Zuzanna Leszczyńska Warszawa, 15.04.2012
Bartosz Leszczyński
WSP TWP rok II gr.S4
Pedagogika społeczna
Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży
1. Pojęcie dewiacji
Pojęcie ,,dewiacja” pochodzi od francuskiego deviation i oznacza ,,odchylenie od normy, odchylenie od kierunku właściwego”.
Istnieje wiele definicji dewiacji- jedna z nich określa ją jako gwałcenie norm na skutek chorób psychicznych bądź też anormalnego sposobu bycia. Inna ciekawa teoria opisuje dewiacje jako zachowanie wykraczające poza obszar społecznej obojętności. Zachowanie dewiacyjne zgodnie z tą teorią może wiązać się ze społecznym potępieniem (repulsja) bądź też (dewiacja pozytywna) wyższą od przeciętnej aprobatą (apulsja) przejawiającą się heroizmem, altruizmem, moralnym perfekcjonizmem, nadzaangażowaniem. Koncepcja ta napotyka na sprzeciw, ponieważ takie zachowanie wyklucza z reguły negatywne konsekwencje społeczne.
2. Młodzież w świecie przemian
Wieloznaczność otaczającego świata na tle rozwoju w okresie adolescencji może utrudniać pomyślne uczestnictwo w życiu społecznym. W czasach współczesnych gwałtowne zmiany ustrojowe, społeczne, ekonomiczne anulują dotychczasowy porządek norm i wartości. Powoduje to stan chaosu moralnego, w którym dotychczasowy ład normatywny ulega dekonstrukcji, a nowy nie jest jeszcze zasymilowany. Taki stan rodzi problemy adaptacyjne. Chaos moralny przejawia się w pytaniach: jak należy żyć, kim należy być, co jest ważne. Grozi to blokadą rozwoju moralnego, cofnięciem się do nastawienia hedonistycznego, unikaniem trudności, zwłaszcza jeżeli w toku obserwacji, np. rodziny dziecko napotyka na takie właśnie postawy. Rozwój młodego człowieka oznacza rozpoczęcie przez niego: oceniania, ustosunkowania się, wartościowania. Tutaj słowem kluczowym jest percepcja. W sytuacji stabilnego społeczeństwa, nie wystawionego na zmiany, percepcja generuje postawy ,,rewolucyjne”, kiedy młodzież pragnie ulepszać, zmieniać otoczenie (prezentuje objawy zdrowego buntu). W społeczeństwie podległym transformacji otaczający świat zmienia się tak dynamicznie, że motywacja młodzieży do przekształcania otoczenia ulega zachwianiu. Nie posiadając kompetencji działaniowej źle definiuje sytuacje, łączy się z innymi ,,niekompetentnymi” w grupy rówieśnicze podlegające ryzyku kryminalizacji. Reasumując: nie ulepszają otoczenia, ale buntują się w sposób destrukcyjny. Wróćmy do przemian ustrojowych- zdaniem badaczy obok pozytywnych aspektów niosą one ze sobą mechanizmy tworzenia ,,próżni egzystencjalnej”. Tę ,,przestrzeń bez znaczenia” obejmują w posiadanie środki masowego przekazu, promując relatywizm, łatwy sposób na życie, płaską konsumpcję. Rozwój własnej tożsamości odbywa się na podstawie wartościowania świadomości medialnej. Skutkiem tego zjawiska są: postawa defensywna, egoizm, niepewność świata, zagubienie poznawcze, roszczeniowość. Ta ostatnia szczególnie skutkuje zachowaniami dewiacyjnymi w przypadku dzieci z rodzin ubogich. Te z rodzin o lepszej pozycji materialnej dążą do osiągnięcia promowanego w mediach poziomu, kierując się postawą ,,cel uświęca środki”. Polską młodzież charakteryzuje postawa permisywizmu moralnego polegająca na ,,pęknięciu między uznaniem norm a reakcją na ich łamanie”. Uznanie jest abstrakcyjne, raczej deklaratywne i nie może stanowić postawy do budowania własnego rozwoju.
