A.
AKCEPTACJA RYZYKA ang. risk acceptance
Decyzja, iż korzyści osiągane przez podjęcie ryzyka są na tyle duże, że przedkłada się je nad ewentualne szkodliwe efekty związane z narażeniem na daną substancję chemiczną lub proces technologiczny. Dotyczy to zarówno samego narażenia, jak i okoliczności jego powstania.
AKCEPTOWANE DZIENNE POBRANIE (ADI) ang. acceptable daily intake (ADI)
Ilość substancji, jaka może być pobierana przez człowieka codziennie z żywnością i woda do picia, przez całe życie; wyrażone najczęściej w mg/kg masy ciała.
ADI ustala się dla pozostałości pestycydów, dodatków do żywności, leków weterynaryjnych i niektórych innych zanieczyszczeń żywności.
B.
BIOLOGICZNA OCENA NARAŻENIA ang. biological assessment of exposure
Ocena narażenia na substancje chemiczne dokonywana na podstawie ich oznaczeń w próbkach materiału biologicznego, pobranych ze środowiska lub od osób narażonych (krew, mocz, powietrze wydechowe, kał, pot, łzy, włosy oraz materiał z biopsji i autopsji). Stężenia substancji toksycznych lub ich metabolitów umożliwiają ocenę ekspozycji (stężenie w powietrzu, wchłoniętą dawkę) lub prawdopodobieństwa wystąpienia skutków zdrowotnych. Biologiczna ocena narażenia obejmuje także zmiany biochemiczne w organizmie, pod warunkiem że są one związane z narażeniem.
BIOMARKER ang. biomarker
Wskaźnik wykorzystywany do oceny efektów działania substancji chemicznych na organizm oraz do ekstrapolacji międzygatunkowych. 2. Wskaźnik procesów zachodzących w organizmie, pozwalający na ocenę wielkości narażenia na czynniki chemiczne i efektów działania.
C.
CHARAKTERYSTYKA RYZYKA ang. risk characterization
Tok postępowania związany z szacowaniem ryzyka; obejmuje identyfikację zagrożeń, ustalenie zależności dawka-odpowiedź oraz charakterystykę narażenia.
D.
DAWKA ang. dose
Ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych efektów biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę; zwykle jest podawana w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na dobę.
DAWKA NIESKUTECZNA ang. non-effective dose
Dawka substancji nie działająca na organizm; niższa od dawki progowej i wyznaczana po jej ustaleniu.
DAWKA REFERENCYJNA (RfD) ang. reference dose (RfD)
Oszacowane , z niepewnością co najmniej rzędu wielkości, dzienne narażenie (na ogół jako dawka pobrana) populacji ludzkiej łącznie z grupami wrażliwymi, które nie powinno spowodować wystąpienia dostrzegalnego ryzyka efektów szkodliwych w ciągu całego życia. W przypadku narażenia drogą oddechowa stosuje się termin stężenie referencyjne (reference concentration - RfC)
DAWKA TOKSYCZNA ang. toxic dose
Ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu wywołuje efekt toksyczny.
DAWKA WCHŁONIĘTA ang. absorbed dose
Ilość substancji chemicznej przenikająca przez różne fazy wymiany organizmu ze środowiskiem zewnętrznym. Stanowi iloczyn dawki pobranej (podanej) i współczynnika wchłaniania danej substancji. Zazwyczaj wyraża się ją w jednostkach masy substancji wchłoniętej na jednostkę masy organizmu, w ciągu określonego czasu narażenia (mg/kg/dzień).
DAWKA WYZNACZAJĄCA ang. benchmark dose (BD)
Pojęcie operacyjne stosowane do oceny ryzyka związanego z narażeniem na substancje chemiczne nierakotwórcze. Oznacza dolną granicę przedziału ufności, np. 95%, dla wielkości narażenia (lub dawki pobranej), które może spowodować niewielki wzrost, np. 5% lub 10%, częstości występowania szkodliwych efektów zdrowotnych.
E.
EFEKT ang.. effect
Każda biologiczna zmiana w organizmie, narządzie lub tkance spowodowana lub związana z narażeniem na substancję chemiczną.
