65. WPŁYW POLSZCZYZNY NA INNE JĘZYKI
Doba średniopolska
Doba średniopolska jest okresem ekspansji języka polskiego oraz jego oddziaływania na języki sąsiedzki.
Ekspansja języka polskiego do języka ruskiego
Wpływom polszczyzny ulegał przede wszystkim język ruski. W miastach i na obszarach skupionych około szlacheckiej ziemskiej własności mowa polska miała powodzenie. Na wsi Polacy najczęściej ulegali zruszczeniu.
Na Rusi i Litwie ośrodkiem mowy polskiej był dwór królewski. Bojarzy polonizowali się stopniowo w obyczaju, języku i stroju. Wiązało się to ze studiami w Krakowie.
Po unii lubelskiej z 1569 roku proces polonizacji postępował szybko. Język cerkiewno- słowiańsko- ruski wychodził z użycia, oddając miejsce polszczyźnie jako językowi literackiemu.
Według zapisów unii 1569 językiem urzędowym był ruski, ale w praktyce było inaczej. Batory prowadził ze starostami kijowskimi korespondencję po polsku. Od 2. poł. XVII w. używano w aktach sądowych wyłącznie języka polskiego.
Polski stał się tam językiem literackim (na Rusi). Ruszczyzna cerkiewna była niezrozumiała.
Rusini czytywali polskie dzieła literackie; ich literatura narodowa była bardzo uboga. Przedrukowywano, tłumaczono w całości lub fragmentach, przeróbkach polskie utwory. W literaturze polityczno- religijnej zapanowała polszczyzna.
Cerkiewni pisarze nierzadko byli również pisarzami polskimi: Łazarz Baranowicz - Żywoty świeych, Janusz Galatowski, Stefan Jaworski, Piotr Mohyła, Leoncjusz Karpowicz.
Językowe wpływy są widoczne przede wszystkim w słownictwie i frazeologii. Zdradzają się polską postacią fonetyczną, brakiem oparcia w rodzimych rodzinach słowotwórczych, charakterem kalek.
Wiele wyrazów łacińskich, francuskich, włoskich, niemieckich przeszło do ruszczyzny za polskim pośrednictwem.
Ekspansja języka polskiego na terenie Litwy.
Język litewski żył na wsi; nie używano go w sądzie, urzędzie, szkole. Duchowni nie dbali o mowę wiernych (ganili to biskupi). Polszczyzną posługiwali się ludzie wykształceni, drobna szlachta poza kręgiem domowym.
W XVI wieku obudził się ruch zmierzający do podniesienia godności języka litewskiego i użycia go w literaturze.
Wpływy języka polskiego na obszarach zamieszkanych przez Niemców.
Obszary zamieszkane przez Niemców. Gdańsk, Toruń, Śląsk.
Wpływ polszczyzny na wykształconą warstwę rumuńską w XVIII w.
Ci, których nie zadowalała cerkiewszczyzna, sięgali po polską literaturę, szkołę i pedagogikę. Kronikarz Ureche, geograf i historyk Miron Kostyn. Znajomość polskiego w wyższych sferach była wyrazem starannego wychowania. W XVIII w., w okresie politycznego i kulturalnego upadku Polski za Sasów, Rumuni skierowali swoje sympatie ku państwu rosyjskiemu.
Wg S. Łukasika ponad 350 grup wyrazów polskich znalazło chwilową albo stałą gościnę w języku rumuńskim; ok. 100 pozostało do dziś: pan, szlachta, herb, bunt, rotmistrz, powidła, tron, szkatułka, porucznik, doktor.
Ormianie
Dla wielu Ormian polszczyzna stała się w tej dobie językiem ojczystym- w klasycznej formie używanej w piśmie i kulcie, w postaci potocznego dialektu, którym posługiwano się do dziś.
Doba nowopolska
W dobie nowopolskiej wpływy polszczyzny na inne języki były skromne. Tłumaczy się to trudnym politycznie położeniem kraju. Szedł także za tym ucisk kulturalny.
Oddziaływanie na ruszczyznę: wywodzi się to ze starych stosunków gospodarczych, kulturalnych i politycznych. Ślady widać w gwarach ludowych zachodniomałoruskich. Dotyczy to fonetyki, fleksji i słownictwa.
Poważny wpływ wywarła polszczyzna na słownik odradzającego się w XIX w. ruskiego języka literackiego (Galicja i Ukraina). Zapożyczenia zachodnioeuropejskie przechodziły do ruszczyzny drogą polską: autor, akt, adwokat, bakalar, gazeta, herbata, barwa, butelka, rachuwaty, pakunok.
W 1. poł. XX wieku pod wpływem czynników politycznych obudziły się wśród Rusinów silne tendencje usuwania polonizmów. Czeto ofiarą procesu stawały się wyrazy pochodzące ze wspólnego słownika psł.
W XIX wieku polem ekspansji polskiego stały się Czechy. Wynikało to z odzyskania przez Czechów niepodległości (wyzwolenie się od Niemców). Obroną przed zalewem germanizmów było wprowadzanie polonizmów. Józef Jungmann w swoim słowniku czesko- niemieckim wprowadza wiele zaczerpniętych ze słownika Lindego, na czeską modłę przerobionych słów polskich. Rozpowszechniły się w języku literackim.
Przykłady: dostup, ohon, wděk, okres, samouk, duma, tklivost, selanka. Polonizmem jest też konstrukcja imiesłowu biernego w funkcji nieosobowej, np. cestu k Raniberku konáno.
1