A

Abakus (gr.ábaks) - czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny. W porządku doryckim i toskańskim płytka jest kwadratowa i oparta na echinusie, w jońskim i korynckim ma kształt prostokąta o zdobionych i zaokrąglonych krawędziach. Na abakusie spoczywa najniższa część belkowania, czyli architraw.

Apsyda (lub absyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły kościoła i otwarte do jego wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo. Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, czasem są też określane mianem apsyd. Mała absyda zwana jest apsydiolą.

Akroterion (naszczytnik) - terakotowa lub marmurowa dekoracja, która wieńczyła szczyt i boczne narożniki dachu (frontonu) w klasycznych budowlach greckich i rzymskich. Mógł mieć formę palmety, woluty, liści akantu, figury lub grup figur. Akroterionami wieńczono także stele

Akant- popularny od starożytności motyw dekoracyjny w formie stylizowanych liści, także gałązek i kwiatów rośliny o tej nazwie; stosowany w architekturze, rzeźbie i rzemiośle artystycznym.

Akwarela to nazwa techniki malarskiej i jednocześnie nazwa obrazów wykonywanych tą techniką. Technika ta polega na malowaniu rozcieńczonymi w wodzie pigmentami na porowatym papierze, który szybko wchłania wodę. Rozcieńczone pigmenty nie pokrywają całkowicie faktury papieru lecz pozostawiają ją dobrze widoczną. Z tego względu na efekt końcowy bardzo duży wpływ ma barwa i faktura samego papieru.

Akwedukt - (łac. aquae ductus, ciąg wodny) - kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. Może być umieszczony na arkadach przeprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu. Akweduktem nazywany jest również most kanału wodnego.

Ambit - obejście.

w budynku kościelnym obejście za głównym ołtarzem. Powstaje z przedłużenia naw bocznych wokół prezbiterium. Pojawiło się w średniowieczu. Najczęściej występuje w kościołach związanych z pielgrzymkami.

(obręb) - obejście wokół domu lub dziedzińca klasztornego.

Amfilada - (fr. enfilade) - szereg pomieszczeń (pokoi, sal) połączonych ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii. Takie ustawienie wewnątrz budynku, przy otwartych drzwiach, stwarza perspektywę widokową. Efektowne rozwiązanie stosowane w okresie renesansu, baroku, klasycyzmu w kształtowaniu wnętrz pałacowych oraz dworów w Polsce. W okresie XIX i początków XX w. rozwiązanie to stosowano także przy budowie miejskich kamienic.

Amor vacui - (łac. umiłowanie pustki) - tendencja do ograniczania ilości niepotrzebnych elementów w dziele sztuki lub otaczającej przestrzeni, upodobanie do dużych, niezapełnionych powierzchni i estetycznego minimalizmu, charakterystyczna m.in. dla estetyki japońskiej.

Arabeska - ornament wywodzący się ze starożytnej sztuki hellenistyczno-rzymskiej. Jest to ornament roślinny, w formie stylizowanej wici roślinnej, której często towarzyszą dodatkowe elementy (np. elementy uzbrojenia, owoce, postacie ludzkie).

Arabeska występuje w architekturze, rzemiośle, rzadziej w malarstwie i używana jest głównie do wypełniania płaszczyzn. Z Europy trafiła do świata islamu, gdzie stosowano ją w formie silnie przestylizowanej. Ponowną popularnośc przeżywała w okresie renesansu i klasycyzmu.

Przykłady arabesek można znaleźć np. na Ara Pacis, w Polsce - na nagrobku Jana Olbrachta i w kaplicy Zygmuntowskiej.

Architraw (epistyl, nadsłupie) - główny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu. Spoczywał on bezpośrednio na kolumnach. W porządku doryckim miał formę prostej gładkiej belki, w pozostałych (zobacz: porządki architektoniczne) jego płaszczyzna dzieliła się na trzy fasciae, z których najwyższa była najbardziej wysunięta.

Archiwolta - zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal, najczęściej bogato zdobione.

Arkada (łac. arcus - łuk) - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.

Astragal - rodzaj ciągłego ornamentu zbudowanego z układu podwójnych perełek przedzielonych pałeczkami. Występował w antyku jako element zdobiący bazę, głowicę, belkowania.

Atrium - najczęściej niezadaszone pomieszczenie wewnętrzne.

Attyka (franc. (étage) attique, z grec. Attikos) to górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Stosowana od starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla renesansowej architektury Polski i Czech. Bardzo rozbudowane formy przyjmowała zwłaszcza w manieryzmie (kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym). Na Śląsku występuje odmiana attyki, charakterystyczna dla tego regionu - attyka śląska - o zakończeniu w formach półkoli, ćwierćkoli, np. attyka w kamienicy "Pod Złotą Koroną" przy Rynku nr 29 we Wrocławiu.

Autoportret - podobizna artysty, wykonana przez niego samego. Autoportretem może być zarówno dzieło malarskie, jak i rzeźba albo fotografia.

B

Balustrada - ażurowe lub pełne zabezpieczenie (ogrodzenie) schodów, tarasów, balkonów, dachów, wiaduktów, mostów itp., montowane zazwyczaj na krawędzi zabezpieczanego elementu i pełniące jednocześnie funkcję ozdobną. Musi posiadać odpowiednią wysokość (np. przy balkonach, schodach - 110 cm) i sztywność. Balustrada może być również ażurową przegrodą pomiędzy pomieszczeniami (np. w kościołach oddziela prezbiterium od nawy). Balustrada składa się z pionowych elementów (tralek) wykonanych z drewna, kamienia, betonu, metalu, połączonych u góry poręczą i trwale połączonych z konstrukcją na dole.

Baptysterium (z łac. baptisterium) - budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła.

Baza to dolna część, podstawa kolumny , pilastra lub filaru stosowana w porządkach architektonicznych. W starożytności nie występowała tylko w porządku doryckim, w którym trzon kolumny spoczywał bezpośrednio na stylobacie . Klasyczną bazę tworzy płyta otoczona wyprofilowanymi, kamiennymi wałkami zwanymi torus, które były rozdzielone trochilusem (wklęską). Dolny torus był z reguły większy. Zazwyczaj baza leżała na niewielkiej kamiennej płycie - plincie. Terminem baza określa się także inne kombinacje tych elementów.

Bazylika - w architekturze tą nazwą określa się typ kościoła wielonawowego (niezależnie od funkcji kanonicznych, które ten kościół pełni), o nawie głównej wyższej od naw bocznych i posiadającej własne okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Natomiast podobny kościół, w którym nawa główna nie posiada okien, jest nazywany pseudobazyliką.

Belkowanie (entablatura) - w architekturze klasycznej był to najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach lub ścianach, trójdzielny człon budowli, składający się z architrawu,fryzu i gzymsu. Proporcje belkowania oraz jego zdobienie były różne w różnych porządkach architektonicznych.