EFEKT ADDYTYWNY ang. additive effect
Efekt powstający w wyniku narażenia na co najmniej dwie substancje chemiczne lub inne czynniki szkodliwe, będący sumą efektów cząstkowych spowodowanych przez każdą substancję oddzielnie, pod warunkiem że substancje te wywołują taki sam rodzaj efektu.
EFEKT BEZPROGOWY ang. non-threshold effect
Termin odnosi się do substancji genotoksycznych, dla których nie można określić progu działania rakotwórczego. Dla substancji tych nie ustala się z reguły najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku, lecz prawdopodobieństwo ryzyka wystąpienia dodatkowych nowotworów. W tym celu stosuje się wartość ryzyka jednostkowego i współczynnika nachylenia.
EFEKT CIĄGŁY ang. continuous effect
Biologiczny skutek narażenia na czynnik chemiczny, którego nasilenie (wielkość zależy od wielkości narażenia i może być mierzone w skali ciągłej; można go oszacować ilościowo u danego osobnika, np. spadek stężenia hemoglobiny we krwi lub wzrost aktywności enzymów wskaźnikowych w surowicy. Podejmując określoną wartość efektu ciągłego, jako graniczną wartość odniesienia, oraz mierząc częstość występowania efektów powyżej lub poniżej tej wartości granicznej można ustalić zależność dawka-odpowiedź, służącą do oceny częstości występowania efektu ciągłego w populacji.
EFEKT KRYTYCZNY ZDROWOTNY ang. critical health effect
Swoisty efekt lub jego prekursor w warunkach narażenia na substancję chemiczną; nie oznacza efektu najwcześniejszego lub najczulszego wśród różnych efektów biologicznych związanych z narażeniem; może wystąpić po przekroczeniu stężenia krytycznego substancji chemicznej w narządzie docelowym.
EFEKT ODLEGŁY ang. distant effect
Efekt toksyczny pojawiający się po pewnym czasie (okres utajenia) od zakończenia narażenia na substancję chemiczną. Przykładami są m.in. mutacje, nowotwory, wady wrodzone, śmierć zarodka lub płodu pochodzących od rodziców narażonych wcześniej na substancję chemiczną.
EFEKT OPÓ?NIONY ang. delayed effect
Efekt toksyczny pojawiający się z pewnym opóźnieniem w stosunku do narażenia. Przykładem jest neuropatia obwodowa, występująca po upływie 8-14 dni od zatrucia triestrami kwasu fosforowego, określana mianem "opóźnionego działania neurotoksycznego".
EFEKT OSTRY ang. acute effect
Efekt działania substancji chemicznej w warunkach narażenia ostrego, tj. po jednorazowej dawce lub jednorazowym narażeniu inhalacyjnym, zwykle obserwowany do 14 dni.
EFEKT PROGOWY ang. threshold effect
Biologiczny efekt, który nie występuje poniżej określonego poziomu narażenia.
EFEKT PRZEWLEKŁY ang. chronic effect
Efekt działania substancji chemicznej w warunkach narażenia przewlekłego.
EFEKT SZKODLIWY ang. adverse effect
Nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiająca się w trakcie lub po zakończeniu narażenia. Jest to zaburzenie czynnościowe lub uszkodzenie morfologiczne, które może wpływać na wydolność całego organizmu lub może zmniejszyć jego sprawność w warunkach dodatkowego obciążenia, a także może zwiększyć jego wrażliwość na działanie innych czynników.
EFEKT TOKSYCZNY ang. toxic effect
Odwracalny lub nieodwracalny efekt działania substancji chemicznej na organizm, który wywiera szkodliwy wpływ na stan zdrowia.
EKOTOKSYKOLOGIA ang. ecotoxicology, toxicology ecological
Dział toksykologii zajmujący się badaniem szkodliwego wpływu substancji chemicznych i czynników fizycznych na populacje organizmów żywych, szczególnie występujących w określonych ekosystemach. Pojęcie to obejmuje także drogi przemieszczania czynników szkodliwych i ich interakcje ze środowiskiem.
