CZECHOWICE-DZIEDZICE

Gmina Czechowice - Dziedzice leży w południowo - wschodniej części województwa śląskiego, w powiecie bielskim, na obszarze utożsamianym z historyczno - etnograficznym regionem Śląska Cieszyńskiego. Jest ona największą z dziesięciu gmin składających się na powiat bielski. Miasto Czechowice - Dziedzice i sołectwa Zabrzeg, Ligota i Bronów zajmują opadający ku północy teren Pogórza Karpackiego (od 312,2m n.p.m. w Górnym Lesie do 262m n.p.m. na Zaosiu) oraz istotną część Kotliny Oświęcimskiej (tereny od 241m n.p.m. w Renardowicach, 247m n.p.m. w Zabrzegu, 259m n.p.m. w Bronowie i 260m n.p.m. w Ligocie).

Miasto Czechowice - Dziedzice to jeden z ważniejszych węzłów komunikacji kolejowej i drogowej w południowej Polsce. Stąd wiodą szlaki do Czech i Słowacji, na południe Europy oraz w piękne zakątki Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Przez nasze miasto przechodzi korytarz transportowy A1 (E75, E462) o znaczeniu krajowym i europejskim Gdańsk - Warszawa - Bielsko - Biała - Cieszyn. Kluczową rolę w rozwoju naszej gminy odegrało także położenie przy linii kolejowej Warszawa - Kraków - Wiedeń. Czechowice - Dziedzice posiadają trzy stacje kolejowe: Czechowice - Dziedzice, Czechowice - Dziedzice Przystanek, Czechowice - Dziedzice Południowe. W Zabrzegu - Czarnolesiu, znajduje się jedna z największych kolejowych stacji rozrządowych w kraju, co umożliwia sprawne i szybkie transportowanie towarów do krajów Europy zachodniej i południowej.

Historia.

Na obszarze dzisiejszego miasta istniały przed wiekami trzy wsie: Czechowice, Dziedzice, Żebracza.

1. Czechowice

Istnieje niewiele przekazów źródłowych na podstawie, których można snuć hipotezy o początkach Czechowic. Jednym z nich jest „Topographie des kaiserlich - koniglichen Antheils von Schlesien” autorstwa Reginalda Kneifla wydana w Brnie w 1804 roku. Kneifel stwierdził, że Czechowice koło Bielska istniały już w 1337 roku i wymienił Jana z Szambora, jako ich najdawniejszego właściciela. Napisał również, że z tego domu wywodzili się Czelowie, nie wiadomo jednak, czy byli potomkami Szamborów, czy też tylko byli z tą rodziną w jakiś sposób związani. W „Księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego” spisanej za rządów biskupa Henryka z Wierzbna (1302 - 1319) wymienione są zagadkowe nazwy miejscowości - Chotowice Niemieckie i Chotowice Polskie. Wydawcy „Księgi uposażeń…” utożsamili Chotowice z Czechowicami. Są to jednak wiadomości niepewne i wymagają dalszych badań naukowych. Geneza etymologiczna nazwy Czechowice wskazuje, że były one w przeszłości wsią rycerską. Charakterystyczna jest patronimiczna końcówka - ice. Czechowice były zapewne dziedzictwem potomków Czesława, czyli zdrobniale Czecha. Pierwsza, pewna wiadomość o Czechowicach pochodzi dopiero z 1430 roku, kiedy to ród Czelów pojawia się w źródłach, a konkretnie w dokumencie wystawionym przez Bolka księcia cieszyńskiego, w którym występuje ich właściciel Mikołaj Czelo (Niclas Tscholle von Czechowitz). Mikołaj Czelo był pierwszym znanym z imienia przedstawicielem tego rodu. Miał syna, również Mikołaja oraz wnuka Henryka. Henryk pracował w cieszyńskiej kancelarii książęcej. Jego synem był Jan, który był Kanclerzem Księstwa Cieszyńskiego, opiekował się również sierotami po sędzim Janie Czeli, właścicielu Komorowic. Czelowie powiększyli swoje posiadłości poprzez opanowanie zachodniej Żebraczy i czechowickiego Pobiela.

Po rodzie Czelów nowymi właścicielami Czechowic zostali Wilczkowie. W 1536 roku córka Jana Czelo Katarzyna wyszła za mąż za Mikołaja Wilczka z Dobre Zemice. W posagu otrzymała od ojca Czechowice. Wnukowie Mikołaja sprzedali w 1570 roku czechowickie włości. Kilka lat trwał spór o władanie Czechowicami.

Kolejnymi właścicielami Czechowic był znany ród Sokołowskich, mający swoje korzenie w Sokołowie w ziemi ostrołęckiej. Sokołowscy byli ludźmi niespokojnymi, zabijakami, przywódcami tak częstych na pograniczu polsko - śląskim „kup swawolnych”. W 1578 roku Abraham Sokołowski siłą zajmuje wieś. Od 1586 roku prawowitymi właścicielami Czechowic zostają synowie Abrahama Sokołowskiego, Abraham i Joachim. Na mocy aktu prawnego obejmują w posiadanie Czechowice oraz przysiółki: Żebracz, Grabowice, Zbijów, Koło i Świerkowice. Bracia wspólnie zarządzają majątkiem do 1608 roku. Wtedy to nastepuje podział wsi na Czechowice Górne - Abrahama i Czechowice Dolne - Joachima. Do zjednoczenia Czechowic dochodzi w 1626 roku za sprawą rodziny Zborowskich. To właśnie wtedy Andrzej z Rytwian Zborowski, mąż Anny Zborowskiej, właścicielki majątku górnoczechowickiego od 1616 roku, kupuje od ówczesnych właścicieli Czechowice Dolne i Trzemszę.

Po Zborowskich przez pół wieku Czechowice były w rękach szlachty polskiej, najpierw Katarzyny Ilnickiej (prawdopodobnie zginęła między 1643 a 1651 rokiem w czasie wojny 30 - letniej i najazdu Szwedów na Śląsk Cieszyński), a następnie jej córki Zofii Kwiatkowskiej. Około 1655 roku Czechowice od Kwiatkowskich kupuje zaprzyjaźniona z nimi polska rodzina Wizemberków. Jan Wizemberk cieszył się łaskami królów polskich - Zygmunta III Wazy i Władysława IV. Był dzierżawcą żupy wielickiej, burgrabią krakowskim, starostą Lipnika koło Bielska, panem wielu wsi w tym sąsiedniej Bestwiny. Jego syn Andrzej sprzedaje w 1675 roku Czechowice Fryderykowi Aleksandrowi z Kotulina.

Nowi właściciele okazali się być dobrymi gospodarzami. Przyczyniają się do budowy murowanego barokowego kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny, w miejsce starej rezydencji wznoszą modny pałac w stylu rokoko. W 1706 roku Franciszek Kotuliński kupił Podlarysz określany też jako Komorowice Czechowickie. Do czasu zakupu był samodzielną wsią, a wcześniej częścią dużej łanowej wsi Komorowice, obejmującej dzisiejsze Komorowice Śląskie i Krakowskie. W 1765 roku Czechowice kupuje hr. Andrzej Renard. Renardowie dbali o rozwój swych dóbr. Pod ich rządami majątek przynosił spore dochody. Upiększali pałac, otoczyli go ogrodem kwiatowym i sadem. Założyli hodowlę bażantów. W 1795 roku zakładają ostatni w czasach feudalnych przysiółek Renardowice. Czechowickim poddanym w „Urbarzu” określili korzystny wymiar powinności feudalnych.