Bęben, tambur - w architekturze to wieloboczna, eliptyczna, cylindryczna podbudowa pod kopułą. Często w ścianach bębna umieszczane były okna doświetlające przestrzeń pod kopułą. Element architektoniczny charakterystyczny dla architektury bizantyjskiej (średniowiecznych budowli w Grecji i Armenii) oraz dla architektury renesansu, baroku i klasycyzmu.

Biforium (bifora) łac. biforis - dwudrzwiowy, arkadowe okno lub przezrocze podzielone najczęściej kolumienką na dwie części. Charakterystyczne dla budownictwa romańskiego i historyzmu w XIX wieku nawiązującego do romanizmu.

Blenda (niem. blende ślepe okno, ślepa wnęka) - płytka wnęka w ścianie, o wykroju arkady lub okna, stosowana przede wszystkim w celach estetycznych, rzadziej do odciążenia ściany. Charakterystyczna dla architektury gotyckiej, często stosowana jako dekoracja szczytów, mogła być tynkowana na biało lub wypełniona malowanym maswerkiem imitującym laskowania okien.

Boniowanie - dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. Rozróżniamy następujące typy boniowania, w zależności od:

układu rowków: płytowe, pasowe;

ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe

faktury powierzchni: dzikie (rustyka), groszkowane, szlifowane, polerowane itp.

Bukranion - motyw dekoracyjny (z reguły w formie płaskorzeźby) w postaci głowy wołu, często zwieńczonej girlandami i wstęgami. Pierwotnie występował w architekturze starozytnego Rzymu, jako element ciągły fryzów lub pojedynczo, w metopach. Motyw spotykany także w ornamentach z okresu renesansu i klasycyzmu.

C

Cokół to najniższa nadziemna część budowli lub jej elementów (np. kolumny, filaru). Pełni on dwie funkcje:

konstrukcyjną (jest wzmocnioną częścią budowli, na której opiera się jej ciężar)

ozdobną (najczęściej wysuwa się go wtedy nieco przed płaszczyznę murów, oddzielając gzymsem cokołowym lub też buduje z innego materiału, np. ciosów kamiennych).

Cokołem nazywa się też czasami postument (bazę), na którym umieszczane są rzeźby lub inne dzieła sztuki.

collage - technika artystyczna polegająca na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw (gazet, tkaniny, fotografii, drobnych przedmiotów codziennego użytku itp.). Są one naklejane na płótno lub papier i łączone z tradycyjnymi technikami plastycznymi (np. farbą olejną, farbą akrylową, gwaszem). Technikę kolażu jako pierwsi stosowali przedstawiciele kubizmu- Georges Braque i Pablo Picasso; w późniejszym czasie wykorzystywana była także przez futurystów, surrealistów, dadaistów i konstruktywistów. Jako pierwszy użył jej Duman Morais z Francji.

Corps de logis-

Cour d'honneur (fr.), dziedziniec honorowy - reprezentacyjny dziedziniec przed pałacem lub zamożnym budynkiem mieszkalnym we Francji. Forma upowszechniła się w okresie renesansu.

D

Dach - to górna (najwyższa) część budynku, mająca za zadanie przekrycia i osłanianie go przed wpływami atmosferycznymi. Składa się z konstrukcji nośnej, i pokrycia. Niektóre budynki współczesne dążą do zacierania różnicy między dachem a ścianą.

Dipteros (Dypteros) - świątynia, którą otacza podwójna kolumnada. Szczególnie popularna w architekturze jońskiej. Także budynek otoczony podwójną kolumnadą. W zależności od liczby kolumn w elewacji frontowej świątynie typu dipteros i peripteros określano jako:

pentastylos - pięć kolumn heksastylos - sześć kolumn heptastylos - siedem kolumn

oktastylos - osiem kolumn ennastylos - dziewięć kolumn deklastylos - dziesięć kolumn

odekastylos - dwanaście kolumn

Donżon (od franc. donjon) - wolno stojąca wieża obronna w dawnych twierdzach. Najsilniej umocniona (bardzo wysoka, mury do 5 metrów grubości) stanowiła ostateczny punkt obrony (śródszaniec).

Dorycki porządek (styl) to jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych. Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Walory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

Dyptyk to dwie tabliczki połączone zawiasami i zamykane, służące w starożytności do pisania.
Od IV wieku n.e. powstawały tzw. dyptyki konsularne, wytwarzane z okazji objęcia urzędu

przez konsula. Wykonywano je najczęściej z kości słoniowej - w środku ryto portret konsula lub jego monogram.

E

Echinus - lekko wygięty element architektoniczny pod abakusem kapitelu kolumny w porządku doryckim lub toskańskim. Ma kształt podobny do płaskiej poduszki. Można spotkać się z użyciem tego określenia w odniesieniu do dolnej części głowicy w porządku jońskim.

Elewacja - zewnętrzna powierzchnia ściany budynku z wszystkimi znajdującymi się na niej elementami, lico budynku. Elewacje, w zależności od położenia określa się:

zgodnie z położeniem do np. ulicy: frontowa, tylna, boczna, ogrodowa (dla budynków z przylegającym ogrodem).

Szczególnym przypadkiem elewacji jest jej strona od ulicy lub też ogólnie od wejścia, szczególnie gdy jest bogato zdobiona. Nosi wtedy nazwę fasady.

Mianem elewacji określa się też w rysunku architektoniczno-budowlanym przedstawiony w skali widok budynku.

Enthasis - (entasis = nabrzmienie) lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny doryckiej występujące zwykle 2/3 jej wysokości, stosowane ze względów optycznych.

Epitafium, lit. - napis na nagrobku lub pomniku upamiętniającym zmarłego. Także sam taki pomnik w postaci płyty czy tablicy z napisem ku czci zmarłego, najczęściej nie w miejscu pochówku, lecz w innym miejscu związanym z daną osobą, np. w kościele, na ścianie, filarze lub posadzce

F

Facjata - mieszkanie na poddaszu.mansarda facjatka, pokój, mieszkanie na poddaszu pod dachem łamanym, mansardowym (o 2 kondygnacjach, z których niższa jest bardziej stroma).

Fasada - efektowna elewacja budynku, o szczególnie dużej dekoracyjności, często nawet monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne wobec całego gmachu, a przez to wyróżniająca się spośród pozostałych elewacji. Zazwyczaj jest to elewacja przednia, jednak w budynkach narożnych mogą istnieć dwie fasady, a w wolno stojących nawet trzy lub wszystkie.

Fasada, oprócz szczególnie bogatego zdobienia, może być wyposażona również w dodatkowe elementy architektoniczne, jak kolumny itp., a swoim charakterem nawiązywać do reprezentacyjnych budowli z minionych epok architektonicznych, często nawet antycznych. Może jednak przybierać także inną formę, np. posiadać charakter ultranowoczesny.