EKSTRAPOLACJA ang. extrapolation
Obliczenie przewidywanych zależności dawka-efekt lub dawka-odpowiedź dla substancji chemicznej u ludzi i innych organizmów, oparte na ilościowych obserwacjach eksponowanych gatunków testowych lub układów testowych in vitro; obejmuje ekstrapolację międzygatunkową (przenoszenie danych z jednego gatunku na drugi) i ekstrapolację na wrażliwe grupy osobników. Pojęcie to może również mieć charakter jakościowy w przypadku gatunków i warunków doświadczenia różniących się od tych, w jakich przeprowadzono oryginalne badania.
EPIDEMIOLOGIA OPISOWA ang. descriptive epidemiology
Badanie występowania choroby lub innych zjawisk zdrowotnych w populacjach, w tym także prowadzenie ogólnych obserwacji dotyczących związku choroby z podstawowymi cechami takimi, jak: wiek, płeć, rasa, zawód, klasa socjalna lub obszar geograficzny. Główne zmienne w epidemiologii opisowej mogą być grupowane jako opisywane osoby, czas lub miejsce.
G.
GLEBA - górna warstwa litosfery, złożona z części mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmów, obejmująca wierzchnią warstwę gleby i podglebie.
I.
IDENTYFIKACJA ZAGROŻENIA ang. hazard identification
Część składowa procesu szacowania ryzyka; obejmuje zbieranie i ocenę danych na temat zagrożonych populacji, warunków narażenia oraz czynników toksycznych, które mogą spowodować wystąpienie efektów zdrowotnych.
ILOŚCIOWY TEST EKSPOZYCJI ang. exposure test (quantitative)
Ocena wchłoniętej dawki substancji chemicznej na podstawie wyników oznaczeń stężenia nie zmienionej substancji lub jej metabolitów w materiale biologicznym (głównie krwi, moczu, powietrzu wydechowym). Ilościowa interpretacja wyników wymaga znajomości zależności pomiędzy wielkością narażenia a stężeniem substancji lub jej metabolitu w badanym materiale. Dane te uzyskuje się podczas badań prowadzonych w warunkach narażenia środowiskowego (głównie w środowisku pracy) lub w trakcie eksperymentów z udziałem ochotników narażonych na substancje chemiczne w ściśle kontrolowanych warunkach, np. w komorach toksykologicznych.
INFORMACJA O RYZYKU ang. risk communication
Interpretowanie i przekazywanie w zrozumiały, przystępny sposób informacji na temat wyników oceny ryzyka osobom lub społecznościom, nie posiadającym systematycznej wiedzy w tej dziedzinie.
K.
KANCEROGEN ang. carcinogen
Czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny zdolny do zwiększania częstości występowania nowotworów złośliwych. Zwiększenie częstości nowotworów łagodnych może być brane pod uwagę w niektórych okolicznościach w ocenie, czy dany czynnik jest rakotwórczy.
KARTA DANYCH TOKSYKOLOGICZNYCH, DOKUMENTACJA TOKSYKOLOGICZNA ang. toxicological data sheet
Ujednolicony dokument zawierający dane toksykometryczne na temat substancji, informacje dotyczące wytwarzania, zastosowania, właściwości i metod identyfikacji lub zaleceń bezpiecznego stosowania.
KONSERWATYWNE SZACOWANIE RYZYKA ang. conservative risk assessment
Metoda oceny ryzyka zakładająca najgorszy z istniejących wariantów i w związku z tym, najwyższą z możliwych wielkość ryzyka. Przyjęcie tych danych jako podstawy do sterowania ryzykiem stwarza maksymalne bezpieczeństwo.
KRYTERIA ZDROWOTNE ŚRODOWISKA ang. Environmental Health Criteria Documents
Krytyczne publikacje Międzynarodowego Programu Bezpieczeństwa Chemicznego (IPCS), zawierające kompleksowy przegląd istniejącej wiedzy odnośnie do wybranych substancji lub grup substancji chemicznych, o ile to możliwe w ujęciu ilościowym, pozwalający na ocenę bezpośrednich i odległych efektów zdrowotnych u ludzi narażonych na te substancje.
KSENOBIOTYK ang. xenobiotic
Substancja chemiczna nie będąca naturalnym składnikiem żywego organizmu, który jest na nią narażony; substancja obca, egzogenna lub materiał antropogenny. Definicja ta obejmuje substancje obce dla organizmu docelowego; określa się nią większość trucizn i leków. Ważną grupę ksenobiotyków stanowią związki chemiczne otrzymane przez człowieka, o strukturze chemicznej nie występującej w przyrodzie, do których organizmy nie przystosowały się na drodze wcześniejszej ewolucji.