Renardowie to ostatni panowie feudalni Czechowic. Wiosna Ludów w 1848 roku przyniosła uwłaszczenie chłopów. Na mocy tzw. wyroków użytkowane przez chłopów gospodarstwa zostały nadane im na własność. Zniesiono pańszczyznę i inne powinności feudalne. Był to koniec epoki feudalnej. W rękach Renardów pozostały tylko dwory i pałac zarządzany przez hrabiego Andrzeja II do 1856 roku. Od tego roku Czechowice nie mają szczęścia do właścicieli. Majątek przechodzi między innymi na własność banku węgierskiego z Sopronu, od którego nabył go fabrykant bielski Aleksander Zipser w 1873 roku. Za jego czasów majątek czechowicki uległ uszczupleniu. Sprzedał część gruntów pod budowę kolei i kilka parcel w rejonie Renardowic, a Bernardowi Ziererowi i Ignacemu Gronnerowi Podlarysz. Około 1895 roku jego syn Leon, sprzedał parcele pod budowę rafinerii „Schodnica”, a około 1905 roku kompleks parcel pod budowę rafinerii „Vacuum Oil Company”. Tereny te były częścią Dolnego Lasu („Goj”). W okresie późniejszym na jego terenie powstała dzielnica „Lesisko”. Jego siostra Maria - która wyszła za Hainischa objęła północną część majątku i wraz z mężem na Nowym Dworze wybudowała nową siedzibę. Ostatni z Zipserów Alfred był właścicielem majątku aż do końca II wojny światowej. Po wojnie majątek upaństwowiono. W Czechowicach nazewnictwo ulic wprowadzono dopiero w czasie II wojny światowej. Do tego momentu przytaczano tylko numery domów. Cyfry i nazwa miejscowości były białe na ciemnoniebieskim tle.

2. Dziedzice

O początkach Dziedzic niewiele można znaleźć w źródłach pisanych. Ze względu na to, że w Dziedzicach znajdują się ślady gospodarki trójpolowej, a także zdarza się, że pola ułożone są jak pola na szachownicy, można przypuszczać, że wieś ta istniała już przed najazdem Tatarów na Śląsk w XIII wieku. Jednak żadnych źródeł pisanych na ten temat nie ma. Nazwa Dziedzice tłumaczy się w różny sposób. Jedna z wersji głosi, że ludność Dziedzic będąc zależną od księcia cieszyńskiego, a nie od miejscowego pana zażywała pewnego rodzaju wolności i swobody w urządzaniu się. Dlatego nazwani byli „panami”, „dziedzicami” i stąd podobno wywodzi się nazwa osady Dziedzice. Inna wersja głosi, że zagrodę średniowiecznego chłopa składającą się z chaty, chlewika i stodoły otoczonych płotem, nazywano siedliskiem lub dziedziczami. Nazwa Dziedzice pojawia się dopiero w najstarszym protokole pszczyńskim spisanym w 1480 roku, w którym zapisano, że przed pszczyńską radą stanęli między innymi „mądrej przezorności mężowie: Bartek Małysza, Marcin Małysza, Andrzej Wróbel, Szymek Drugi, Szymek Pietrek razem mieszkający we wsi Dziedzice…”.

Możliwości przestrzennego rozwoju Dziedzic były skromniejsze niż Czechowic. Zostały one szybko wyczerpane po opanowaniu podmokłych terenów położonych nad rzekami Wisłą i Iłownicą. Dziedzice były mniejsze od Czechowic. Nie miały kościoła ani szkoły. Na czele Dziedzic stał wójt, który miał większą władzę niż wójt czechowicki. Wynikło to stąd, że pan czechowicki był na miejscu, gdy pan Dziedzic znajdował się zawsze w oddaleniu. W Dziedzicach nie było dworu, a ich właściciele rezydowali najpierw w Cieszynie, a potem w Bielsku. Właścicielami Dziedzic do 1572 roku byli książęta cieszyńscy. W 1565 roku książę cieszyński Wacław III Adam wydzielił ze swych dóbr Bielsko i 14 wsi, w tym Dziedzice, swemu synowi Fryderykowi Kazimierzowi. Ten wskutek rozrzutności wpadł w wielkie długi. Po jego śmierci jego ojciec musiał sprzedać majątek. Zakupił go Karol Promnitz, właściciel Pszczyny. Dziesięć lat później nowym właścicielem Dziedzic został Adam von Schaffgotsch von Kynast und Friedland, a w 1592 roku węgierski magnat Jan Sunnegk. Dziedzice w rodzinie Sunnegk pozostały do 1728 roku, kiedy to zostały kupione przez hr. Henryka Solms. Od jego potomka Państwo Bielskie w 1742 roku kupił hr. Fryderyk Haugwitz. Dziesięć lat później sprzedał go Aleksandrowi Józefowi Sułkowskiemu. Reformy 1848 roku zlikwidowały feudalne prawa panów na Bielsku. Przez setki lat Dziedzice żyły w cieniu Czechowic. Sytuacja ta uległa zmianie w II połowie XIX wieku, kiedy to na ich terenie zlokalizowano Uprzywilejowaną Kolej Północną Cesarza Ferdynanda. Pierwsze odcinki kolei zostały uruchomione 17 grudnia 1855 roku. Na trasie Dziedzice - Oświęcim pierwszy pociąg przejechał 1 marca 1856 roku. Dworzec kolejowy został wybudowany na wschodniej rubieży Dziedzic.

Połączenie drogami kolejowymi Dziedzic i Czechowic, miało duży wpływ na ich uprzemysłowienie. Fabryki powstawały na terenie obu wsi. Założycielem pierwszej fabryki dziedzickiej był obywatel pruski ks. Hugo Hohenlohe - Ohringen, który nabył od siedlaków Dziedzic ich grunta, położone na zachód od stacji Kolei Północnej. Na terenach tych powstała fabryka przetwórstwa metalowego, którą nazwano „Cynkownią”. W 1897 roku uruchomiono w Dziedzicach wielką cegielnię chłopską. Na początku XX wieku powstawały dalsze fabryki, co spowodowało, że w ciągu niespełna dwudziestu lat Czechowice i Dziedzice stały się dobrze uprzemysłowionymi miejscowościami. W okresie międzywojennym na mocy ustawy z grudnia 1925 roku miejscowości te zostały zaliczone do okręgu przemysłowego. W tym okresie w Dziedzicach wprowadzono nazewnictwo ulic. Do tego czasu stosowano numerację domów. Cyfry były czerwone na białym tle bez napisu Dziedzice.