Feston - dekoracyjnie upięta tkanina (draperia) lub element dekoracyjny przedstawiający fragment tkaniny, wieniec z kwiatów, roślin lub owoców swobodnie zwieszający się z dwóch punktów zaczepienia. Znany w starożytności, gdzie związany był z kultami agrarnymi, stosowany w okresie renesansu, klasycyzmu, empire i secesji.

Filar - pionowa wieloboczna wolno stojąca podpora konstrukcji. Na całej wysokości przekrój poprzeczny ma taki sam kształt. Filar o takich samych wymiarach przekroju poprzecznego nazywany jest słupem. Budowa filara może być zbliżona do budowy kolumny, tzn. może się on składać z bazy, trzonu i głowicy. Filary wykonywane są z różnych materiałów, np. kamienia, cegieł, drewna, stali, betonu.

Figura serpentinata to rzeźba, w której autor posłużył się, czasem nawet nienaturalnym skręceniem portretowanej przez siebie postaci, w celu nadania jej lekkości.

Rzeźby takie znane są już ze starożytnej Grecji, później styl ten został wykorzystany przez włoskich manierystów.

Przykładem Figury serpeninaty może być Dyskobol dłuta Myrona.

Fresk (z wł. fresco - świeży) - malowidło ścienne wykonane na mokrym tynku. Inne nazwy to al fresco i buon fresco.

Potocznie określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami. Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku.

Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń. W porządku doryckim - fryz metolowo - tryglifowi. Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych

G

Girlanda - dekoracyjny ornament w formie wieńca, wiązanki kwiatów, liści.

Głowica (kapitel) to najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne.

Groteska - ornament roślinny powstały w starożytności. Groteska składa się z wici roślinnej, w którą nierozerwalnie są wplecione inne elementy, takie jak postacie ludzkie, zwierzęta, części uzbrojenia, obrazy, owoce i inne. Groteska może także być pozbawiona wici, zamiast której występuje ornament popularny w danej epoce (tzw. groteska stelażowa).

Gwasz - farba wodna z domieszką kredy lub bieli (od XIX wieku ołowiowej lub cynkowej) nadającej jej właściwości kryjące, oraz gumy arabskiej będącej spoiwem. Znana w Europie od średniowiecza, stosowana głównie w XVII i XVIII wieku, choć jest ona popularna do dzisiaj. Mianem tym określa się także technikę malowania gwaszami, a także same obrazy nimi namalowane.

Gzyms (geison) w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu był jednym z elementów belkowania. Chronił fryzy i koronował całe belkowanie.

H

Hala - jest to duże, przestronne pomieszczenie albo budynek o podziale nawowym. W zależności od przeznaczenia może pełnić różne funkcje

Hełm (niem. Helm) - w architekturze historycznej zwieńczenie wieży jako dach o konstrukcji drewnianej, rzadziej murowanej z cegły lub kamienia. Drewniane hełmy, których konstrukcja stanowi sprecyficzny rodzaj więźby dachowej kryte były blachą (zwykle ołowianą lub miedzianą), niekiedy gontem lub dachówką, przy ich współczesnych rekonstrukcjach stosuje się najczęściej niepalną konstrukcję stalową.

Herma (gr. Ἑρμῆς Hermes - dosł. Hermes, l.mn. Ἑρμαῖ Hermai) - element dekoracyjny w formie czworokątnego słupka zwężającego się do dołu, górą zakończonego popiersiem lub rzeźbą głowy.

Horror vacui (z łac. lęk przed pustką) tendencja przejawiająca się w tworzeniu dekoracji zapełniających całą powierzchnię obiektu, bez pozostawiania pustego tła. Spotykana w sztuce wielu kultur, np. u Celtów, Indian czy w sztuce Islamu i baroku (w przeciwieństwie do tzw. amor vacui, tj. umiłowania pustej przestrzeni, obecnego m.in. w sztuce rokoka). Skrajnym przykładem takiego podejścia jest zdobienie pojazdów (samochody, autobusy) bogatymi wzorami spotykany także obecnie w Indiach.

Hotel - budynek mieszkalny przeznaczony dla osób zatrzymujących się na pewien czas w jakiejś miejscowości

Hurdycja - drewniany ganek w górnej części murów obronnych. Wystawał przed lico zewnętrzne muru, dawał osłonę obrońcom. Był zaopatrzony w otwory strzelnicze w czołowej ścianie i otwory w podłodze, przez które można było lać np. gorącą smołę na szturmujących zamek wrogów. W XIV wieku zostały zastąpione przez murowane machikuły.

I

Iluminatorstwo- ozdabianie rękopisów, średniowieczny artysta-rzemieślnik, malarz nanoszący na karty kodeksów lub książek stosunkowo proste ozdoby zwane iluminacjami. Termin odnoszący się zasadniczo do osoby przyozdabiającej rękopisy lub druki, a nie zajmującej się bogatszymi, figuralnymi dekoracjami lub ilustracjami, którymi zajmował się raczej malarz miniaturzysta.

W potocznym znaczeniu terminy iluminatora i miniaturzysty są często z sobą utożsamianie, tym bardziej że wielu późniejszych iluminatorów było jednocześnie miniaturzystami.

Imposta - (impost, nasadnik) - element dekoracyjny w postaci płyty lub bloku w kształcie gzymsu nad głowicą słupa lub filaru. Stanowiąca podparcie dla łuku arkady lub żebra sklepienia. Element znany w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechniony w czasach renesansu, baroku i klasycyzmu

Interkolumnium- w architekturze starożytnej odległość między kolumnami budowli liczona od osi pionowych (wyrażana w modułach); w praktyce odległość między obwodami kolumn.

J

Joński porządek to jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Posiada dwie odmiany: attycką i małoazjatycką, różniące się przede wszystkim detalami bazy i belkowania. Powstał w Azji Mniejszej na przełomie VII i VI w. p.n.e. pod wpływem budownictwa ludów Wschodu.

K

Kalatos - wiklinowy koszyk, wąski na dole i rozszerzający się ku górze. Atrybut bogini Demeter. Także naczynie ceramiczne o tym kształcie. Określenie stosowane w stosunku do głowicy kolumn w porządku korynckim i głowic spoczywających na głowach kanefor.

Kanelury (żłobki, kanele) - płytkie, wklęsłe pionowe wyżłobienia, zdobiące na całej długości trzon kolumny lub pilastra, albo inną powierzchnię. Wyżłobienia te stykają się ze sobą ostrymi krawędziami, ale mogą też być przedzielone płaskimi listewkami (patrz ilustracja). Czasami w dolnej części trzonu kanelury są wypełnione cylindrycznymi półowalkami. Ozdabianie kanelurami (inaczej: żłobkowanie, kanelowanie, kanelura) było najczęściej stosowane w architekturze klasycznej.