3. Przyczyny zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży
Jako przyczyny nieprzystosowania społecznego i postaw agresywnych wśród dzieci i młodzieży Józef Kuźma wyróżnia:
-brak poczucia bezpieczeństwa, więzi uczuciowej, miłości, akceptacji, patologię życia rodzinnego, rozpad moralny rodziny;
-kryzys wartości i autorytetów;
-brak perspektyw życiowych;
-lęk przed przyszłością;
-rozpad moralny rodziny ;
-nadużywanie alkoholu, pasożytnictwo społeczne;
-rosnący kult pieniądza i konsumpcyjnego stylu życia młodzieży;
-zgubny wpływ środków masowego przekazu, zwłaszcza brutalnych filmów i gier wirtualnych.
Zdaniem Czesława Cekiera przyczynami wzrostu przestępczości nieletnich są:
-zbytni liberalizm w wychowaniu;
-relatywizm norm moralnych;
-niskie poczucie odpowiedzialności;
-brak poszanowania godności ludzkiej i mienia cudzego;
-spadek efektywności pracy policji;
-bezrobocie;
-wzrost migracji zewnętrznej i wewnętrznej;
-łatwy dostęp do broni palnej;
-wzrost posiadania cennych dóbr u wielu osób;
-obniżona kontrola społeczna;
-marginalizacja dużych grup społecznych;
-chaos legislacyjny;
-rozwarstwienie społeczeństwa na biednych i bogatych.
4. Przykłady zachowań dewiacyjnych
Tadeusz Kluz do zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży zalicza: wagary, ucieczki z domu, wałęsanie się, używanie narkotyków, demoralizacja seksualna np. prostytucja, aroganckie, ordynarne zachowanie wobec nauczycieli, ordynarne słownictwo, przestępstwa, porzucenie nauki szkolnej, wymuszanie pieniędzy, rozprowadzanie i handel narkotykami, zdemoralizowani koledzy, kłamstwa, fałszowanie podpisów, picie alkoholu, agresywne zachowanie wobec kolegów, palenie papierosów, gra na pieniądze, udział w bójkach i pobiciach.
5. Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży
5.1 Profilaktyka wybranych zachowań dewiacyjnych
I. Uzależnienia
a) internetoholizm- jest to uzależnienie od Internetu, z uwagi na charakter tego zaburzenia traktowane jest podobnie jak hazard jako schorzenie z działu ,,zaburzeń i popędów” gdyż w odróżnieniu od używania substancji psychoaktywnych nie ma czynnika fizycznego wywołującego objaw.
b) uzależnienie od środków psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, leki) -schorzenia z grupy ,,zaburzeń psychicznych i zachowania spowodowanym używaniem substancji psychoaktywnych”
Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi o uzależnieniach można mówić, wtedy gdy jednocześnie wystąpią minimum trzy z sześciu objawów:
-silne pragnienie lub poczucie przymusu przyjmowania danej substancji, wykonania pewnych czynności;
-trudności z samokontrolą dotyczącą powstrzymania się od zażycia środka czy wykonania czynności (zachowania kompulsywne);
-wystąpienie zespołu abstynencyjnego (np. złe samopoczucie wywołane brakiem dostępu do komputera);
-zaistnienie tolerancji, tj. sytuacji, w której dla osiągnięcia zamierzonego efektu konieczne staje się przyjmowanie coraz większych dawek substancji lub częstszego dłuższego wykonywania pewnych czynności;
-utrata zainteresowań oraz przyjemności istniejących przed uzależnieniem się;
-przyjmowanie środka lub wykonywanie czynności mimo bezspornych dowodów na ich destrukcyjny wpływ na zdrowie oraz stosunki społeczne osoby (np. picie alkoholu pomimo stwierdzenia marskości wątroby).
Internetoholizm- podstawowe skutki uzależniania:
Można mówić o skutkach natury psychologicznej, społecznej i fizjologicznej, tj. zaburzenie układów rodzinnych, zaniedbanie obowiązków, pracy, nauki, zaniedbanie higieny osobistej, zachwianie komunikacji w sferze niewerbalnej, fobia społeczna, depresja związana z brakiem kontaktu z siecią, rozregulowanie cyklu okołodobowego, rozdrażnienie, podenerwowanie, zanik więzi emocjonalnych, problemy ze wzrokiem, bóle krzyża, ramion, nadgarstków, zakłócenia snu i inne.
