EPIKA

Świat przedstawiony

• celowy, służący budowie znaczeń utworu układ złożonych z motywów elementów, takich jak: postać literacka, fabuła, czas, przestrzeń. Centralnym składnikiem, zapewniającym wewnętrzną spójność świata przedstawionego utworu jest temat;

• konstrukcja świata przedstawionego zgodna z zasadą prawdopodobieństwa ma charakter realistyczny; niezgodność z powszechnym doświadczeniem rzeczywistości decyduje o fantastycznym charakterze świata przedstawionego.

Narrator

• fikcyjna osoba (stworzona przez autora) opowiadająca w dziele epickim; nadrzędna wobec świata przedstawionego, bowiem jest pośrednikiem w poznawaniu tegoż przez czytelnika;

• można określać usytuowanie narratora wobec świata przedstawionego, tzn.: na ile zachowuje dystans wobec przedmiotu swojej wypowiedzi, na ile ujawnia się w wypowiedzi, jaki jest zakres jego wiedzy o świecie przedstawionym;

• ze względu na powyższe kryteria wyróżniamy: narratora trzecioosobowego (nie uczestniczy w wydarzeniach) oraz pierwszoosobowego (jest jednym z bohaterów); wszechwiedzącego (zna przeszłość i przyszłość postaci, motywacje ich działań, przeżycia wewnętrzne) oraz narratora o ograniczonej wiedzy; obiektywnego (nie wyraża ocen, nie komentuje) oraz subiektywnego (prezentuje określony punkt widzenia).

Narracja

• wypowiedź monologowa narratora realizująca się w formie opowiadania lub opisu, towarzyszą jej wypowiedzi postaci - dialogi - podrzędne wobec niej;

typy narracji:

• auktorialna - narrator ukryty za światem przedstawionym, nie uczestniczy w nim, zachowuje dystans do przedmiotu wypowiedzi, dzięki czemu może dokonywać ocen i interpretacji elementów świata przedstawionego;

• personalna - perspektywa świadomości bohatera;

• pierwszoosobowa - może łączyć elementy wyżej wskazanych typów narracji, przede wszystkim jednak narrator jest równocześnie bohaterem utworu.

Postać literacka

• fikcyjna osoba należąca do świata przedstawionego, zbudowana z licznych motywów, takich jak: cechy wyglądu i charakteru, działania, myśli i wypowiedzi;

• można wskazywać na typowość postaci, tj. reprezentatywność dla określonego środowiska, typu charakterologicznego (np. Izabela Łęcka w Lalce - typowa arystokratka; Mikołaj Doświadczyński w czasach młodości z Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków - typowy oświeceniowy fircyk);

• można wskazywać na charakterystyczność postaci, tj. na cechy indywidualne i niepowtarzalne, różniące postać od innych;

• ze względu na funkcję postaci w utworze wyróżniamy postaci główne (bohatera utworu), postaci drugoplanowe oraz epizodyczne;

• ze względu na udział w kształtowaniu fabuły rozróżniamy postaci aktywne i pasywne.

Charakterystyka postaci

• prezentacja, analiza i interpretacja postaci w utworze obejmuje charakterystykę zewnętrzną (wygląd i zachowanie postaci) oraz charakterystykę wewnętrzną (psychika, postawy moralne, światopogląd, relacje ze światem zewnętrznym);

• może być przeprowadzana w formie charakterystyki bezpośredniej (sformułowana i wypowiedziana wprost przez narratora) oraz charakterystyki pośredniej (cechy postaci ujawniają się w słowach, myślach i działaniach samego bohatera lub wypowiedziach innych bohaterów o postaci).

Formy wypowiedzi w utworze epickim

• występuje narracja i wypowiedzi bohaterów (dialogi, monologi wprowadzone w mowie niezależnej w tok narracji lub w mowie pozornie zależnej);

• narracja realizuje się w opowiadaniu: „właściwym” (prezentacja zdarzeń w czasie przeszłym), unaoczniającym (zdarzenia prezentowane w czasie teraźniejszym, tzw. praesens historicum), informacyjnym (przekazywanie uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach);

• drugą formą wypowiedzi narratora jest opis: osób (zewnętrzny i psychologiczny); tła zdarzeń, sytuacji.