Kanon - zespół wzorców, reguł i metod wytwarzania obowiązujących w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, lub wszelkich form artystycznych na określonym obszarze.

Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci, najczęściej kobiecej, spełniająca funkcję kolumny podtrzymującej gzyms lub balkon czy belkowanie. Charakterystyczna zwłaszcza dla porządku jońskiego. Nazwa pochodzi od greckiego karyatides czyli "dziewczyny ze wsi Karyai". Chodzi tu o kobiety sprzedane w niewolę po zburzeniu sprzyjającej Persom wsi Karyai. Były one zmuszane do ciężkiej pracy. Najbardziej znanym przykładem kariatyd są rzeźby z Erechtejonu, przybytku kultu dwóch bogów: Ateny i Posejdona. Wznosił się on na północnym krańcu ateńskiego Akropolu. Męskim odpowiednikiem kariatydy jest atlant (inaczej atlas).

Kartusz (fr. cartouche) - ozdobne obramienie herbu, emblematu, monogramu, napisu lub malowidła. Kartusz przybierał różne kształty - owalny, prostokątny, sercowaty. Bywał flankowany lub podtrzymywany przez putta, zwierzęta itp. Był szeroko stosowany w dekoracji architektonicznej - umieszczany był na elewacjach, na nagrobkach, epitafiach, w malarstwie i in.

Klucz - jako termin z dziedziny historii architektury: jeden z (klińców) w łuku arkady, w łuku sklepiennym. Usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Często był ozdabiany. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik - w odniesieniu do sklepienia.

Kolumna - element architektoniczny pełniący rolę konstrukcyjną, dekoracyjną i symboliczną. Jej dolną część tworzy baza, środkową trzon, a wieńczy głowica. Wspiera się na niej belkowanie, a od czasów rzymskich także łuk.

Kompozytowy porządek - porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to:ustawienie kolumny na piedestale;ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu. Całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego

Kontrapost - sposób upozowania postaci pozwalający na ukazanie ruchu i jednoczesne harmonijne zrównoważenie układu ciała. Polega on na takim ustawieniu "ciała" rzeźby, aby cały ciężar opierał się na jednej nodze, podczas gdy druga, wysunięta do tyłu i nieco zgięta, dotyka ziemi czubkami palców. Barki są pochylone przeciwnie w stosunku do bioder, co w połączeniu z pochyleniem głowy sprawia, że kręgosłup postaci tworzy kształt litery "S". Jedna z rąk zwykle jest spuszczona, a druga coś dzierży.

Kopuła - sklepienie półkoliste lub półeliptyczne oparte na murze lub bębnie na planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym za pośrednictwem pendentywów lub tromp. Do budowy kopuł używano ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina (klińców).

Koryncki porządek - to jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Rozwinął się jako odmiana porządku jońskiego na przełomie V i IV w. p.n.e..

Krepidoma - najniższa część budowli antycznych. Wykonywana w formie trzech stopni pełniących funkcję fundamentu. Najwyższy stopień nazywano stylobatem, zewnętrzną stronę fundamentu euthynetria, najniższy stopień często nazywano stereobatem. Krepis - stopnie krepidomy budowane w greckich świątyniach. Przy wysokich podstawach były dodatkowo umieszczane w frontowej części budowy.

Krużganek - pojęcie architektoniczne - arkadowy, długi korytarz okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem.

Kwiaton - także fleuron; detal architektoniczny w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach często uzupełniany żabkami. Stanowił często zwieńczenie sterczyny,wimpergi, hełmu wieży, szczytu itp.Charakterystyczny dla gotyku.

Kimation - (gr.kymátion od kýma 'fala')ciągły ornament rzeźbiarski lub malarski, umieszczany na budowlach, reliefach; malowany, przedmiotach ozdobnych. Złożony z szeregu stylizowanych liści. Występował w porządku: porządku doryckim(kima recta), porządku jońskim (wole oczy, jajownik), porządku korynckim.

L

Lalka- w architekturze, element dekoracyjny w kształcie dzbanuszka. Występuje jako nasada na głowicy kolumny, jako podpora konstrukcji dachu, motyw tralki.

Laskowanie(Maswerk) używana jest rzadko, na ogół dotyczy pionowych podziałów pod rozetą lub pionowych podziałów pól elewacji, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety, itp. Występuje także jako dekoracja ścian, murów, wimperg, blend. Taki element jest nazywany ślepym maswerkiem.

Latarnia (architektura) - cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą. Latarnia zazwyczaj przykrywana była hełmem. Rozwiązanie często stosowane w renesansie i baroku. W Polsce, wśród znanych kopuł z latarnią, należy wymienić przykrycie Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Latarnią nazywana jest także nadbudówka z oknami nad dachem doświetlająca pomieszczenie pod nim (np. klatkę schodową).

Lektorium to przegroda oddzielająca nawę główną od prezbiterium w średniowieczych kościołach klasztornych i katedralnych. Najczęściej miało formę ażurowej ścianki, na której znajdowało się miejsce do wygłaszania kazania. Lektoria zostały w większości zniszczone w XVIII wieku

Lukarna - pionowe okienko na dachu doświetlające poddasze. Pojawiło się w architekturze gotyku we Francji. W okresie baroku najbardziej ozdobne, od XIX w. stopniowo pozbawiane detali architektonicznych, stosowane do dnia dzisiejszego, zachowało swoją praktyczną rolę.

Ł

Łuk (architektura) - linia krzywa, według której prowadzony jest łęk. Odległość mierzona w poziomie, pomiędzy punktami podparcia nazywa się rozpiętością łuku, a jego wysokość mierzona od linii łączącej podpory do najwyższego punktu na łuku nazywa się strzałką łuku. Popularnie używa się słowa łuk na określenie łęku lub elementu dekoracyjnego w kształcie łuku. W architekturze występują łuki o różnych kształtach, mogą być prowadzone jako odcinki koła, elipsy lub paraboli złożone z jednego lub więcej odcinków. Łuk półkolisty (pełny) - zbudowany z połowy koła, ma strzałkę równą połowie rozpiętości łuku. Łuki mogą być podwyższone, czyli o strzałce dłuższej niż połowa rozpiętości łuku lub obniżone - o mniejszej strzałce niż połowa rozpiętości łuku. Kształty łuków spotykane w budownictwie noszą różne nazwy, np.: ostry, podkowiasty, ośli grzbiet, trójlistny, czterolistny lub pięciolistny, Tudora, cebulasty. Konstrukcje w kształcie łuku znane były w czasach starożytnych (np. brama Isztar w Mezopotamii). Szerszy rozwój konstrukcji opartych na kształcie łuku nastąpił w starożytnym Rzymie, i stosowany był przez średniowiecze do dnia dzisiejszego. W okresie starożytnego Rzymu, wczesnego chrześcijaństwa, czasów romańskich największe znaczenie miał łuk pełny; w gotyku wprowadzono łuk ostry, a w czasach nowożytnych powrócono do łuku pełnego, stosowano także łuki odcinkowe i koszowe. W architekturze islamu stosowano najczęściej łuki podkowiaste, trój- i wielolistne.