Internetoholizm- profilaktyka
1. Pierwszym etapem powinno być zapoznanie się z problemem, dostrzeżenie niebezpieczeństw jakie niesie za sobą zbyt częste korzystanie z Internetu. Stanisław Kozak podaje propozycję włączenia informacji o uzależnieniach w tok szkoleń internetowych oraz poleca czytanie lektur, prasy czy serwisów internetowych na ten temat.
2. Warto narzucić sobie ograniczenia, określić liczbę spędzanych godzin w sieci, ustalić usługi z których chce się korzystać- ich rozluźnienie zdaniem autora oznacza początek uzależnienia.
3. Ustalenie przez organizację zasad porządkujących dla pracowników. Może to np. polegać na tworzeniu spisów przydatnych miejsc internetowych na swoim serwerze, koordynowaniu działań swoich pracowników w Internecie, organizacja powinna pełnić tu raczej funkcję doradczą niż strażniczą.
4. Od lutego 2007 roku pojawiły się przepisy regulujące używanie telefonów komórkowych w szkołach. Tego typu decyzje podejmują też rady pedagogiczne.
Substancje psychoaktywne-przykładowe skutki uzależnień:
Zdrowotne-psychiczne: bezsenność, depresja, próby samobójcze, zaburzenia nastroju, zaburzenia pamięci, szkody zdrowotne-somatyczne: wychudzenie, wyniszczenie, przedawkowanie, infekcja HIV i choroba AIDS, wirusowe zapalenie wątroby, martwica przegrody nosowej, szkody społeczne: osłabienie więzi rodzinnych, bezdomność, bezrobocie, konflikty z prawem, inwalidztwo, utrata zdolności do samodzielnego i odpowiedzialnego funkcjonowania.
Profilaktyka:
1. Informowanie dzieci i młodzieży o bezpośrednich konsekwencjach zażywania substancji psychoaktywnych bez podawania informacji, które mogą one uznać za ciekawe i i godne wypróbowania.
2. Wzmacnianie lub uczenie tych umiejętności życiowych, które w pewnym sensie zastępowane są przez używanie tych substancji: nawiązywanie bliskich kontaktów towarzyskich, prowadzenie rozmowy, radzenie sobie z negatywnymi uczuciami, z lękiem, stresem.
3. Tworzenie w szkole miejsc, klubów i zajęć pozalekcyjnych, gdzie młodzież może rozwijać zainteresowania.
Główne czynniki mające znaczenie w profilaktyce uzależnień to:
-Silna więź z rodzicami
-Zainteresowanie karierą szkolną
-Regularne praktyki religijne
-Wiara w normy, prawa i wartości społeczne
II. Samobójstwa
Zjawiska samobójstwa nie da się jednoznacznie wytłumaczyć. Erwin Ringel określił zbiór cech charakterystycznych dla osób noszących się z zamiarem popełnienia samobójstwa zwany zespołem presuicydalnym.
Do wymienionych cech należą:
-zawężenie sytuacyjne: jednostka interpretuje swoją sytuację jako taką, z której nie ma wyjścia i wobec tego nie podejmuje żadnej aktywności w celu wyjścia z tej sytuacji;
-zawężenie dynamiczne: w myśleniu przeważa pesymizm;
-zawężenie relacji społecznych;
-zawężenie świata wartości: jednostkę charakteryzuje rezygnacja z dotychczasowych zainteresowań i zrywanie kontaktów z bliskimi i znajomymi osobami;
-pojawienie się fantazji samobójczych; może się także rozwinąć fantastyczna wizja tego, co będzie się działo po śmierci.
Profilaktyka:
Zdaniem Brunona Hołysta należy zapobiegać zamachom samobójczym poprzez:
-edukację społeczną, która tworzy postawy akceptujące życie, ułatwi rozwiązywanie problemów życiowych oraz adaptację do różnych nowych okoliczności życiowych;
-działania skierowane do populacji zagrożonej potencjalnie samobójstwem (osoby chore, uzależnione, przeżywające traumę, żałobę);
-wpływ instytucjonalny i pozainstytucjonalny na osoby znajdujące się w sytuacji presuicydalnej (telefony zaufania, ośrodki pomocy społecznej i inne);
-pomoc w sytuacji życiowej poprzez restytuowanie możliwości i motywacji do zachowania życia.