3. Żebracza

Zapomnianą osadą jest Żebracza, której nazwę wyparła nazwa kopalni „Silesia”, powstałej tam kilka wieków później. Zdawać by się mogło, że nazwa pochodzi od żebraka - człowieka żyjącego z jałmużny. Istniejące niegdyś na tym terenie ruiny zamku średniowiecznego dowodzą, czego innego. W połowie XV wieku, na terenie wsi będącej wówczas w granicach Polski, znajdowała się baza wypadowa rycerzy - rabusiów, którym król polski Kazimierz Jagiellończyk nie zapłacił należności za udział w wojnie z Krzyżakami. Wskazuje to na zbójecką przeszłość Żebraczy. Około 1443 roku była ona własnością Ottona z Żebraczy, który w 1454 roku złożył hołd królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1457 roku Żebracza została wymieniona jako jedna ze wsi przejętych przez Polskę. Pierwotnie Żebracza leżała na prawym brzegu rzeki Białej, której koryto przy ujściu do Wisły biegło w rejonie dzisiejszego kościoła pw. św. Barbary. Kapryśna rzeka często powodowała powodzie i zmieniała bieg. Prawdopodobnie w wyniku zmiany biegu rzeki Białej (przesunięcie na wschód), Żebracza została podzielona. Część położona na zachodnim brzegu Białej, po wykupieniu przez Czelów, panów Czechowic, przeszła w posiadanie śląskie. W ten sposób nastąpiło zespolenie Żebraczy z Czechowicami. Pozostała część została w Polsce i z czasem utraciła swą nazwę na rzecz nazwy Kaniów.

Ród właścicieli Żebraczy mógł pochwalić się bardzo starym pochodzeniem. Pierwszym właścicielem był już wspomniany Otto z Żebraczy. Jego potomek Jerzy Otto podobno przybrał w 1467 roku nazwisko Marklowski po kupnie wsi Marklowice. Natomiast Arwed von Marklowski, autor książki o swoim rodzie, pisze, że dopiero w 1563 roku Tomasz z Pernsteinu nabył Marklowice i przybrał to nazwisko. Dzisiaj trudno dociec prawdy. Herbem Marklowskich była głowa bawoła ze złotym pierścieniem w nozdrzach. Od tego pierścienia pochodzi nazwisko rodowe - pierścień (po czesku „prsten”), z czego wywodzi się niemiecka forma „Pernstein” Istniały trzy gałęzie tego rodu: czeska, niemiecka, polska. Zawołaniem Persteinów było „Wieniawa” (z czeskiego „chodź tu”). Stało się ono nazwą herbu. Herbem tym pieczętowali się Otto z Żebraczy, jak i król Polski Stanisław Leszczyński. Ostatnim przedstawicielem polskiej linii tego rodu był generał i poeta Bolesław Ignacy Długoszewski - Wieniawa.

Przynależność państwowa Czechowic i Dziedzic na przestrzeni dziejów

Czechowice - Dziedzice leżą u ujścia rzeki Białej (Białki) do rzeki Wisły. W okresie plemiennym mieszkało tu plemię Wiślan, które zajmowało tereny do prawego brzegu górnej Wisły. Natomiast do lewego brzegu górnej rzeki Wisły sięgało plemię Gołęszyców. W okresie istnienia państwa Wiślan, nasze tereny wchodziły w jego skład. W IX wieku zaś należały do Państwa Wielkomorawskiego i wtedy też mieszkańcy zetknęli się z chrześcijaństwem. Kres temu państwu przyniosły najazdy Madziarów na przełomie IX i X wieku. Na początku X wieku tereny te trafiły pod panowanie czeskich Przemyślidów.

Przejście Śląska spod panowania czeskich Przemyślidów pod panowanie Piastów było dziełem Mieszka I.

Po podziale Polski na dzielnice w 1138 roku przynależały do Śląska, dzielnicy Władysława II Wygnańca. Śląsk, jako dzielnica dziedziczna był dzielony na mniejsze księstwa i tak około 1250 roku została wyodrębniona dzielnica Opolsko - Raciborska. W jej granicach, znalazły się Czechowice i Dziedzice. W 1290 roku również i ta dzielnica uległa podziałowi, skutkiem, czego było powstanie Księstwa Cieszyńsko - Oświęcimskiego. W rok po jego powstaniu, jego władca Mieszko I złożył hołd królowi czeskiemu. W 1315 roku podzielił on księstwo między synów, Władysława, który otrzymał Księstwo Oświęcimskie i Kazimierza, który dostał Księstwo Cieszyńskie. W granicach tego ostatniego znalazły się Czechowice i Dziedzice. Granicą nowo powstałych księstw stała się rzeka Biała.

Władysław Łokietek nie zdołał włączyć Księstwa Cieszyńskiego do Polski, a co za tym idzie i naszych terenów. Cały obszar znalazł się w granicach Królestwa Czeskiego. Taki stan istniał do 1526 roku, kiedy to Królestwo Czeskie weszło w skład Krajów Habsburskich. Po wojnach śląskich w1742 roku Austria utraciła znaczną część Śląska na rzecz Prus. Część Śląska (księstwa: Cieszyńskie, Opawskie i Karniowskie), która przypadła Habsburgom, nazwana została Śląskiem Austriackim. W granicach Śląska Austriackiego znalazła się również nasza miejscowość. Nazwy tej używano od 1763 roku do zakończenia I wojny światowej w 1918 roku.

Po rozpadzie monarchii Austro - Węgierskiej nastąpił podział Śląska Cieszyńskiego między Polskę a Czechosłowację. Polsce przypadł powiat bielski oraz część miasta Cieszyn na prawym brzegu rzeki Olzy i północna część powiatu cieszyńskiego. Czechowice i Dziedzice znalazły się w tej części Śląska Cieszyńskiego, która wróciła do Polski. W czasie II wojny światowej tereny obecnego miasta zostały wcielone do III Rzeszy Niemieckiej. W październiku 1941 roku gminę Dziedzice włączono do gminy Czechowice, a powstała jednostka administracyjna otrzymała nazwę Tschechowitz - Dziedzitz. Po zakończeniu wojny znowu znalazły się w granicach państwa polskiego.

W okresie międzywojennym (1918 - 1939) Czechowice i Dziedzice należały do powiatu bielskiego w województwie śląskim, a w latach 1945 - 1950 do powiatu bielskiego w województwie śląsko - dąbrowskim. W 1945 roku zaczęły funkcjonować gminy zbiorcze: Czechowice i Zabrzeg. Czechowice objęły także Dziedzice, a Zabrzeg Ligotę i Bronów.

14 grudnia 1950 roku na mocy rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów, z mocą od 1 stycznia 1951 roku, dwie gminy wiejskie Czechowice i Dziedzice zostały przekształcone w miasto, które nazwano Czechowice. Wywołało to niezadowolenie wśród mieszkańców, którzy podjęli działania na rzecz przywrócenia nazwy Dziedzice. Działania te zostały uwieńczone sukcesem. Rozporządzeniem z 13 listopada 1958 roku Prezes Rady Ministrów przywrócił miejscowości nazwę Czechowice - Dziedzice.