Łuk oporowy-

M

Marina, pejzaż marynistyczny - przedstawienie malarskie, którego głównym tematem jest morze, widok portu, wybrzeża, bitwy morskiej.

Martwa natura to gatunek artystyczny obejmujący kompozycje, zwykle malarskie lub rysunkowe składające się ze stosunkowo niewielkich, nieruchomych, zwykle nieożywionych przedmiotów, dobranych ze względów kompozycyjno-estetycznych lub symbolicznych. Pospolitymi elementami martwych natur są kwiaty, książki, naczynia, broń, przyrządy myśliwskie, przybory kuchenne, przybory do palenia tytoniu, świece, karty i inne gry, instrumenty muzyczne, itp.

Maswerk - (polska nazwa laskowanie używana jest rzadko, na ogół dotyczy pionowych podziałów pod rozetą lub pionowych podziałów pól elewacji) geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety, itp. Występuje także jako dekoracja ścian, murów, wimperg, blend. Taki element jest nazywany ślepym maswerkiem.

Maszkaron, maskaron (z wł. mascherone, w fr. mascaron) - rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy. Często o groteskowych rysach, fantazyjnej fryzurze. Stosowany jako ozdoba np. kapitelu, wspornika. Najbardziej znane w Polsce są maszkarony w Krakowie na Sukiennicach, w Europie - na katedrze Notre Dame w Paryżu.

Maureska, moreska - ornament dwuwymiarowy, składający się z przeplatającej się, silnie przestylizowanej wici roślinnej, wypełniającej całą płaszczyznę. Charakteryzuje się delikatną, płynną linią. Zazwyczaj tworzy układy symetryczne (np. w kole, kwadracie).

Meander (cygańska droga) - element dekoracyjny stosownany w architekturze, rzeźbie, malarstwie. Znany w starożytnej Grecji i Rzymie; powrócił w okresie renesansu i klasycyzmu. Jest to ornament ciągły utworzony z jednej linii załamujacej się wielokrotnie pod kątem prostym. Nazwa pochodzi od rzeki Menderes płynącej w Azji Mniejszej.

Metopa - W architekturze - kwadratowa lub prostokątna płyta na fryzie w budowlach w starożytnej Grecji. Była ona zazwyczaj zdobiona płaskorzeźbą, ale zdarzały się też metopy gładkie. W sztuce - metopa to wyraźnie wyodrębnione, zbliżone do kwadratu pole, umieszczane na brzuścu naczynia, z reguły pokryte rysunkiem.

Metopa była stosowana wedle zasad przyjętych w danym porządku architektonicznym:

porządek dorycki - metopa w postaci kwadratowej płytki między tryglifami na fryzie

porządek joński - metopa w formie długiego prostokąta zajmującego cały fryz.

Mezzanino, półpiętro (wł. mezzanino, od mezzano - środkowy) - niska kondygnacja międzypiętrowa, zwykle między parterem a pierwszym piętrem bądź stanowiąca ostatnią kondygnację; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne.

Monopteros - typ świątyni greckiej lub rzymskiej zbudowany na ogół na planie koła, otoczony kolumnadą, przykryty dachem. Wewnątrz nie budowano celli. Ten typ budowli rozpowszechnił się szczególnie w rzymskiej architekturze sakralnej. Świątynie tego typu należą do najrzadziej spotykanych (w Grecji). W architekturze nowożytnej stosowany zwłaszcza w odniesieniu do budowli ogrodowych (pawilonów, kiosków itp.).

Także każdy budynek rotundowy bez ścian, otoczony kolumnadą spiętą dachem.

Mozaika - dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce (dwu lub wielobarwne) i kształcie kamyczków, kawałków szkła, ceramiki. Elementy są przyklejone do podłoża np. przez ułożenie na niezwiązanej zaprawie, żywicy pochodzenia roślinnego (mastyks z drzewa Pistacia lentiscus). Stosowana jest do zdobienia posadzek, ścian w budownictwie sakralnym i świeckim, mebli (zwłaszcza blatów stołów, biurek).

N

Naczółek - dach naczółkowy - dach dwuspadowy z dodatkowymi, krótkimi, połaciami na ścianach szczytowych. Przyczółek to: element elewacji (frontonu) - okap na ścianie szczytowej dachu półszczytowego oraz najwyższa, wsparta na belkowaniu część (fontowa lub tylna) świątyni greckiej. Najważniejszym elementem przyczółka był tympanon.

Naos (w Grecji), cella (w Rzymie) - najważniejsze pomieszczenie w starożytnej świątyni, w którym stał posąg bóstwa. W większych świątyniach był dzielony na trzy nawy i poprzedzony portykiem (pronaosem). W jego tylnej części symetrycznie do pronaosu znajdował się często opistodomos, a pomiędzy opistodomosem a naosem bywał umieszczany adyton. W architekturze bizantyjskiej naosem zwano środkową część i sanktuarium kościoła zbudowanego na planie centralnym, czyli tę część, w której odbywały się czynności liturgiczne.

Narteks - w architekturze wczesnego chrześcijaństwa i bizantyjskiej kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła. Powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Przeznaczony przede wszystkim dla katechumenów i pokutników. W architekturze romańskiej przekształcony w kruchtę.

Nawa - część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych.

Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór - filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej dwa razy szerszej i dwa razy wyższej od bocznych

O

Obelisk (łac. obeliscus, gr. obeliskos - rożen, słup) - pomnik w formie wysokiego, smukłego, najczęściej o czworobocznej podstawie, słupa, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą.

P

Palmeta - dekoracyjny motyw w kształcie stylizowanego liścia palmy, ułożonego symetrycznie. Występował już w architekturze starożytnej Grecji, pochodzi ze sztuki Bliskiego Wschodu. Stosowany w polichromiach, zwieńczeniach stel, attyk.

Panoplia (architektura) - panoplium to element dekoracyjny złożony z krzyżujących się części uzbrojenia (tarcz, mieczy, zbroi, hełmów itp.). Fragmenty uzbrojenia ułożone są na płaszczyźnie, symetrycznie wobec elementu pionowego np. włóczni. Panoplie stosowano jako reliefy lub rzeźby. Występowały w starożytnym Rzymie i stylach nowożytnych (renesans, barok).