L.
LIMIT NARAŻENIA OPARTY NA KRYTERIACH ZDROWOTNYCH ang. health-based exposure limit
Najwyższe stężenie czynnika szkodliwego lub wielkość narażenia nie powodujące wystąpienia istotnych skutków zdrowotnych. Wartość ta jest oparta wyłącznie na kryteriach zdrowotnych, bez uwzględniania kryteriów ekonomicznych.
M.
MONITORING (STANU ZDROWIA, ŚRODOWISKA) ang. monitoring
Systematyczne, ciągłe lub powtarzane prowadzenie obserwacji, pomiarów i oceny stanu zdrowia lub danych środowiskowych oraz technicznych. Powinny być one prowadzone zgodnie z określonym planem, przy zastosowaniu porównywalnych metod badań i oceny danych.
MONITORING RYZYKA ang. risk monitoring
Proces polegający na śledzeniu skutków decyzji i działań podjętych w ramach sterowania ryzykiem, w celu oceny czy podjęte decyzje i działania zmniejszają, zgodnie z założeniami, narażenie i związane z nim ryzyko wystąpienia skutków zdrowotnych.
MONITORING ŚRODOWISKOWY ang. environmental monitoring, ambient monitoring
Pomiar stężeń czynników szkodliwych w środowisku, mający na celu ocenę wielkości narażenia oraz ryzyka wystąpienia skutków zdrowotnych, przy przyjęciu za podstawę oceny odpowiednich danych interpretacyjnych.
N.
NARAŻENIE ang. exposure
Fizyczny kontakt żywego organizmu z czynnikiem chemicznym, fizycznym lub biologicznym, wyrażony stężeniem, natężeniem i czasem trwania. Podczas narażenia może nastąpić pobranie substancji chemicznej, a następnie jej wchłonięcie, które opisuje się dawką wchłoniętą. Obecność substancji chemicznej w próbkach materiału biologicznego (powietrze wydechowe, płyny ustrojowe, tkanki) jest bezpośrednim dowodem narażenia. Brak substancji chemicznej w tych próbkach nie musi oznaczać braku aktualnego lub przeszłego narażenia.
O.
OCENA NARAŻENIA CZŁOWIEK ang. human exposure evaluation
Pomiar lub oszacowanie (jakościowe lub ilościowe) wielkości, częstości, czasu trwania i drogi narażenia. Ocenę narażenia można wykonać bezpośrednio za pomocą monitoringu biologicznego, pośrednio za pomocą monitoringu środowiskowego lub monitoringu stanu zdrowia. Stosując różne założenia modelowe, można ocenić narażenie aktualne, przebyte lub przyszłe.
OCENA WPŁYWU ŚRODIWISKA NA ZDROWIE ang. environmental health impact assessment
Określenie szkodliwych efektów zdrowotnych lub ryzyka, jakie mogą wystąpić w przypadku proponowanej lub oczekiwanej zmiany w środowisku lub podczas jego eksploatacji.
P.
POBRANIE ang. intake
Ilość substancji, która dostaje się do organizmu, niezależnie od tego czy ulega wchłonięciu; całkowite dzienne pobranie jest sumą ilości substancji pobieranej w ciągu doby z wodą, żywnością i powietrzem.
POBRANIE TOLEROWANE ang. tolerable intake
Oszacowana ilość substancji chemicznej, która może być pobrana w okresie całego życia bez dostrzegalnego ryzyka wystąpienia szkodliwych efektów zdrowotnych; wyraża się w różnych jednostkach, zależnie od drogi wchłaniania. W przypadku ekspozycji inhalacyjnej, jakkolwiek nie oznacza to pobrania, dawka tolerowana jest wyrażana w postaci stężenia w powietrzu (w mg/m3 lub mg/m3).
POPULACJA NARAŻONA ang. population at risk
Grupa osób narażonych na działanie badanych czynników ryzyka, u których mogą powstać ujemne skutki zdrowotne związane z narażeniem.