ZABYTKI i inne ciekawe obiekty

I. Kościoły.

1. Kościół pw. św. Katarzyny, ul. M. Kopernika 42

Trudno jest ustalić dokładną datę powstania parafii św. Katarzyny. Jest rzeczą pewną, że powstała w XIV wieku. Najdawniejsza wzmianka o kościele pochodzi z 1447 roku, kiedy to w spisie świętopietrza jest wymieniona parafia św. Katarzyny. Następne informacje pochodzą dopiero z XVII wieku, z trzech zachowanych protokołów wizytatorów biskupich. Pierwszy z nich z 1652 roku ma następujące brzmienie: „W Czechowicach jest kościół drewniany, odpowiednio na cześć Bożą i św. Katarzyny zbudowany i konsekrowany, z drewnianą zakrystią. Posiada on trzy ołtarze niekonsekrowane: wielki, przystojnie malowany, z cyborium, w którym w torebeczce, zrobionej z korporału, przechowuje się Przenajświętszy Sakrament w tabernakulum. Chrzcielnica zamknięta, czysta, z olejami świętymi. Ławki odpowiednio uporządkowane. Sam kościół na ścianach malowany. Proboszczem tego kościoła jest Tomasz Andreides.” W protokole wizytacyjnym z 1679 roku kościół uważano za konsekrowany ze względu na jego starożytność. Przy wspaniałym głównym ołtarzu św. Anny nie odprawiano mszy, jako że nie był poświęcony. Zamiast niego używano ołtarza przenośnego. Ambona była nowa, rzeźbiona, ławki porządne, podłoga wyłożona cegłami, konfesjonał stał przy drzwiach zakrystii. W środku kościoła znajdował się krzyż, pod którym stały figury Matki Boskiej i św. Jana. Na wieży były trzy dzwony. Z protokołu trzeciego z 1688 roku dowiadujemy się, że podłoga wyłożona była deskami, ołtarze były trzy: główny Najświętszej Marii Panny, św. Anny i Matki Boskiej Częstochowskiej. Kościół zdobiło osiem chorągwi. Do oświetlenia służyły dwie lampy: jedna srebrna, duga mosiężna, których używano tylko w większe święta. Ławki uporządkowane, okna w dobrym stanie. Zakrystia znajdowała się po stronie ewangelii przy ścianie północnej, była mała i ciemna. Cmentarz otoczony był drewnianym płotem, stał na nim krzyż i drewniana kostnica. Drewniana dzwonnica miała kształt wieży (może to oznaczać, że stała osobno). W protokole czwartym z 19 lipca 1719 roku kościół określono jako zbutwiały i wymagający remontu.

Nowy, większy kościół zaczęto budować w 1722 roku. Fundatorami byli: proboszcz ks. Walenty Antoni Martius (nie doczekał się ukończenia budowy, gdyż zmarł 15 sierpnia 1725 roku) oraz hrabia Franciszek Karol Kotuliński, kolator kościoła i właściciel dóbr czechowickich. Kamień węgielny poświęcono 15 czerwca 1722 roku, budowa kościoła trwała do 1729 roku. Konsekracji dokonał biskup wrocławski (parafia należała do tej diecezji do 1925 roku) Philips Gotthard de Schaffgotsch w 1767 roku (wg. art. Wandy Leszczyńskiej w „Gościu Niedzielnym” z 24.04.1955 roku odbyło się to 30 sierpnia 1737 roku za ks. Walentego Preteckiego). Ciekawy był sposób budowy nowego budynku kościelnego. Starego drewnianego kościóła nie rozebrano, lecz obudowano go tak, że znalazł się on w całości wewnątrz nowego. Podczas remontu w latach 50 - tych XX wieku odkryto pod posadzką groby, którymi niegdyś otoczony był stary kościół. Kościół zbudowano w stylu barokowym. Posiada jedną nawę. Pierwotny wygląd kościoła można obejrzeć na obrazie przedstawiającym księdza Martiusia (zm. 1725 r.) klęczącego przed krzyżem na tle nowego kościoła i probostwa (obraz znajduje się na probostwie). W latach 1856 - 1879 podwyższono dużą wieżę i zamontowano zegar. Na środku dachu dobudowano małą wieżyczkę, powiększono okna (1888 rok). Kolejnych przebudowań podjął się ksiądz Barabasz. W 1926 roku gruntownie odnowił kościół, otynkował również wieżę i frontową ścianę. W latach 1933 - 1934 dokonał zmiany dachu z łupkowego na miedziany. II wojna światowa pozostawiła wiele zniszczeń. Wieża została prawie cała zburzona, dach poważnie uszkodzony, sklepienie nad ołtarzem wyrwane, drzwi wyrwane przez granaty, ściany odarte z tynku. W 1942 roku Niemcy wywieźli dzwony (oprócz tzw. konajączka z 1770 roku, który uległ zniszczeniu w czasie działań wojennych w 1945 roku). Wywieziono też wszystkie chorągwie z polskimi napisami. Zaraz po wojnie przystąpiono do odbudowy. Naprawiono wieżę, założono nowe pokrycie dachu, otynkowano budynek z zewnątrz, wnętrze pokryto polichromią. W 1948 roku zakupiono dwa dzwony. Ciekawostką jest łuska pocisku, który w czasie bombardowania w 1945 roku wyrwał sklepienie nad ołtarzem głównym. Łuska została wmurowana w zewnętrzną ścianę kościoła w miejscu gdzie pocisk uderzył w mur.

Wystrój kościoła

Ołtarz główny

Obraz, przedstawiający zaślubiny św. Katarzyny, będący dziełem malarza wiedeńskiego Antoniego Heinza, tabernakulum obrotowe pochodzące z 1741 roku oraz figury: u dołu po stronie ewangelii św. Barbary, po stronie epistoły św. Elżbiety, u góry św. Apolonii i św. Rozalii. Zwieńczenie ołtarza to obraz postaci Boga Ojca w otoczeniu aniołów ukończony w 1742 roku, odnowiony w 1858 roku przez profesora Kleina z Wiednia. Obok ołtarza wiszą dwa nowe obrazy (2008, 2009 rok): Miłosierdzia Bożego i Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.

Ołtarz rzymski, wykonany z drewna, z płaskorzeźbami apostołów i Chrystusa ustawiono po reformie Soboru Watykańskiego.

Kaplica boczna

Ołtarz przeniesiony z kościoła drewnianego , z obrazem przedstawiającym „Pożegnanie Świętych Piotra i Pawła” autorstwa nieznanego malarza włoskiego (XVII wiek), z rzeźbami dwóch świętych diakonów, Matki Boskiej i świętego Józefa oraz drewniane tabernakulum.

Ołtarze boczne

Początkowo były pod wezwaniem św. Walentego i Matki Boskiej Bolesnej (1762 - 1771). W latach 1899 - 1907 proboszcz Ryszard Jarosz ufundował do tych ołtarzy figury Serca Jezusowego i Najświętszej Marii Panny. Nad nimi wiszą obrazy św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus i św. Anny nauczającej Matkę Boską. Obok ołtarzy stoją figury świętych. Na ołtarzu Serca Jezusowego znajduje się drewniane tabernakulum.

Ołtarz Matki Boskiej Różańcowej

Powstał w 1866 roku staraniem proboszcza Franciszka Kraczmara z rzeźbami nieznanych świętych i aniołów. W centrum obraz Matki Boskiej Różańcowej w otoczeniu 15 scen obrazujących 15 tajemnic Różańca Świętego.

Ambona

Ufundowana w 1743 roku, z płaskorzeźbami czterech ojców kościoła oraz na baldachimie grupą Wniebowstąpienia.