Pastel - środek rysunkowy w formie kolorowego sztyftu, kredki lub ołówka, służący do nanoszenia kolorowych pigmentów na podłoże.

Penaptyk-

Pendentyw (żagielek) - element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego. Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła. Pendentyw stosowany był w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechnił się na Rusi. Był stosowany w renesansie, początkowo we Włoszech, później w całej Europie.

Peripteros(pseudoperipteros) (perypteros) - świątynia (czasami inny budynek), którą otacza pojedyncza kolumnada. W Rzymie budowane czasami tak zwane peripteros sine postico, czyli perypteros bez kolumnady z tyłu, co było związane z fasadowym charakterem rzymskich świątyń. Najsłynniejszym przykładem peripterosu jest Partenon na ateńskim Akropolu.

Perspektywa - określenie powszechnie stosowane w architekturze, malarstwie, fotografii i innych sztukach wizualnych w stosunku do konstrukcji obrazu powstałego w wyniku rzutu środkowego. Jest to specyficzny sposób przedstawienia trójwymiarowej przestrzeni na płaszczyźnie, odpowiadający w przybliżeniu obrazowi przestrzeni, jaki tworzy oko ludzkie.

Piano nobile to kondygnacja w budynku mieszcząca pomieszczenia o charakterze reprezentacyjnym na pierwszym piętrze (druga kondygnacja). Parter występuje tu tylko pomocniczo. Charakterystyczną cechą jest to, że okna na pierwszym pietrze są większe niż w pozostałych kondygnacjach budynku. Jest pięknie przyozdobiona.

Pilaster to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). W starożytności pilastry występowały dużo rzadziej niż półkolumny i używane były głównie w architekturze rzymskiej.

Pinakle (inaczej fiala, sterczyna) - w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie dekorowane są żabkami i zwieńczonej kwiatonem. Pinakle może stanowić zwieńczenie skarpy, naroża wieży, wimpergi, szczytu, itp. Stosowany jest również w rzemiośle artystycznym (snycerstwie i wyrobach złotniczych).

Piramida - monumentalna budowla służąca jako grobowiec władcy lub osoby prywatnej albo jako podbudowa dla świątyni. Kształt piramidy to najczęściej ostrosłup lub forma w ogólnych zarysach do niego zbliżona. Piramidy spotykane są m.in. w Egipcie i prekolumbijskiej Ameryce.

Poliptyk - typ ołtarza szafkowego składający się z części środkowej i dwóch par, o połowę węższych, ruchomych skrzydeł, które były otwierane bądź zamykane w zależności od okresu roku liturgicznego. Przykładem poliptyku jest ołtarz w poznańskiej katedrze.

Portal to ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznych. Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym. W starożytnej Grecji była to opaska, w Rzymie fryz, niekiedy portyk. W czasach romańskich portal stanowiła półkolista archiwolta z kilkoma rzędami łuków cofającymi się w głąb ściany i zamknięta tympanonem nad wejściem. Łuki były zazwyczaj pełne rzeźbiarskich ozdób. Podparcie łuków formowano w kształcie filarów, kolumn lub pilastrów. W okresie gotyku został zmieniony kształt archiwolty z półkolistego na ostrołukowy. Renesans i barok cechuje powrót do rozwiązań antycznych często wzbogaconych o rzeźby kariatyd, atlantów, herm. Po połączeniu z balkonem znajdującym się nad wejściem utworzono nową kompozycję dwukondygnacyjną.

Portret (fr. portrait) - obraz, zdjęcie lub inne dzieło będące przedstawieniem osoby i odwzorowujące jej wygląd zewnętrzny, a czasem także cechy osobowości.

Portyk (łac. porticus) - budynek na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierały dach zamknięty z jednej strony ścianą. Czasami zdarzały się portyki kilkupiętrowe.

Portyk był bardzo często stosowany w architekturze rzymskiej. W ogólnym założeniu przypominał on greckie stoa i podobnie jak one miał za zadanie chronić części drewniane budowli oraz ludzi przed wpływami atmosferycznymi (np. deszczem).

Portyk to także otwarty ganek kolumnowy lub filarowy, który poprzedza wejście, tworząc główną część fasady budynku. Jeśli stanowi przód elewacji nazywa się go prostylem, a gdy jest w głębi budynku nosi miano in antis.

Półkolumna - element architektoniczny - kolumna uwięzła. Kolumna, która wystaje z lica muru połową grubości (w porządkach klasycznych dokładnie 2/3 grubości). Forma półkolumny (kapitel, trzon, baza) jest kształtowana zgodnie ze stylem epoki. W narożniku umieszczana bywa w różny sposób: jedna półkolumna na dwusiecznej narożnika, po jednym elemencie na każdej z dwóch ścian lub kształtowano filar. Półkolumny, w porównaniu z pilastrami są elementem bardziej wystającym ze ściany

Prezbiterium, (w architekturze nazwany także "chórem kapłańskim") przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa. Może być wydzielone podwyższeniem, balustradą i tęczą. Przed Soborem Watykańskim II skierowane na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic. Po Soborze Watykańskim II centralne miejsce prezbiterium zajmuje Stół Pański. Ponadto kluczowymi miejscami są: umieszczony z boku pulpit zwany ambonką oraz nieco z tyłu miejsce przewodniczenia (sedilia). Oprócz tego znajdują się stalle (obecnie rzadko), ławki, kredensja (miejsce, gdzie ustawiane są naczynia liturgiczne i dary ofiarne) oraz Tabernakulum, które może znajdować się w wydzielonej kaplicy Najświętszego Sakramentu.

Przęsło jest pojęciem w architekturze i budownictwie o kilku zastosowaniach:

konstrukcyjny element łączący dwie podpory (słupy, filary) - przęsło mostu, wiaduktu

część sklepienia lub stropu

element podziału pionowego ściany uzyskany przez rytmiczne ustawienie okien, pilastrów, kolumn itp.

w ogrodzeniach - powtarzalny, najczęściej przygotowany w wytwórni, segment mocowany do słupków.

Podpora - miejsce (najczęściej węzeł) konstrukcji, w którym znane jest jej przemieszczenie (najczęściej zerowe), bądź zależność pomiędzy przemieszczeniem, a reakcją (podpora podatna).

R

Relief (płaskorzeźba) - kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła. Dzieło dwuwymiarowe. Pomimo że płaskorzeźby powstawały jako dekoracja architektoniczna, to często stanowią odrębne, pełnowartościowe dzieło sztuki

Rocaille - ornament rokokowy. Pojawił się około 1730 r. Wyglądem naśladuje muszle (muszlowy ornament), formę stylizowanych małżowin usznych, flory morskiej. Około 1750 r został wzbogacony kogucim grzebieniem, kształtem grzyw morskich fal. Autorami pierwszych wzorów byli: Gilles Marie Oppenordt, Juste Aurèle Meissonier. Stosowany był w dekoracjach architektonicznych, wystroju wnętrz, rzemiośle artystycznym.