Czas

• rozróżnia się czas narracji (rozpiętość czasu, w którym realizuje się wypowiedź narratora, często nie jest określony, szczególnie w powieści pisanej w 3 osobie z narratorem wszechwiedzącym) oraz czas fabuły (czas, w którym rozgrywają się zdarzenia, najczęściej określony historycznie, np. w powieści realistycznej).

Przestrzeń

• element świata przedstawionego kształtowany z zależności od epoki i konwencji literackiej;

• stanowi tło zdarzeń i jako takie podlega opisowi, dostarcza odbiorcy wielu informacji o bohaterach funkcjonujących w określonej scenerii (np. w powieści realistycznej);

• może stanowić podstawowy składnik budujący znaczenie utworu, pełnić funkcję symboliczną (np. w Procesie Kafki - przestrzeń labiryntu).

GATUNKI EPIKI UTRWALONE W TRADYCJI LITERACKIEJ

Epos

• utwór obszerny, wierszowany;

• przedstawia losy zbiorowości w ważnym dla niej, przełomowym momencie dziejowym;

• w eposie klasycznym świat przedstawiony skonstruowany jest w dwóch płaszczyznach (świat bogów i ludzi przenika się);

• wszechwiedzący, obiektywny narrator ujawnia się przede wszystkim w inwokacji;

• realistyczny, drobiazgowy opis przedmiotów, sytuacji, wyglądów tworzy plastyczny obraz, obecność scen batalistycznych;

• stałe epitety, porównania homeryckie, heksametr (miara wierszowa), wzniosłość stylu charakteryzują epos Homera (Iliada);

• romantyzm zgodnie z duchem epoki wprowadza szereg zmian do wzorca klasycznego, np. subiektywnego narratora, synkretyzm rodzajowy, bohatera romantycznego, patos i komizm występujące obok siebie i in. (Pan Tadeusz Mickiewicza).

Nowela

• utwór niewielkich rozmiarów, o skondensowanej treści tzn. ograniczonej liczbie zdarzeń (jednowątkowość), bohaterów;

• zwarta akcja zmierza ku punktowi kulminacyjnemu i puencie;

• spoiwem wszystkich elementów świata przedstawionego jest wybrany motyw (tzw. „teoria sokoła” - pochodzi od noweli Sokół z Dekamerona G. Boccaccia, która ustaliła wzór gatunku);

• np. B. Prus Kamizelka.

Opowiadanie

• utwór epicki niewielkich rozmiarów, od noweli różni się swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły;

• w narracji występować mogą fragmenty refleksyjne, dygresyjne, rozbudowane partie opisowe;

• np. T. Borowski Pożegnanie z Marią.

Powieść

• jako samodzielny gatunek ukształtowała się w 2 połowie XVIII wieku, rozkwit przypada na wiek XIX, który ustalił wzorzec powieści realistycznej (twórczość H. Balzaca);

• obszerny utwór epicki o wielowątkowej fabule, zmierzający do jak najszerszej prezentacji losów bohaterów na szczegółowo zarysowanym tle zdarzeń (historycznym, obyczajowym, społecznym, geograficznym czy regionalnym);

• wątek główny obejmuje dzieje postaci pierwszoplanowych, wątki uboczne skupiają losy postaci drugoplanowych, epizody (wprowadzające postacie epizodyczne) służą najczęściej budowaniu określonego kolorytu w utworze;

• fabuła (ogół zdarzeń w utworze) może przybierać postać akcji, tzn. układu zdarzeń blisko powiązanych ze sobą, zmierzających w kierunku rozwiązania (np. H. Sienkiewicz Potop);

• powieść realistyczna stała się punktem odniesienia dla kolejno powstających odmian gatunkowych, rozluźniających lub łamiących zasady jej konstrukcji takie jak: porządek chronologiczny zdarzeń, zamknięta kompozycja, typowość i charakterystyczność bohatera, szczegółowo zarysowane tło zdarzeń (konkretny moment historyczny, konkretne miejsce, obraz obyczajów), konstrukcja trzecioosobowego i wszechwiedzącego narratora, zdystansowanego wobec rzeczywistości, o której mówi czy dominacja funkcji informatywnej w języku powieści („przejrzystość” języka).

• np. E. Orzeszkowa Nad Niemnem; B. Prus Lalka.

1