Należy poważnie traktować wypowiedzi osób zapowiadających popełnienia samobójstwa oraz wspólnie z nią poszukać rozwiązania jej problemów.
III. Prostytucja
Jedynym z przejawów dewiacji jest prostytucja wśród nieletnich. W ostatnim czasie można zaobserwować nasilenie wrażliwości społecznej na ten problem. W percepcji społeczeństwa silnie zakorzenił się obraz ,,galerianek” przedstawiony w głośnym filmie. Dzięki temu część rodziców uczniów w wieku gimnazjalnym wzmogło swoją czujność.
Do czynników najczęściej popychających dzieci i młodzież w profesję prostytucji można zaliczyć: niski status społeczny rodziny, nadmierny rygoryzm ojca, brak więzi emocjo lanej w rodzinie, chaos organizacyjny, wadliwe metody wychowawcze, wzrost patologii w rodzinie pochodzenia, częsta zmiana środowiska wychowawczego, niepowodzenia szkolne, wczesna inicjacja seksualna, doświadczenia wykorzystania seksualnego w okresie dzieciństwa.
Profilaktyka prostytucji
Istnieją cztery systemy prawnej regulacji prostytucji:
-prohibicjonizm- charakteryzuje się całkowitym zakazem uprawiania prostytucji, a jego nieprzestrzeganie jest karane. Prohibicja uznawana jest za nieskuteczną (trudności w ustalaniu kryteriów prostytucji), niesprawiedliwą (karana tylko jedna strona), nieskuteczna prewencja (stygmatyzacja prostytutek, co utrudnia ich resocjalizację), spychanie problemu do podziemia.
-reglamentaryzm- zakłada legalizację prostytucji jako zła koniecznego w społeczeństwie pod nadzorem władz administracyjnych;
-neoreglamentaryzm- działalność prostytutek jest bardziej samodzielna, likwidacja domów publicznych, nadzór nad prostytutkami sprawują służby sanitarne;
-abolicjonizm- powstał w wyniku krytyki dotychczasowych systemów, jego podstawowe założenia to: ,,zwalczanie zjawiska prostytucji, a nie jego niektórych elementów, działania profilaktyczne mające na celu uchronienie jednostek wysokiego ryzyka przed wchodzeniem w proceder prostytucji, podjęcie działań resocjalizacyjnych wobec osób uprawiających profesję, podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej szkodliwości prostytucji, higieny osobistej, eliminowanie wszelkich form nacisku mających na celu skłonienie osób do uprawiania prostytucji.”
IV. Przestępczość nieletnich
W ostatniej dekadzie XX wieku fenomen przestępczości przybrał charakter patologii społecznej, wchodzi w to także przestępczość nieletnich, tj. osób w wieku 13-17 lat. Nieletni są sprawcami około 40% włamań, 30% rozbojów i kradzieży oraz około 20% uszkodzeń ciała. Obserwujemy także postępującą brutalizację czynów dokonywanych przez nieletnich. Większość czynów karalnych dokonują chłopcy, jednak coraz częściej dziewczęta są sprawczyniami przestępstw. Dziewczęta uczestniczą w subkulturze przestępczej, trudnią się prostytucją ukrytą i paserstwem. Wśród nieletnich sprawców często występuje zjawisko powrotu do przestępstw (recydywa). Niepokojącym zjawiskiem jest prostytucja nieletnich 12-14. Według policji ponad 600 dziewcząt w Polsce zawodowo uprawia nierząd. Przestarzałe prawo powoduje, że Polska plasuje się wśród krajów o stosunkowo niskiej przestępczości wśród nieletnich, ale… wykrywalność jest słaba. W takiej sytuacji rodzi się pilna potrzeba działań profilaktycznych.
