OSOBY FIZYCZNE
Pojęcie osoby fizycznej
Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeks cywilnego są:
osoby fizyczne
osoby prawne
Osobą fizyczną jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt prawny w chwili urodzenia, tj. odłączenia od ciała matki, a kończy go w chwili śmierci. Według obowiązującego w Polsce prawa cywilnego każdy żyjący człowiek jest podmiotem prawa cywilnego, przy czym nie odgrywa roli jego wiek, płeć, stan zdrowia fizycznego i psychicznego i inne cechy.
Posługiwanie się pojęciem osoby fizycznej ma to znaczenie, że wskazuje na człowieka jako podmiot prawa cywilnego, a nie prawa administracyjnego, finansowego lub innej gałęzi, którym to pojęcie jest obce.
Zdolność prawna osoby fizycznej.
Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występowania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach cywilnoprawnych.
Inaczej mówiąc, zdolność prawna oznacza możność posiadania praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego.
Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci ma zdolność prawną. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte, jednakże prawa i obowiązki majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe. Posiadanie zdolności prawnej oznacza, ż człowiek może być właścicielem rzeczy, może zawierać umowy, ponosić odpowiedzialność materialną itd. Do chwili uzyskania pełnoletności dziecko jest reprezentowane w obrocie cywilnoprawnym przez swoich rodziców, ale to właśnie dziecko, a nie jego rodzice, jest stroną umowy, właścicielem rzeczy itd. - a więc podmiotem stosunku cywilnoprawnego.
Posiadanie zdolności prawnej nie jest - jak już wspomniano - uzależnione od posiadania określonych cech fizycznych, psychicznych lub prawnych. Jednakże zakres tej zdolności jest zróżnicowany, np. w zależności od wieku. Osoba, która nie ukończyła 18 lat lub przez małżeństwo wcześniej nie osiągnęła pełnoletności, nie może być wykonawcą testamentu, niemoce być opiekunem ani kuratorem, nie może też mieć szeregu dalszych praw i obowiązków. Zdolność prawna osoby fizycznej niekoniecznie musi oznaczać zdolność do posiadania wszystkich praw i obowiązków przewidzianych przez prawo cywilne, przepisy bowiem mogą niektóre z nich wyłączyć z zakresu zdolności prawnej.
Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej.
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych oznacza możliwość zawierania umów, np.. sprzedaży, najmu, zlecenia i innych, a także dokonywania jednostronnych czynności prawnych, np. sporządzania testamentu, wypowiedzenia umowy - w sposób prawnie skuteczny. Osoba fizyczna działa tu za pomocą własnych oświadczeń woli
O ile zdolność prawna polega na samej możności posiadania praw i obowiązków (np. prawa własności, które może mieć nawet małe dziecko), o tyle zdolność do czynności prawnych daje prawo do aktywności, stwarza możność samodzielnego dysponowania swymi uprawnieniami, zaciągania zobowiązań itp. Żeby być właścicielem rzeczy, wystarczy zdolność prawna, ale żeby tę rzecz sprzedać w sposób prawnie ważny i skuteczny w drodze oświadczenia woli, trzeba mieć ponadto zdolność do czynności prawnych. Stroną umowy dzierżawy może być nawet niemowlę, ale do jej zawarcia potrzebne jest działanie rodziców występujących w charakterze przedstawicieli dziecka, niedysponującego jeszcze zdolnością do czynności prawnych.
Ze zrozumiałych względów prawo cywilne wiąże uzyskanie zdolność do czynności prawnych z osiągnięciem pewnego wieku, a więc i pewnej dojrzałości życiowej. Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowicie osoba fizyczna:
ma pełną zdolność do czynności prawnych
ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych
nie ma zdolności do czynności prawnych
Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukończenia osiemnastu lat. Wcześniej może uzyskać pełnoletność, a zatem i pełną zdolność do czynności prawnych dziewczyna, która w oparciu o zezwolenie sądu wyjdzie za mąż. Sąd udziela takiego zezwolenia w ważnych przypadkach, jednak pod warunkiem, że dziewczyna ukończyła już szesnaście lat. Po wyjściu za mąż nie traci ona pełnoletności, nawet gdyby przed ukończeniem przez nią osiemnastego roku życia małżeństwo zostało unieważnione lub rozwiązane przez rozwód.
Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w granicach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynności i wywoływać na tej drodze zamierzone skutki prawne.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły trzynaście lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.