Organy

Znajdują się na chórze. Budowane w latach 1950 - 1955 pod nadzorem organmistrza z Zabrza Gintera Miklisa, a ufundowane przez proboszcza Juliusza Pustelnika i organistę Józefa Borgła. Dotychczasowe organy zbudowane w 1740 roku sprzedane zostały w 1953 roku do kościoła w Urbanowicach.

Chrzcielnica

Barokowa z pierwszej połowy XIX wieku, z marmuru dębnickiego z puklowaną czarą. Na niej figura Chrystusa i św. Jana, którą wykonał rzeźbiarz Świerczek z Frydku,

Stacje Drogi Krzyżowej

Pochodzą z 1768 roku, ufundował je proboszcz Walenty Pretecki.

Malowidła ścienne i sufitowe

Powstały w latach 1906 - 1907 za czasów księdza Ryszarda Jarosza.

Sztandary

Sztandar z 1922 roku św. Stanisława Kostki (Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży) oraz z jubileuszowego 2000 roku poświęcony św. Katarzynie.

Chorągwie

Sześć chorągwi - pięć poświęconych świętym, a szósta z napisem: „Krucjata Eucharystyczna Parafii św. Katarzyny Rycerstwo Jezusowe Czechowice 1947”.

Kryształowe żyrandole

Do 1922 roku umieszczane w nich były świece, po tym roku wprowadzono oświetlenie elektryczne.

Obraz św. Antoniego

Znajduje się pod chórem. Malarz i rok powstania - nieznane.

Kraty ozdobne

Chronią drzwi do kościoła (1910 rok). Przy nich umieszczono tablice pamiątkowe poświęcone księdzu Antoniemu Fuzoniowi (ufundowana przez jego rodziców) i księdzu Barabaszowi (ufundowana przez parafian).

Ciemnica

Pomieszczenie w krużganku z figurą barokowo - ludową Chrystusa cierpiącego z XVIII wieku.

W krużganku znajdują się też dwa kamienne puklowane przyścienne kropielnice z początku XVIII wieku oraz wejście na chór.

Kościół i jego otoczenie

Główne wejście

Drzwi klepkowane z XIX wieku. Nad portalem głównym znajduje się kontusz z tarczami herbowymi rodu hrabiów Kotulińskich z 1729 roku. Umieszczone pod herbami inicjały F.C.G.K.F.U.K. M.A.G.V.R. oznaczają: Franz Carl Graf Kotulinsky Fundator und Kolator, Maria Antonia Grafin von Ratal.

Wieża kościelna

W górnej części podzielona na dwie kondygnacje, z tarczami zegarowymi.Hełm cebulasty zwieńczony latarnią.

Na ścianie zewnętrznej zakrystii wisi tablica pamiątkowa. Jest poświęcona mieszkańcom Czechowic, którzy zginęli w czasie I wojny światowej (pierwotnie znajdowała się wewnątrz kościoła).

Mur okalający kościół

Pochodzi z 1768 roku. Umieszczone są w nim stacje Drogi Krzyżowej. Był remontowany w 1856 roku, w 1889 roku i w latach osiemdziesiątych XX wieku.

Dom pogrzebowy

Został wybudowany w 1883 roku z cegły i pokryty blachą (na miejscu drewnianego). Zwany jest inaczej marownią, kostnicą.

Probostwo i wikarówka - aktualnie stojące budynki zostały wzniesione w latach 1907 - 1910 przez księdza Jana Barabasza

Cmentarze

Najstarszy z nich otaczał kościół od początków jego istnienia. W 1768 roku został otoczony murem. Kiedy w XIX wieku coraz częściej na grobach stawiano krzyże i nagrobki, stary cmentarz stał się za ciasny. W 1847 roku ksiądz Jan Blaski założył nowy cmentarz na Burejzówce. Niewygodne dojście do niego spowodowało rezygnację z tego terenu, a stary cmentarz poszerzono kosztem ogrodu farskiego w 1852 roku i w 1861 roku. W latach 1880 - 1882 po raz trzeci przesunięto granicę, tym razem w kierunku wschodnim, o zakupioną parcelę od Malarka. Na cmentarzu stoi krzyż oraz figura św. Nepomucena. Są tu groby proboszczów: ks. Franciszka Kraczmara, ks. Ryszarda Jarosza i ks. Franciszka Muzyczki, a także siedlaków i innych ważnych mieszkańców Czechowic.

Nowy cmentarz założono w latach 1921 - 1931 na polu zakupionym od Jana Janusza (dawny Malarek). Na środku cmentarza stoi krzyż, ufundowany w 1930 roku przez pracowników kolejowych z Czechowic. Po prawej i lewej stronie nowego cmentarza parafialnego znajduje się cmentarz miejski.

Św. Katarzyna to Kościół Matka następujących kościołów: Wspomożenia Wiernych w Dziedzicach (1889 rok), Najświętszej Marii Panny Królowej Korony Polskiej (1946 rok stacja duszpasterska, 1958 rok konsekracja kościoła), Jezusa Chrystusa Odkupiciela (1983 rok), Św. Stanisława Biskupa i Męczennika na Podraju (1984 rok), Św. Maksymiliana Marii Kolbego (1987 rok), Św. Andrzeja Boboli (1988 rok).

2. Kościół pw. Jezusa Chrystusa Odkupiciela, ul. Pocztowa 32

Kościół został zbudowany w latach 1995 - 1998 według projektu architekta Stanisława Niemczyka. Powstał na miejscu dawnej stolarni, którą spadkobiercy Rozalii i Józefa Wieczerzaków w 1982 roku wraz z przyległym gruntem ofiarowali Kościołowi. Zaadoptowana do nowej funkcji, od 1983 roku pełniła rolę kaplicy w nowo powstałej parafii. Kościół w sposób zasadniczy wyróżnia się spośród wzniesionych w ostatnich latach nowych budowli sakralnych. Dlatego nieprzypadkowo w 1999 roku otrzymał nagrodę „Grand Prix” w konkursie „Architektura roku” przyznawaną przez: Wojewodę Śląskiego, Architekta Wojewódzkiego, katowicki Oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich oraz nagrodę honorową Marszałka Województwa Śląskiego i Stowarzyszenia Architektów Polskich - oddział w Katowicach, za najlepszą przestrzeń publiczną zrealizowaną w 1998 roku. Już z daleka widoczne są trzy strzeliste wieże zwieńczone krzyżami. Czwarty krzyż znajduje się nad kopułą dachu nad prezbiterium. Wieże o różnej wysokości i kształcie, zostały też zróżnicowane poprzez odmienne zastosowanie specjalnych prześwitów i ażurów, dających wrażenie lekkości i otwarcia. Kościół otoczony jest ceglanym murem, prześwity w nim nadają mu charakter lekkości. W niektórych miejscach cegłę uzupełniają wykończenia z betonu, symbolizujące niedoskonałość ludzkiej natury. Po wewnętrznej stronie muru zostały wkomponowane takie elementy, jak kaplica pogrzebowa, Grota Matki Boskiej. W całym kościele znajdują się różnorodne zarysy kształtu krzyża - ułożone z cegieł, prześwitów w murze, wyciśnięte w betonie. Jest krzyż jerozolimski, celtycki, grecki, łaciński. Podkreślają one bogate tradycje, składające się na dwa tysiąclecia chrześcijaństwa. We wnętrzu kościoła uwagę zwraca przestronne prezbiterium. Sufit sklepiony, pokryty drewnem, układem załamanych płaszczyzn przypomina zarys ptaka w locie, nawiązując do opiekuńczej roli Ducha Świętego. Nad wejściem głównym mieści się chór organowy. Wejście na chór znajduje się w przedniej części kościoła, do ozdobienia barierek z cegły użyte zostały oryginalne elementy powstałe z cegielnianych samorodków, odrzutów. Prezbiterium jest wypełnione drewnianą płaszczyzną ołtarza, ozdobione przez malowane stacje Drogi Krzyżowej, zwieńczone sylwetką Chrystusa Ukrzyżowanego. W centralnym punkcie umieszczony jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, pod którym w specjalnej niszy znajduje się relikwiarz z relikwiami św. Jana Sarkandra i tabernakulum. W Drodze Krzyżowej wykorzystano bogatą symbolikę właściwą malarstwu starych ikon bizantyjskich. W świątyni znajduje się figura Matki Boskiej Fatimskiej, obraz Miłosierdzia Bożego, kamienna chrzcielnica z 1628 roku - dar parafii św. Katarzyny, tablica upamiętniająca pomordowanych Sybiraków.