Profilaktyka
1. Rozwój ku wyższym wartościom profilaktyką przestępczości zachowań dewiacyjnych
Zdrowie człowieka (fizyczne, psychiczne, moralne), polega na zdolności do wszechstronnego rozwoju, przeżywania i odkrywania coraz to wyższych wartości. Wartości moralne do których człowiek dojrzewa, ku którym się rozwija, nadają sens życiu człowieka, a nawet sens umieraniu. Rozwój ku takim wartościom jest najlepszą profilaktyką przestępczości. Poczucie sensu w życiu jest tym, co mobilizuje do działania oraz integruje do działania. Podmiotem życia jest świadoma ludzkości ,,Ja” -osoba. W strukturze osobowości obok sfer biologicznej, psychicznej, fizycznej, społecznej istnieje także ta nadająca wyjątkowy charakter człowiekowi- sfera duchowa. W tym kontekście człowiek jest istotą niepoznaną, zagadkową, jest stale ,,pytaniem otartym”, ,,dylematem rozwoju”. Paradoks egzystencji polega na tym, że człowiek jest istotą realną, a ucieka wciąż w świat marzeń, utopii. Jest istotą społeczną, a hoduje w sobie zachowania anarchistyczne, przestępcze. ,,Człowiek nie jest nigdy w pełni, a wciąż staje się”. Dziecko od wczesnego dzieciństwa chce być w rozwoju dojrzałe, coraz bardziej dorosłe, sprawne, mądre, odważne. Te naturalne potrzeby w procesie wychowania powinny być przekształcane w wartości takie jak: powinność, odpowiedzialność, współczucie, miłość. Nakazy, zakazy nie dają takiego rezultatu w wychowaniu jak konkretne podporządkowanie się komuś z potrzeby uznania jego autorytetu. Dla dziecka w okresie dorastania wybór ideału jest istotny dla przyszłego pełnienia ról społecznych (matki, ojca). Młode pokolenie i nie tylko, lecz każdego człowieka należy wychować do wartości, promując wartości filozoficzne i etyczne. Najwyższy poziom rozwoju charakteryzuje autonomia, autentyzm, samoświadomość, empatia, dynamizacja ideału osobowego i społecznego.
2. Profilaktyka przez sztukę
Sztuka jest stosunkowo słabo eksploatowana jako narzędzie profilaktyki przestępczości. W Polsce 80% zabytków, muzeów, galerii nie jest całkowicie przystosowana do zwiedzania przez osoby z zaburzeniami i skłonnościami przestępczymi. Przygotowanie zajęć z takimi osobami powinno poprzedzić porozumienie się z dyrekcją muzeum czy zarządem kościoła, aby uzyskać zgodę na swego rodzaju lekcję muzealną. Ważne jest przekazanie do rąk zwiedzających przygotowanego w sposób jasny tekstu z opisami ekspozycji muzealnych. W nawiązaniu do wychowania praz sztukę pozostaje twórczość własna. Młodzież często i chętnie wykonuje rysunki w czasie zajęć, co może się rozwinąć w prawdziwe zamiłowanie sztuką. Zasadniczą sprawą jest przekazanie młodzieży bodźców pozytywnych, pokazywanie im tego, czego w muzeach czy kościołach zazwyczaj się nie pokazuje, docieranie do obiektów, które nazywamy skarbami sztuki.
3. Profilaktyka w warunkach szkolnych
Na samym początku należy podkreślić, że studia nauczycielskie nie przygotowują w wystarczającym stopniu do pracy profilaktyczno-wychowawczej. Świadczą o tym badania, w których największe trudności są ze sprecyzowaniem i określeniem rodzaju zaburzeń oraz wskazaniem sposobów reagowania na nie. Zwyczajowe działania ograniczają się jedynie do kontaktu z pedagogami szkolnymi, rutynowym i intuicyjnym, doraźnym reagowaniem. Na zajęciach programowych z psychologii na uczelniach pedagogicznych przez 75 godzin (co stanowi absolutne minimum) można realizować jedynie podstawy programowe bez opanowania technik postępowania. Tym właśnie należy tłumaczyć ogromne powodzenie podyplomowych studiów z pedagogiki i psychologii. Nikt także nie przygotowuje rodziców do najważniejszej funkcji jaką jest rodzicielstwo. Stąd ważna edukacja prorodzinna nauczycieli, którzy powinni podjąć się delikatnie pedagogizacji rodziców swoich uczniów. Nikt nie edukuje dzieci emocjonalnie. Nie potrafią one wyrażać uczuć pozytywnych, negatywnych. Kto ma nauczyć dzieci rozpoznawania i opanowywania lęków, gniewu, stresu? Najpierw należałoby pomóc nauczycielom i rodzicom uporać się z przykrymi emocjami. Opracowano program twórczego rozwiązywania konfliktów w szkole:
W jaki sposób można ograniczyć przemoc w klasach?
