. I gospod. w latach 50. XX w. dla określenia krajów Afryki, Azji i Oceanii oraz Am. Łac., często o przeszłości kolonialnej, które po II wojnie światowej odzyskały niepodległość. Po II w.św. ustalił się podział świata na dwa syst. polit.- gospod.: kapitalistyczny- obejmujący kraje I- go Świata lub inaczej Kraje Zachodu; socjalistyczny- obejmujący kraje II- go świata= Kraje Wschodu oraz gr. krajów starających się prowadzić polit. Niezaangażowania w żaden z tych syst. polit. Określana jako III Świat lub Kraje Południa. K.t.ś. poszukiwały trzeciej drogi rozwoju polit.-gospod. co jednak się nie udało. Najczęściej pozostawały one pod wpływem mocarstw światowych, lecz przenoszone z tych mocarstw wzorce na ogół nie sprawdzały się. Prowadziło to często do rządów dyktatorskich.

DOLINA KRZEMOWA- okręg przemysłowy nowej generacji; charakteryzuje się lokalizacją najnowocześniejszych działalności produkcyjno- usługowych w zakresie inf. ( firmy inf., produkcja podzespołów komp. itp; przemysł wysokiej techniki)

WSPÓŁCZYNNIKI SKOLARYZACJI- udział dzieci uczęszczających do szkoły w stosunku do l. dzieci w wieku szkolnym

ANALFABETYZM- brak umiejętności czytania i pisania przez ludn. dorosłą. Największy odsetek a. w krajach rozwijających się- jest to gł. pochodna kolonializmu, dystansu gospod. w stosunku do krajów wys. rozwiniętych, braku stabilizacji polit.- społ., wewn. napięć polit., konfliktów i wojen na tle etnicznym, relig. Obecnie ok. 865 mln dorosłych a. na świecie. Wys. poziom gł. w krajach afrykańskich ( Niger 86,6% ludn. w wieku 15 i więcej jest a., Burkina Faso 80,8%, Gambia 69,1%, Etiopia 66,8%), dość wys. poziom a. w niektórych krajach Azji ( Afganistan 68,5%, Nepal 64,1%, Pakistan 60,6%, Indie 47,9%). Organizacją międzynarodową powołaną w 1946 r. do szerzenia edu. w różnych krajach świata jest UNESCO- Org. Narod. Zjedn. Ds. Oświaty, Nauki i Kultury

STRUKTURA WYKSZTAŁCENIA- podział ludn. wg. posiadanego wykształcenia. Wyróżniamy przy tym następujące kategoprie: ludn. bez wykształcenia, ludn. z wykształceniem zasadniczym zawodowym, ludn. z wykształceniem średnim, ludn. z wykształceniem wyższym. Strukturę tę podaje się w stosunku do ludn. w wieku 15 i więcej lat ( Pl- powszechny spis ludn. 2002 r. dane odnosi się do lat 13 i więcej ). W statystyce międzynarodowej podawana jest s.w. dla ludn. w wieku 25 lat i więcej, tj. po ukończeniu wszystkich etapów edu. poszczególne kraje świata wykazują znaczne zróżnicowanie poziomu wykształcenia ludn., co pozostaje w ścisłej zależności z osiągniętą fazą rozwoju gospod. najniższy poziom wykształcenia występ. w krajach będących w agrarnej fazie rozwoju gospod. największą gr. stanowi tu ludn. bez wykształcenia np. bez wykształcenia pozostaje w Pakistanie 73,8% ludn. w wieku 25 i więcej lat, Egipt 64,1%, Indie 57,5%. W tych krajach powszechny jest analfabetyzm. W Pakistanie 60,6% ludn. w wieku 15 i więcej lat nie potrafi czytać i pisać, Indie 47,9%, Niger 86,6%, Afganistan 68,5%, Etiopia 66,8%. W s.w. krajów znajdujących się w fazie industrialnej dominuje wykształcenie podstaw. Bądź średnie. W Czechach ludn. z wykształceniem podst. stanowi 31,4%, z wykształceniem średnim 58,6% ogółu ludn. w wieku 25 i więcej lat; w Bułgarii 44,4% podst. i 35,7% średnie; Pl 42,8% podst. i 47,8% średnie; Malezja 33,7% podst. i 43% średnie; Słowenia 45,1% podst. i 42,4% średnie. Najwyższy poziom wykształcenia posiadają najsilniej rozwinięte gospod. kraje świata, będące w fazie postindustrialnej rozwoju społ.- gospod. udział ludn. z wykształceniem powyżej średniego w stosunku do ludn. w wieku 25 i więcej lat wynosi w USA 46,5%, Kanada 21,4%, Szwecja 21%, Japonia 20,7%. Dane te dotyczą przełomu 80/90. lub początku lat 90. XX w. W Pl dominuje wykształcenie średnie- 47,8%- zaś udział ludn. z wykształceniem powyżej średniego to zaledwie 7,9%. Powszechne dane pochodzą ze spisu ludn. 1988r. s.w. ludn. w wiekui 15 i więcej lat w Pl w świetle ostatniego spisu ludn. z 2002r to: podstaw. 28,2%, zasadnicze zawodowe 24,1%, średnie 32,6%, wyższe 10,2%.

1

---