3. Kościół pw. Najświętszej Marii Panny Wspomożenia Wiernych, ul. Legionów 57

Budowa kościoła pw. NMP Wspomożenia Wiernych rozpoczęła się w 1882 roku na terenie należącym wówczas do parafii św. Katarzyny. Projektantem kościoła był Emanuel Rost z Białej. Uroczystej konsekracji dnia 22 czerwca 1890 roku dokonał biskup Franciszek Śniegoń z Cieszyna.

Pierwszym duszpasterzem pracującym przy powstającym kościele był ks. Teodor Dybiżbański. W 1889 roku wybudowano sklepienie kościoła i wieżę. W tym samym roku została erygowana samodzielna parafia NMP Wspomożenia Wiernych, a jej pierwszym proboszczem został ks. Antoni Macoszek, który zginął w tragicznych okolicznościach w 1911 roku. W latach 1911 - 1926 kolejny proboszcz ks. Wilhelm Kasperlik występował do władz o wydanie zgody na rozbudowę świątyni, bo wspólnota szybko się rozrastała.

Jednak dopiero w okresie międzywojennym, dzięki staraniom ks. Karola Franka, udało się poszerzyć kościół do obecnej wielkości.

W latach 1959 - 1980 staraniem proboszcza ks. Eryka Kurka, świątynia otrzymała kolejne elementy wystroju wnętrza. Od 1980 roku proboszczem parafii był ks. kan. Jerzy Jęczmionka, który w latach 90 - tych XX wieku przeprowadził gruntowny remont kościoła; m.in. nad wejściem do świątyni umieszczony został witraż NMP Wspomożenia Wiernych zaprojektowany przez Roberta Przebindę.

W 1981 roku z parafii w Dziedzicach wydzielona została parafia św. Barbary.

Z datków mieszkańców zakupiono ołtarz w Nowym Jiczynie. W ołtarzu głównym uwagę zwraca witraż przedstawiający tajemnicę Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych, zaprojektowany przez prof. Adama Bunscha. W kierunku Matki Bożej wyciągają się setki rąk, prosząc o pośrednictwo w zanoszeniu do Boga próśb.

Po lewej stronie prezbiterium stoi neogotycka ambona z bogato rzeźbionym baldachimem i figurami czterech Ewangelistów; naprzeciwko figura Archanioła trzymającego na rękach dziecię przygotowane do sakramentu Chrztu Świętego. Z pierwotnego wystroju kościoła zachowane zostały kamienne figury Świętej Rodziny i postaci Świętych.

Dziełem czechowickiego rzeźbiarza Andrzeja Borgła są boczne ołtarze i ambona. Na szczególną uwagę zasługują oryginalne płaskorzeźby stacji Drogi Krzyżowej, w których rzeźbione figury wkomponowane zostały w ramy wypełnione wyrytym tekstem biblijnym, będącym opisem danej sceny.

W prawym ołtarzu bocznym - figura św. Maksymiliana Kolbego z różą w dłoniach. Święty zrywa krępujące jego ręce pęta z drutu kolczastego. Poniżej cytat z Ewangelii św. Jana: „Nikt nie ma większej miłości od tej, gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich”.

Po lewej stronie tekst: „To jest moje przykazanie, abyście się miłowali, tak jak ja Was umiłowałem”. Powyżej figura Chrystusa Miłosiernego.

Po prawej stronie prezbiterium rzeźby Andrzeja Borgła do bożonarodzeniowej szopki: Matka Boża z Dzieciątkiem na kolanach oraz św. Józef z lampką.

W nawie głównej dwa ołtarze boczne: w tym po lewej umieszczono kamienną figurę św . Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem na ręku, a w tym po prawej - figurę św. Katarzyny z kołem w ręku, atrybutem patronki kolejarzy.

Pod chórem dwa neogotyckie konfesjonały z rzeźbami kluczy Piotrowych.

Na parapecie chóru uwagę zwraca kompozycja mozaikowa przedstawiająca krzyż, dwie owieczki i napis: „Chwalcie Pana wszystkie narody”.

Przy głównym wejściu, po prawej stronie znajduje się niewielka grupa rzeźb przedstawiająca Matkę Bożą podającą różaniec św. Dominikowi.

Pod wieżą kościelną, po prawej stronie przedsionka niewielka kaplica z obrazem Matki Bożej Różańcowej oraz kamiennymi rzeźbami przedstawiającymi Świętą Rodzinę.

Nad wejściem głównym - mozaika z wizerunkiem Chrystusa.

Od strony południowej stoi duży żeliwny krzyż misyjny z 1922 roku.

4. Kaplica przy kościele NMP Wspomożenia Wiernych

Kaplica ta to pierwsza sakralna budowla w Dziedzicach. Ufundowana została przez Jerzego Machalicę w 1841 roku. Usytuowana jest bezpośrednio przy ul. Legionów. To budowla wolnostojąca, murowana i otynkowana. Zbudowana jest na planie kwadratu z półkolistą absydą (sklepienie, łuk). Kaplica została wzniesiona na podmurówce, ma dach dwuspadowy, kryty blachą, posadzkę marmurową, dwa okna prostokątne, zamknięte półkoliście i drewniane drzwi.

Na jej cenne wyposażenie składa się późnobarokowy ołtarz z rzeźbami ś. Piotra i Pawła, obrazy Ecce Homo i Matki Boskiej Częstochowskiej, kamienna kropielnica i polichromia ze scenami modlitwy Chrystusa w Ogrójcu.

Dzwon kaplicy, zwany „konajączkiem”, oznajmiał zgon mieszkańca gminy względnie parafii.

Nabożeństwo odbywało się w kaplicy tylko raz w roku 15 sierpnia w święto Wniebowzięcia NMP.

Obecnie kaplica pełni rolę domu pogrzebowego.