-rozpoznanie zjawiska w klasie (zbieranie danych);
-wyczulenie nauczycieli na ten problem (czujność);
-podjęcie rozmów indywidualnych (z ofiarami, sprawcami) przy równoległej współpracy z rodzicami, w przypadku ,,sprawców”- poznać przyczyny;
-praca z ,,agresorem” (zajęcia w świetlicy, poddawanie terapiom, okazanie zrozumienia przy jednoczesnym potępieniu wcześniejszych czynów).
Wiele miejsca poświęcono również problemowi prób poniżania uczniów przez nauczycieli. Tutaj wskazówkami do działań profilaktycznych są opanowanie emocji, aby agresja nie rozbudzała agresji.
Bibliografia:
,,Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka” pod red. Bronisława Urbana, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001
Jakubowska Barbara, Muszyńska Danuta ,,Bliżej siebie-dalej od narkotyków. Poradnik dla rodziców”
Kluz Tadeusz ,,Zachowania dewiacyjne młodzieży w percepcji rówieśników. Studium psychologiczno-pedagogiczne”, wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005
Kozak Stanisław ,,Patologie wśród dzieci i młodzieży”, Warszawa 2007
Okoń Wincenty ,,Słownik pedagogiczny” wyd. PWN, Warszawa 1984
Pospiszyl Irena ,,Patologie społeczne”, wyd. PWN
Internet (www.wikipedia.pl)
Wincenty Okoń ,,Słownik pedagogiczny” wyd. PWN, Warszawa 1984, s.52.
Tadeusz Kluz ,,Zachowania dewiacyjne młodzieży w percepcji rówieśników. Studium psychologiczno-pedagogiczne”, wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s.36-37.
Tadeusz Kluz ,,Zachowania dewiacyjne młodzieży w percepcji rówieśników. Studium psychologiczno-pedagogiczne”, wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s.18-20.
Józef Kuźma ,,Diagnoza uwarunkowań środowiskowych postaw agresywnych wśród młodzieży szkolnej” [w:] ,,Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka” pod red. Bronisława Urbana, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s.275-286.
Czesław M. Cekiera ,,Rozwój ku wyższym wartościom profilaktyką przestępczości” [w:] ,,Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka” pod red. Bronisława Urbana, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s.233-239.
Tadeusz Kluz ,,Zachowania dewiacyjne młodzieży w percepcji rówieśników. Studium psychologiczno-pedagogiczne”, wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s.150.
Zgodnie z DSM-IV 1995.
Stanisław Kozak ,,Patologie wśród dzieci i młodzieży”, Warszawa 2007, s.34-35.
Stanisław Kozak ,,Patologie wśród dzieci i młodzieży”, Warszawa 2007, s.37.
Barbara Jakubowska, Danuta Muszyńska ,,Bliżej siebie-dalej od narkotyków. Poradnik dla rodziców”, s.31.
www.wikipedia.pl stan na 05.04.2012
Stanisław Kozak ,,Patologie wśród dzieci i młodzieży”, Warszawa 2007, s.73.
Irena Pospiszyl ,,Patologie społeczne”, wyd. PWN, s.237.
Irena Pospiszyl ,,Patologie społeczne”, wyd. PWN, s.226-228.
Czesław M. Cekiera ,,Rozwój ku wyższym wartościom profilaktyką przestępczości” [w:] ,,Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka” pod red. Bronisława Urbana, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s.233-239.
Jan Samek ,,Sztuka jako medium działań profilaktyczno-resocjalizacyjnych. Komunikat.” [w:] ,,Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka” pod red. Bronisława Urbana, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s.393-396.
Józef Kuźma ,,Diagnoza uwarunkowań środowiskowych postaw agresywnych wśród młodzieży szkolnej” [w:] ,,Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka” pod red. Bronisława Urbana, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s.284-286.