POZIOM NARAŻENIA ŚRODOWISKOWEGO (EEL) ang. environmental exposure level (EEL)
Stężenie lub ilość substancji w określonym przedziale czasowym, na jakie organizmy żywe lub inne składniki środowiska są narażone w swoim naturalnym otoczeniu.
POZIOM REAGOWANIA ang. action level
Stężenie substancji toksycznej w powietrzu, glebie, wodzie lub innych mediach, po osiągnięciu którego należy podjąć określone przeciwdziałania, zapobiegające bezpośrednim zagrożeniom, takie jak: zabezpieczenie lub likwidacja źródła zanieczyszczenia, ewakuację ludzi z zagrożonego regionu; 2) Stężenie substancji toksycznej w powietrzu, glebie, wodzie lub innych mediach, po osiągnięciu którego należy podjąć działania prewencyjne, niekoniecznie o charakterze natychmiastowym.
PRZEWIDYWANE STĘŻENIE W ŚRODOWISKU ang. predicted environmental concentration
Stężenie substancji w środowisku, obliczone na podstawie dostępnych danych o jej właściwościach (w tym fizykochemicznych), ilościach przenikających do środowiska oraz drogach przenikania.
PRZEWLEKŁE NARAŻENIE ang. chronic exposure
Wielokrotne lub ciągłe narażenie na substancję chemiczną lub czynnik fizyczny, trwające przez większą część życia danego gatunku.
PRZYROST RYZYKA W OKRESIE ŻYCIA ang. excess life-time risk
Dodatkowe ryzyko lub względny przyrost ryzyka, ponoszonego przez całe życie osobnika, spowodowany narażeniem na substancję toksyczną.
R.
REKULTYWACJA ZANIECZYSZCZONEJ GLEBY LUB ZIEMI - polega na przywróceniu ich do stanu wymaganego standardami jakości.
REWITALIZACJA TERENU POPRZEMYSŁOWEGO - proces oczyszczenia i ponownego zagospodarowania terenu poprzemysłowego.
RYZYKO ang. risk
Oczekiwana lub rzeczywista częstość występowania (prawdopodobieństwo)
określonego, szkodliwego efektu zdrowotnego w warunkach narażenia na czynnik chemiczny lub inny, stanowiący zagrożenie dla zdrowia człowieka.
RYZYKO AKCEPTOWANE ang. accepted risk
Prawdopodobieństwo wystąpienia choroby lub uszkodzenia ciała akceptowane przez jednostkę.
RYZYKO BEZWZGLĘDNE ang. absolute risk
Częstość występowania określonego, szkodliwego efektu zdrowotnego w populacji, będąca wynikiem zjawisk spontanicznych oraz ekspozycji na czynniki szkodliwe występujące w środowisku.
RYZYKO DOPUSZCZALNE ang. acceptable risk
Określone prawdopodobieństwo wystąpienia choroby lub innych zaburzeń zdrowotnych wskutek narażenia na czynnik chemiczny, jakie może być zaakceptowane przez człowieka, grupę ludzi lub społeczność. Akceptowalność ryzyka określonego rodzaju i wielkości zależy m.in. od danych naukowych na jego temat, uwarunkowań socjopolitycznych i ekonomicznych oraz postrzeganych korzyści ze stosowania danego czynnika chemicznego.
RYZYKO JEDNOSTKOWE ang. unit risk
Przyrost wartości ryzyka dodatkowego nowotworu w okresie całego życia spowodowany narażeniem w ciągu tego czasu na dany czynnik, występujący w powietrzu w stężeniu 1 mg/m3 lub w wodzie w stężeniu 1 mg/l.
RYZYKO NIEZNACZĄCE ang. negligible risk
1. Prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych skutków, gdy może być określone jako znikome.
2. Prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych skutków tak małe, że nie może być zmniejszone w sposób znaczący przez zmianę przepisów lub innowacje techniczne.
S.
STANDARD JAKOŚCI ŚRODOWISKA - wymagania, które muszą być spełnione w określonym czasie przez środowisko jako całość lub jego poszczególne elementy przyrodnicze.