5. Cmentarz przy kościele NMP Wspomożenia Wiernych, ul. Legionów

Mieszkańcy Dziedzic od początku istnienia swojej wsi chowali zmarłych na cmentarzu przy kościele pw. św. Katarzyny w Czechowicach. Ale od momentu wybudowania kaplicy przydrożnej w Dziedzicach w 1841 roku, zaczęto myśleć o założeniu własnego cmentarza. Siedlak Jan Machalica ofiarował na ten cel pole ciągnące się na północ od kaplicy wzdłuż toru kolejowego (powstał na nim nie tylko cmentarz, ale potem i kościół). W 1881 roku cmentarz był już ogrodzony siatką drucianą i przygotowany do użytku. Na skrzyżowaniu dwóch głównych dróg cmentarnych postawiono wysoki na 7 m dębowy krzyż (dziś już nieistniejący) z figurą ukrzyżowanego Chrystusa malowanego na blasze cynkowej. Wyrzeźbiono też datę założenia cmentarza - 1881 rok. Gmina Dziedzice, aby otrzymać pozwolenie na założenie cmentarza, musiała zgodzić się na grzebanie zmarłych także wyznania ewangelickiego i żydowskiego. Przeznaczono dla nich teren od strony torów kolejowych. Nie od razu na cmentarzu chowano zmarłych, gdyż proboszcz czechowicki Franciszek Kępiński nie zezwolił na poświęcenie cmentarza dziedzickiego. Dziedziczanie więc nadal chowali zmarłych na cmentarzu czechowickim. Pierwszego pochówku na niepoświęconym cmentarzu dokonano latem 1881 roku. Poświęcenie cmentarza odbyło się dopiero jesienią 1881 roku na polecenie Kurii Biskupiej we Wrocławiu, do której o pomoc zwrócili się mieszkańcy Dziedzic. Poświęcenia dokonał ks. dziekan Hofmann z Bielska w asyście ks. proboszcza z Międzyrzecza i ks. proboszcza z Rudzicy.

Około 1910 roku cmentarz dziedzicki okazał się za mały, gdyż chowano na nim nie tylko mieszkańców Dziedzic, ale także przysiółków: Grabowic, Liszek, Żebraczy i Renardowic. Zakupiono więc pole od siedlaka Pawła Rudnego - Szymoszka. W 1912roku ogrodzono i poświęcono nową część cmentarza. W 1926 roku posadzono od strony zachodniej i przy głównych chodnikach około 30 lip. Do dzisiaj zachował się cenny drzewostan: lipy drobnolistne, jesiony, jawory, brzozy, tuje, cyprysiki, świerki kłujące. Wymaga on jednakże zabiegów konserwatorskich.

W czasie I wojny światowej północną część nowej części cmentarza przeznaczono na cmentarz wojskowy.

Po zakończeniu II wojny światowej, w 1949 roku w celu powiększenia cmentarza, wykupiono od Ludwika Budnioka przyległy teren.

Na najstarszej części cmentarza znajdują się mogiły zasłużonych rodów dziedzickich oraz zasłużonych proboszczów dziedzickiej parafii NMP Wspomożenia Wiernych: ks. Karola Franka oraz ks. Eryka Kurka.

Przy alei cmentarnej prowadzącej w dół od XVIII - wiecznej kostnicy znajduje się symboliczna mogiła, która kryje bezimienne prochy tych Dziedziczan, którzy złożyli swoje życie w darze Ojczyźnie. Jest ona wyrazem hołdu mieszkańców naszego miasta. Na pomniku umieszczono napis: „Mogiła ta kryje bezimienne prochy Legionistów, Powstańców Śląskich, Żołnierzy i Więźniów obozów koncentracyjnych. Tu spoczywają harcerze Rzeczypospolitej: Mieczysław Łaszczok, Stanisław Peterko, Franciszek Śleziński, dr Zenon Różewicz - oficer WP zamordowani przez okupanta hitlerowskiego 13 listopada 1939roku”. Mogiła ta to symbol zrywu narodu do walki o niepodległość i wolność Polski.

W północno - zachodniej części cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła ofiar tragicznego pożaru czechowickiej rafinerii w 1971 roku opatrzona następującym napisem: „Tym, którzy odeszli, abyśmy mogli żyć i pracować”.

W najstarszej części dziedzickiego cmentarza zachowało się jeszcze kilka pięknych pomników, ozdobionych postaciami aniołów, na które warto także zwrócić uwagę.

Plebania przy kościele NMP Wspomożenia Wiernych

Plebania przy kościele NMP Wspomożenia Wiernych w Dziedzicach została wybudowana około 1900 roku.

6. Kościół pw. Opatrzności Bożej, Ligota, ul. Bielska 25

Został ufundowany przez rodzinę Czaderskich, która uzyskała w dniu 10 czerwca 1800 roku w Wiedniu zgodę na jego budowę. Budowa kościoła trwała 5 lat. Uroczystość poświęcenia odbyła się 6 lipca 1806 roku. Do 1812 roku podlegał kościołowi w Międzyrzeczu. Kościół zbudowano w stylu barokowo - klasycystycznym. Prezbiterium skierowane jest na wschód. Na lewo od głównego wejścia stoi granitowy krzyż z 1890 roku. Nad wejściem usytuowanym od strony zachodniej wznosi się wieża zwieńczona krzyżem, którą dobudowano do kościoła w latach 1834 - 1840. Na fasadzie wieży między plastrami widnieje kamienny medalion, przedstawiający symbol wezwania parafii Oko Opatrzności Bożej. Na dachu nad przednią częścią nawy wznosi się wieżyczka z cebulastą kopułką tzw. sygnaturka. Od północnej strony prezbiterium usytuowana jest zakrystia, którą z kościołem łączą zabytkowe drzwi klepkowe z metalowymi okuciami. Podobne drzwi zachowały się również w ścianach bocznych nawy. Wchodząc przez główne wejście do kościoła, przechodzimy przez kruchtę. Widzimy tu dwa kamienne, portale prowadzące do kaplicy Miłosierdzia Bożego (dawniej Serca Jezusowego) i na klatkę schodową wieży. W kaplicy Miłosierdzia Bożego znajduje się witraż z wizerunkiem św. Maksymiliana M. Kolbego. Kaplicę zamyka krata, która w symbolice nawiązuje do męczeństwa św. Maksymiliana M. Kolbe. Są tu kolce z obozowych drutów i dwie stylizowane korony w kształcie litery M, czyli Maksymilian, Maria. Po lewej stronie kruchty widzimy duży krzyż z pierwszej połowy XIX wieku (barok śląski). Na przeciwległej ścianie wisi czarna granitowa tablica upamiętniająca proboszcza parafii ks. prałata Ludwika Wrzoła, który zginął w obozie koncentracyjnym w Mauthausen. Tablicę umieszczono tutaj w 1999 roku. Ufundowało ją Towarzystwo Przyjaciół Czechowic - Dziedzic.