Rollwerk, ornament kartuszowo-zwijany - ornament przypominający przestrzenne komponowanie form wyciętych z blaszanej taśmy o podgiętych lub spiralnie zwiniętych zakończeniach.

Rotunda to budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przekrytego często kopułą. Czasem z dobudowanymi apsydami. Rotunda może stanowić budynek zamknięty, czasem okolony kolumnadą (tolos). Budowle tego typu znane są od starożytności.

Rozeta, różyca (fr.) - ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży.

W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad głównym portalem kościoła. W Krakowie znajduje się m.in. nad wejściem do Katedry na Wawelu.

Rustyka - sposób dekoracyjnego obrobienia kamieni, tak aby miały bardziej surowy wygląd ("na dziko"). W okresie renesansu zazwyczaj parter otrzymywał najsurowszą oprawę. Oprawa była charakterystyczna dla pałaców florenckich.

Rybi pęcherz - asymetryczny motyw dekoracyjny o kształcie przypominającym pęcherz pławny ryby, występujący w okresie późnego gotyku. Stosowany najczęściej w płaskorzeźbach i jako maswerk w otworach okiennych.

Ryzalit - występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach. W rzucie poziomym może mieć kształt prostokąta lub półkola. Ryzality ożywiają elewację i zwiększają powierzchnię pomieszczeń. Popularne od renesansu w architekturze pałaców, później stosowane także przy budowie domów wielorodzinnych. Płaski, nieznacznie wystający przed lico sąsiadującej ściany ryzalit określany bywa jako pseudoryzalit. Silnie wysunięte i wyraźnie wyodrębnione partie budynku stanowią natomiast skrzydła.

Rzygacz (gargulec, garłacz, pluwacz) - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ. Początkowo kamienne, później wykonywane z blachy. W czasach gotyku we Francji przybierają fantazyjne formy: twarzy ludzkich, paszczy zwierzęcych, fantastycznych stworów (np. katedra Notre-Dame de Paris). Z Francji rozpowszechniły się na całą Europę. W Polsce najciekawsze pochodzą z okresu renesansu. Były stosowane na budynkach świeckich i sakralnych.

S

Sarkofag (gr. σαρκoφάγος / sarkophagos; z gr. σάρξ / sarx - 1. „mięso”, 2. „ciało” + gr. φαγειν / phagein - „zjeść, pożreć”) - zdobiona trumna w kształcie skrzyni. Nazwa, zlatynizowana i rozpropagowana przez Pliniusza Starszego, wywodzi się ze sposobu pochówku zmarłych stosowanego do dziś w niektórych rejonach Grecji i Azji Mniejszej, polegającego na tymczasowym składaniu ich w kamiennej trumnie (sarkofagu) na około siedem lat.

Sgraffito (wł. graffiare - ryć, drapać) - technika malarska polegająca na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich. Poprzez odsłanianie warstw wcześniej nałożonych powstaje dwu- lub wielobarwny wzór.

Sima (architektura) - w architekturze starożytnej kamienna lub ceramiczna rynna w kształcie wywiniętej ku górze listwy, służy do odprowadzenia wody deszczowej z dachu, umieszczana nad gzymsem powyżej belkowania zakończona rzygaczami. Rzygacze w starożytności miały najczęściej kształt lwich paszczy. W budownictwie drewnianym (domy) rynny tego typu wykonywano z drewna.

Sklepienie - konstrukcja budowlana o przekroju krzywoliniowym, służy do przekrycia przestrzeni nad budynkiem, ograniczona murami, łękami, belkami itp. Oparta na kolumnach, filarach, arkadach. Wykonana z kamienia (klińców), cegieł, betonu lub żelbetu. Pierwsi, na szeroką skalę, sklepienia zastosowali starożytni Rzymianie. Jednak pierwsze próby użycia tej konstrukcji pojawiły się znacznie wcześniej.

Służka - pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru stosowany w budownictwie kościelnym w okresie XI- XVw.(w architekturze romańskiej i gotyckiej ).

Stalle - drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium. Często bardzo bogato zdobione (rzeźbiarsko lub malarsko), poprzedzielane na pojedyncze siedziska. Miały zazwyczaj wysokie oparcia (zaplecki), często z baldachimem, klęczniki obudowane z przodu. Rozpowszechniły się w budownictwie sakralnym od początków średniowiecza do baroku. Przeznaczone były przede wszystkim dla duchownych (kanoników lub zakonników).

Stereobat:- wg Witruwiusza jest to najniższy stopień krepidomy albo górna warstwa fundamentów. Odpowiednik podium w świątyniach rzymskich. Nazwę odnoszono też do wysokich stopni (krepidomy), w odróżnieniu od umieszczanych od strony wejścia (naprzeciwko głównego portalu) wygodnych stopni do wchodzenia, zwanych krepis

Stylobat to górna powierzchnia kamiennej podstawy (krepidomy) antycznych budowli (głównie świątyń). Dźwigał on całą konstrukcję budowli. W porządku doryckim bezpośrednio na nim stały kolumny.

Szczyt - w budownictwie: ściana na wysokości poddasza w dachu dwuspadowym, pulpitowym, półszczytowym.

T

Tempera - to najczęstsza i najtrwalsza, obok woskowej, technika, w której spoiwo barwników jest organiczne. Inaczej też Malarstwo temperowe to technika malowania przy użyciu farb temperowych oraz dzieła malarskie powstałe w tej technice. Malarstwo to, znane od starożytności, było wiodącą techniką w okresie średniowiecza. Same farby temperowe są obecnie często wykorzystywane. Schną stosunkowo szybko i nie wymagają gruntowania, nadają się do malowania na płótnie, desce jak i na zwykłym papierze.

Tolos (gr. tholos) - 1) był to kamienny grobowiec na planie koła lub zbliżonym do koła, przykryty pozornym sklepieniem kopułowym (grobowiec kopułowy lub grobowiec w kształcie ula), sklepieniem płaskim lub też w ogóle pozbawiony jakiegokolwiek przykrycia. Mógł być to po prostu kopiec ziemi usypany nad pomieszczeniem zawierającym szczątki zmarłego lub zmarłych wraz z wyposażeniem grobowym. 2) Później także budowla składająca się z okrągłego naosu otoczonego kolumnadą.

Toskański porządek to jeden z klasycznych porządków w architekturze. Wykształcił się na terenie Italii z porządku doryckiego. Podstawowe różnice to:

kolumny miały gładkie trzony (w porządku doryckim pokryte były żłobieniami)

pod kolumnami wprowadzono bazy (w porządku doryckim kolumny stały bezpośrednio na stylobacie).