Czynność prawna osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych wymaga do swej ważności zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby, jeśli rozporządza ona swym prawem lub zaciąga zobowiązanie. Umowy, czyli dwustronne czynności prawne, są ważne także wtedy, gdy po fakcie zostaną potwierdzone przez przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej lub przez nią samą po dojściu do pełnoletności. W chwili zawarcia umowa taka ma postać tzw. Czynności prawnej niezupełnej i jej ważność pozostaje jak gdyby w zawieszeniu; staje się ważna i to od chwili jej zawarcia, jeżeli zostanie potwierdzona.
Bez zgody przedstawiciela ustawowego osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać swoim zarobkiem, wreszcie rozporządzać przedmiotami majątkowymi oddanymi jej przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku, np. kieszonkowe.
Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.
Od tej zasady jest jeden wyjątek. Gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważną z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. W świetle tego umowa zawarta w sklepie przez kilkuletnie dziecko (kupno chleba, mleka, cukru) jest prawnie skuteczna.
Ubezwłasnowolnienie.
Osoba fizyczna może być całkowicie lub częściowo pozbawiona zdolności do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądu. Takie pozbawienie zdolności do czynności prawnych nosi nazwę ubezwłasnowolnienia. Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe.
Sąd może zastosować ubezwłasnowolnienie, jeżeli człowiek wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować się swym postępowaniem. częściowe ubezwłasnowolnienie sąd może orzec, gdy przyczyny te występują z mniejszym nasileniem. Z natury rzeczy częściowe ubezwłasnowolnienie może być orzeczone w stosunku do osoby pełnoletniej.
Sytuacja osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej jest w zakresie zdolności do czynności prawnych taka, jak małoletniego poniżej trzynastego roku życia, zaś osoby częściowo ubezwłasnowolnionej, jak małoletniego powyżej trzynastego roku życia.
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekuna, chyba że są rodzice dysponujący władzą rodzicielską. Dla częściowo ubezwłasnowolnionego sąd ustanawia kuratora. Opiekun i kurator są w zakresie ustalonym przepisami prawa cywilnego przedstawicielami ustawowymi osoby ubezwłasnowolnionej.
Uznanie za zmarłego
Zaginięcie osoby fizycznej pociąga za sobą poważne powikłania życiowe i prawne, przede wszystkim dla członków rodziny. Na przykład pozostały małżonek nie wie czy jest związany małżeństwem, czy jest wolny, albo istnieje pozbawiony opieki właściciela majątek, wymagający pieczy, a często i nakładów, co do którego nie ma pewności czy stanowi jeszcze własność zaginionego, czy też, jeżeli zaginiony nie żyje, powinien być przedmiotem dziedziczenia i przejść na spadkobierców itd., itp. Częściowemu usunięciu tych negatywnych następstw zaginięcia służy instytucja uznania za zmarłego. Uznać za zmarłego można jedynie osobę zaginioną, tzn. taką osobę, o której nie wiadomo, czy żyje. Wydanie przez sąd orzeczenia uznającego osobę fizyczną za zmarłą stwarza stan prawny, odmienny od dotychczasowego, podobny do tego, jaki pociąga za sobą śmierć człowieka.
Podstawowa zasada stanowi, że zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarczy upływ pięciu lat. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, którym zaginiony ukończyłby dwadzieścia trzy lata.
Oznaczenie osób fizycznych.
Identyfikacja poszczególnych podmiotów prawa cywilnego jest warunkiem umożliwiającym wykorzystanie zdolności prawnej (nie jest możliwe ustalenie lub obrona przed sądem swoich praw bez ujawnienia imienia i nazwiska). Funkcje indywidualizujące pełnią: imię; nazwisko; miejsce zamieszkania; stan cywilny. Przepisy prawa o aktach stanu cywilnego oraz ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych obligują oznaczyć imię i nazwisko każdego człowieka.
Miejsce zamieszkania nie jest terminem jednoznacznym. Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejsce, gdzie podmiot ten przebywa, z zamiarem stałego pobytu (chodzi o miejsce, w którym osoba ta koncentruje swą działalność życiową). Zameldowanie nie stanowi dowodu na miejsce zamieszkania.
Stan cywilny wyznaczają fakty, rejestrowane w księgach stanu cywilnego, a związane z pochodzeniem biologicznym podmiotu i jego dzieci (np.: płeć, data i miejsce urodzenia i zgonu, ojcostwo i macierzyństwo), z pozostawieniem w stosunku przysposobienia oraz z pozostawieniem w związku małżeńskim.