STEROWANIE RYZYKIEM ang. risk management
Proces podejmowania decyzji łączący aspekty polityczne, socjalne, ekonomiczne oraz uwarunkowania techniczne z odpowiednimi wynikami szacowania ryzyka, w celu tworzenia, oceny lub porównywania różnych prawnych rozwiązań. Zasadniczym celem jest wybór optymalnych rozwiązań w przypadku określonych zagrożeń. Na ogół sterowanie ryzykiem jest kombinacją trzech czynności: ocena ryzyka, kontroli emisji i narażenia oraz monitoringu ryzyka.
STĘŻENIE ang. concentration
Pojęcie to określa ilość substancji chemicznej lub innego materiału zawartą w jednostce określonego medium, m. in. roztworu, powietrza, tkanki. Stężenie tolerowane najwyższe, stężenie skuteczne medialne, stężenie narkotyczne medialne, stężenie śmiertelne, stężenie progowe.
STĘŻENIE REFERENCYJNE (RfC) ang. reference concentration (RfC)
Szacunkowa wielkość stężenia substancji toksycznej w powietrzu (z zakresem niepewności sięgającym rzędu wielkości), które prawdopodobnie nie spowoduje zauważalnego ryzyka wystąpienia efektów szkodliwych w całej populacji ludzkiej (łącznie z podgrupami wrażliwymi), eksponowanej drogą inhalacyjną codziennie przez całe życie.
STOCHASTYCZNY ang. stochastic
Wynikający z szansy, podlegający prawom prawdopodobieństwa.
SUBSTANCJA - pierwiastki chemiczne oraz ich związki, mieszaniny lub roztwory występujące w środowisku lub powstałe w wyniku działalności człowieka.
SUBSTANCJA NIEBEZPIECZNA - jedna lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii.
SZACOWANA DAWKA (W ODNIESIENIU DO NARAŻENIA) (EED) ang. estimated exposure dose (EED)
Zmierzona lub obliczona całkowita dawka substancji, na którą może być narażony organizm, przy założeniu wchłaniania wszystkimi drogami.
SZACOWANIE NARAŻENIA ang. exposure assessment
Tok postępowania, którego celem jest określenie wielkości, częstości i czasu trwania narażenia; należy uwzględnić drogi narażenia.
SZACOWANNIE RYZYKA ang. risk assessment
Proces polegający na ilościowej ocenie prawdopodobieństwa wystąpienia szkodliwych efektów w wyniku narażenia na określony czynnik szkodliwy, na podstawie danych o występowaniu lub stosowaniu tego czynnika. W warunkach idealnych ilościowa ocena ryzyka wymaga ustalenia zależności dawka-odpowiedź u osobników lub populacji narażonych na dany czynnik.
Ś.
ŚRODOWISKO SUBIEKTYWNE, ŚRODOWISKO POSTRZEGANE ang. subjective environment, perceived environment
Środowisko odbierane (postrzegane) przez żyjące w nim osoby, np. uskarżające się na podrażnienie oczu wskutek skażenia powietrza lub odczuwające zadowolenie z dobrych warunków mieszkaniowych.
ŚRODOWISKOWA JAKOŚĆ DOCELOWA, DOCELOWY STAN ŚRODOWISKA ang. environmental quality objective (EQO)
Oznacza pożądaną jakość danego elementu środowiska naturalnego, jaką należy osiągnąć, np. jakość wody w rzece zapewniająca utrzymanie zdrowej populacji ryb. Docelowa jakość środowiskowa zwykle nie jest wyrażana wartościami liczbowymi, w przeciwieństwie do normy jakości środowiskowej.
T.
TERATOGEN ang. teratogen
Czynnik powodujący trwałe zaburzenia strukturalne lub czynnościowe u potomstwa w trakcie jego rozwoju embrionalnego lub płodowego. Zaburzenia te mogą ujawnić się zarówno przed, jak i po urodzeniu.
TERATOGENNOŚĆ ang. teratogenicity
Zdolność jakiegokolwiek czynnika do wywołania trwałych wad strukturalnych lub czynnościowych w zarodkach lub płodach.
TOKSYCZNA SUBSTANCJA ang. toxic substance
Syn. toxicant, toxic chemical, toxic material, chemical etiologic agent
Substancja powodująca szkodliwe efekty w organizmach żywych. Pojęcie toksyna nie powinno być stosowane jako synonim substancji toksycznej, jest zarezerwowane dla trucizn organicznych lub metaloorganicznych wytwarzanych przez bakterie, grzyby, rośliny i zwierzęta.