Tralka - w architekturze słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą podstawami. Ze względu na materiał, z jakiego wykonane są tralki można podzielić na wykonane z:

Kamienia (marmur, alabaster, beton), Drewna

Metalu (mosiądz, stal czarna, stal nierdzewna)

Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa), część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku. W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty - wschodni (przy prezbiterium) i zachodni (związany z westwerkiem). Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Na skrzyżowaniu transeptu i nawy głównej może występować wieża.

Trompa — narożny detal architektoniczny (wysklepek) pozwalający na przejście z rzutu czworobocznego do ośmiobocznego stanowiącego podstawę kopuły. Trompa jest rodzajem małego sklepienia złożonego z łęczków zwiększających się ku górze.

Tryforium (Triforium ) - podzielone na trzy części okno lub przezrocze. Także w romańskich lub gotyckich kościołach rząd podzielonych na trzy części arkadek albo galeria umieszczona w grubości muru i otwarta do wnętrza kościoła przegrodą z arkadek.

Tryglif to prostokątna płyta stosowana w starożytności w porządku doryckim. Była ona umieszczana między metopami we fryzie oraz na narożnikach budowli. Nazwa płyty wywodzi się od zdobienia jej dwoma pionowymi żłobieniami, które dzieliły ją na trzy pola. Zewnętrzne pola miały z boku dodatkowe półwcięcia (półglify). W przypadku pominięcia tych półwcięć (zdarzało się to w architekturze porenesansowej) płytę określa się terminem dyglif.

Pod każdym tryglifem znajdowała się regula (listewka) z sześcioma guttae (łezkami).

Tryptyk - typ nastawy ołtarzowej składający się z części środkowej oraz dwu bocznych skrzydeł. Skrzydła są zwykle osadzone na zawiasach i ruchome, tak, że mogą się zamykać, zasłaniając część środkową. Nazwa tryptyk odnosi się także do (nawiązujących kształtem do ołtarza) obrazów malarskich i płaskorzeźb, składających się z trzech części, które zazwyczaj można składać.

Trzon to najważniejsza część kolumny. W architekturze klasycznej miał on kształt walca o powierzchni gładkiej lub zdobionej kanelurami. Ustawiano go na bazie albo bezpośrednio na stylobacie (np. w porządku doryckim). Na szczycie trzonu znajdowała się głowica (kapitel), która łączyła go z belkowaniem.

Tumba - (gr. tymbos - grób, nagrobek) - gotycki lub renesansowy grobowiec w kształcie kamiennej (w późniejszym okresie również brązowej) skrzyni ozdobionej płaskorzeźbami. Na zamykającej, poziomej płycie umieszczano rzeźbę przedstawiającą postać zmarłego. Termin używany także dla określenia płyty kamiennej umieszczonej w posadzce kościoła z inskrypcją, zdobioną płaskim reliefem, poświęconą zmarłemu.

Tympanon - w architekturze klasycznej (starożytna Grecja, starożytny Rzym, renesans, klasycyzm) wewnętrzne trójkątne pole frontonu, często wypełnione rzeźbą.

W architekturze romańskiej i gotyckiej półkoliste lub ostrołukowe pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a łukiem portalu, wypełnione najczęściej płaskorzeźbą o tematyce Sądu Ostatecznego.

U

Układ centralny -

Układ podłużny-

W

Weduta (wł. veduta) - obraz, rysunek lub rycina, przedstawiający widok miasta.

Węgar (węgarek) - zakończenie muru. W przypadku prostej, wolnej krawędzi wymaga użycia tzw. dziewiątek (części cegły długości 3/4 cegły) w co drugiej warstwie (w celu uzyskania poprawnego przewiązania spoin).
Pionowy element przy otworze okiennym lub drzwiowym otrzymany przez wysunięcie cegieł dla ścian murowanych lub dostawienie pionowych słupków dla ścian drewnianych lub kamiennych.

Wimperga (niem. Wimperg) - dekoracyjne, ażurowe wykończenie w kształcie trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej.

Wykonany z kamienia lub cegły. Pole trójkąta rzeźbione lub gładkie. Krawędzie zdobione motywami dekoracyjnymi w kształcie zwiniętego liścia, tak zwanymi żabkami. Zwieńczony kwiatonem albo krzyżem.

Wieża to w architekturze osobna budowla lub część budynku, której wysokość znacznie przekracza szerokość u podstawy. Wieże miały różne funkcje, szczególnie popularne były w architekturze średniowiecznej, przede wszystkim jako wieże obronne i kościelne - zarówno wolno stojące (kampanile, dzwonnice), jak i stanowiące część budynku kościoła. W średniowiecznym zamku występowała tzw. wieża ostatniej obrony (donżon).

Woluta - element dekoracyjny lub motyw ornamentalny w formie ślimacznicy, spirali, zwoju. Występuje w głowicach kolumn w porządku jońskim, korynckim i kompozytowym. W ornamencie pasowym na wspornikach itp. Jako ozdoba występował w sztuce asyryjskiej, perskiej. W okresie renesansu i baroku stanowi najważniejszy element esownicy.

Wspornik - element konstrukcyjny - belka umocowana np. w ścianie jednym końcem (drugi koniec nie ma podparcia). Jej zadaniem jest podtrzymanie elementu wystającego przed lico ściany wewnątrz lub na zewnątrz budynku (balkon, wykusz, pomost itp).

Wsporniki stosuje się także poza architekturą, w konstrukcjach mechanicznych - w maszynach, pojazdach itp. Wszędzie mają podobne zadanie i podobny wygląd, jak w zastosowaniach architektonicznych.

Wykusz - forma architektoniczna wzorowana na budownictwie Bliskiego Wschodu (architektura Islamu) stanowiąca wystający z lica elewacji element poszerzający przylegające wnętrze. Zazwyczaj wsparty na wspornikach z oknami lub otworami strzelniczymi, nakryty osobnym daszkiem. Początkowo stosowany w budownictwie obronnym, z czasem (od średniowiecza do baroku) zatracił pierwotne zastosowanie i stał się elementem reprezentacyjnym i ozdobnym w budownictwie mieszczańskim.

Z

Zwornik (klucz) - jako termin z dziedziny historii architektury: jeden z (klińców) w łuku arkady, w łuku sklepiennym. Usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Często był ozdabiany. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik - w odniesieniu do sklepienia.

Ż

Żebro - pojęcie to w budownictwie i architekturze ma kilka znaczeń:

w budownictwie współczesnym: żebro żelbetowe- miejsce o zwiększonej nośności i dodatkowym zbrojeniu stosowane w stropach

w budownictwie w wiekach VIII-XVII : żebro kamienne i ceramiczne stosowane do wzmocnienia sklepienia, prowadzone po krzywiźnie sklepienia, żebro sklepienne

---