TOKSYCZNOŚĆ ang. toxicity
Zdolność substancji chemicznej do wywołania uszkodzeń w organizmie. Do ilościowej oceny toksyczności potrzebne są dane na temat dawki, drogi podania (narażenia), czasu i sposobu podania, rodzaju i ciężkości uszkodzeń, czasu potrzebnego do ich wywołania oraz gatunku organizmów.
W.
WSPÓŁCZYNNIK NIEPEWNOŚCI ang. uncertainity factor (UF)
Parametr stosowany do wyznaczania bezpiecznych w założeniu limitów narażenia środowiskowego dla ludzi. Przy jego ustalaniu uwzględnia się: 1) różnice wrażliwości wśród przedstawicieli populacji ludzkiej; 2) niepewność wynikającą z ekstrapolacji wyników badań ze zwierząt na ludzi; 3) niepewność wynikającą z ekstrapolacji wyników badań trwających krócej niż całe życie zwierząt; 4) niepewność wynikającą ze stosowania do obliczeń najniższego poziomu wywołującego szkodliwe działanie LOAEL zamiast poziomu nie wywołującego szkodliwego działania NOAEL. Najczęściej wartość współczynnika wynosi 10-1000, w zależności od jakości danych.
WSPÓŁCZYNNIK RYZYKA ZWIĄZANEGO Z NARAŻENIEM NA CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE (EPI)
ang. exposure-potency index (EPI), gdzie: CDI (chronic daily intake)
Iloraz oszacowanej wielkości dziennego narażenia ludzi (dawki pobranej) ze wszystkich dróg narażenia i wielkości dawki pobranej, wyznaczonej w badaniach doświadczalnych na zwierzętach, która powoduje powstawanie zmian nowotworowych u 5% narażonych. EPI=CD/TD5, gdzie: CDI (chronic daily intake) - wielkość codziennego narażenia (dawka) ze wszystkich szlaków narażenia. TD5 - dawka pobrana, która może spowodować zmiany nowotworowe u 5% narażonych zwierząt.
Z.
ZAGROŻENIE ang. hazard
Potencjalna lub rzeczywista zdolność do wywołania jakiegokolwiek uszkodzenia zdrowia lub śmierci człowieka; możliwość szkodliwego działania substancji potencjalnie toksycznej, będąca wynikiem jej właściwości toksycznych i określonych warunków narażenia.
ZALEŻNOŚĆ DAWKA-EFEKT ang. dose-effect relationship
Związek pomiędzy dawką lub stężeniem substancji toksycznej a nasileniem efektu biologicznego działania u osobników lub populacji; przebieg zależności jest liniowy lub nieliniowy.
ZALEŻNOŚĆ DAWKA-ODPOWIEDŹ ang. dose-response relationship
Związek między dawką lub stężeniem substancji toksycznej a prawdopodobieństwem wystąpienia określonego efektu biologicznego w populacji narażonej.
ZANIECZYSZCZENIE - emisja, która jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, powoduje szkodę w dobrach materialnych, pogarsza walory estetyczne środowiska lub koliduje z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska.
ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA ang. environmental pollution
Wprowadzenie do środowiska substancji chemicznych lub biologicznych w ilościach stwarzających zagrożenie dla jakiejkolwiek z jego funkcji.
ZDROWIE
Pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie jedynie brak choroby lub niedomagania.
ZDROWIE ŚRODOWISKOWE
Zawiera te aspekty zdrowia człowieka, w tym i jakość życia, które są determinowane przez czynniki biologiczne, chemiczne, fizyczne, psychiczne i społeczne środowiska; obejmuje też założenia teoretyczne i praktykę w zakresie oceny, eliminacji i zapobiegania obecności w środowisku tych czynników, które mogą oddziaływać negatywnie na zdrowie obecnego i przyszłych pokoleń /Definicja zdrowia środowiskowego, przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia w 1996 r./ (1)
Według:
M. Jakubowski i in., "Słownik terminów stosowanych w toksykologii".
Prawo ochrony środowiska, ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r., Dz. U. 2001. 62.627.
1
Słownik terminów