Z kruchty wchodzimy do głównej części kościoła, który składa się z nawy i prezbiterium. Wyposażenie utrzymane jest w stylu barokowo - klasycystycznym. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny wykonany z drewna. Jest polichromowany, z wysoką nastawą sięgająca sklepienia prezbiterium. Po obu stronach umieszczono kolumny ze złoconymi głowicami. Nad kolumnami znajdują się rzeźby adorujących aniołów. Nad półkolistym zwieńczeniem nastawy ołtarzowej znajduje się płaskorzeźba, przedstawiająca Oko Opatrzności Bożej na tle złotych promieni. Rzeźby znajdujące się po bokach ołtarza to św. Piotr z prawej jego strony i św. Paweł, ze strony lewej. W centralnym miejscu ołtarza znajduje się tabernakulum w formie niewielkiej kompozycji architektonicznej z czterema złoconymi kolumnami. W bocznych ścianach prezbiterium usytuowane są trzy okna wypełnione witrażami z drugiej połowy XIX wieku z wizerunkami: Matki Boskiej Królowej z Dzieciątkiem Jezus, św. Józefa z dzieciątkiem i św. Anny z Maryją, czytające Biblię.

Wyposażenie kościoła uzupełniają dwa ołtarze boczne. Klasycystyczna ambona z I połowy XIX wieku wykonana jest z drewna, w formie odwróconego dzwonu zamkniętego stylizowaną muszlą. Korpus ambony zdobi złocona płaskorzeźba przedstawiająca biblijną scenę wyrzucenia Jonasza z wnętrza wieloryba. Nieopodal stoi ołtarz boczny Najświętszego Serca Pana Jezusa. W jego pobliżu wmurowana jest tablica epitafijna ku czci 44 ligocan poległych w latach 1914 - 1920. Po prawej stronie nawy stoi ołtarz boczny Matki Bożej Królowej. Bogate wyposażenie malarskie kościoła stanowią liczne obrazy z XIX wieku. Pod chórem znajduje się zabytkowy, pochodzący z XVIII wieku, konfesjonał.

Na ścianie zewnętrznej nad miejscem pochówku, umieszczono w 1894 roku tablicę ku czci pierwszego proboszcza ks. Błażeja Olejaka. Był wielkim orędownikiem nauczania w języku polskim, budowniczym szkoły, autorem wydanej w 1831 roku w języku polskim „Drogi Krzyżowej”.

Z kościołem sąsiadują budynki nowej plebanii z 1890 roku i salek katechetycznych zbudowanych w miejscu pierwszej plebani ( prawdopodobnie w 1801roku).

7. Kościół pw. św. Józefa, Zabrzeg, ul. ks. K. Janoszka 16

Został zbudowany w 1787 roku w stylu barokowym. Do roku 1675 wieś przynależała do parafii św. Katarzyny w Czechowicach i tym należy tłumaczyć pozostanie zabrzeżan przy katolicyzmie w czasie reformacji. Od II połowy XVII wieku wieś przynależała do parafii św. Marcina w Międzyrzeczu. Odległość do kościoła wynosiła 9 km, więc podobno mieszkańcy wyruszali już w nocy, by zdążyć na niedzielną mszę. Cześć mieszkańców latami nie była w kościele. W 1784 roku w zabudowaniach dworskich księcia Sułkowskiego powstała kaplica, do której dojeżdżali księża, by odprawiać nabożeństwa.

Kościół powstał z łaski cesarza Józefa II. Gdy w 1786 roku w czasie podróży cesarz zatrzymał się w gospodzie J. Stryczka w Dziedzicach, przybyła tam delegacja zabrzeżan i na klęczkach prosiła go o pomoc w wybudowaniu kościoła. Zgodę taką uzyskali. Plac pod budowę kościoła podarował książę bielski Franciszek Sułkowski. Zbudowano go natomiast z pieniędzy państwowych tzw. funduszu religijnego. Budowa kościoła trwała rok. 30 września 1787 roku ks. dziekan Antoni Lőhn z Cieszyna, komisarz biskupa wrocławskiego, kościół poświęcił. Samodzielną parafię w Zabrzegu utworzono dopiero w 1845 roku.

Budowla ma 36 m długości i prawie 10 m szerokości .Patronem kościoła jest św. Józef, którego obraz figuruje w ołtarzu głównym. Boczne ołtarze poświęcone są Najświętszemu Sercu Pana Jezusa i Najświętszej Maryi Pannie. Okna w prezbiterium zdobią witraże św. Katarzyny i św. Anny, natomiast okna w nawie kościoła ozdabiają witraże o tematyce eucharystycznej. Oprócz tego w kościele znajdują się obrazy: Trójcy Przenajświętszej, św. Izydora, Joba, Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Matki Boskiej Siewnej, a także stacje Drogi Krzyżowej. Są także w nim figury św. Piotra i Pawła, św. Jana Nepomucena i św. Anny oraz płaskorzeźba Matki Boskiej Częstochowskiej.

8. Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, Bronów, ul. ks. J. Kunza 8

Świątynia, ta nosząca cechy budowli neogotyckiej, została zbudowana w latach 1874 - 1877 według projektu znanego architekta Emanuela Rosta z Białej. Przez następne 23 lata kościół był placówką filialną parafii w Rudzicy i dopiero w 1900 roku ustanowiono samodzielną parafię w Bronowie. W tym czasie wierni byli stowarzyszeni w działającym przy rudnickiej parafii Apostolstwie Modlitwy, którego celem było propagowanie kultu Serca Jezusowego. Działalność Apostolstwa zanikła na początku XX wieku i została odnowiona przez proboszcza ks. J. Kunza (1909 rok). We wsi zawsze obecna była mniejszość ewangelicka. Należy przypuszczać, że w okresie reformacji mieszkańcy przyjęli religię Marcina Lutra (kościół w Rudzicy przyjął reformację). Architektura kościoła nosi luźne cechy neogotyku, z jedną wieżą, drewnianym sufitem. Ołtarz główny zawiera obraz Serca Jezusa wykonany w 1875 roku przez krakowskiego malarza Wojciecha Eliasza. W czasie walk, które toczyły się w okolicy od 7 lutego do 12 kwietnia 1945 roku, budowla uległa zniszczeniu (dach, zegar, ołtarz główny, prezbiterium, zakrystia, wieża kościelna). Po wojnie kościół odbudowano. Ciekawostką wyposażenia są ławki kościelne wykonane z dębów, które posadzono obok kościoła w 1898 roku z okazji 50 - lecia rządów cesarza austriackiego Franciszka Józefa. Drzewa ścięto w 1965 roku, a w dwa lata później wykonano z nich ławki. W miejsce dębów posadzono 6 srebrnych świerków, które rosną przed kościołem i upamiętniają peregrynację Obrazu Jasnogórskiego. Obok kościoła znajduje się cmentarz katolicki założony w 1877 roku.

9. Kaplica Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego, ul. J. Słowackiego 18

Hasła reformacyjne na Śląsk Cieszyński zaczęły przenikać już w pierwszych latach po ogłoszeniu 95 tez przez ks. Marcina Lutra. 50 lat później większość ludności na tym terenie była już ewangelicka.

Inaczej było w Czechowicach i Dziedzicach. Właścicielka Czechowic, Anna Zborowska, żarliwa katoliczka kolatorka kościoła pw. św. Katarzyny, w 1618 roku w Melsztynie wydała edykt, w którym poręczyła swoim poddanym prawo wprowadzania na opuszczony urząd plebana katolickiego, zatwierdzonego przez biskupa. Reformacji w parafii kres położył proboszcz Antonii Martius. Spis ludności w 1770 roku nie wykazał już istnienia mniejszości ewangelickiej.

Początki zorganizowanego działalnia społeczności ewangelickiej sięgają końca XIX wieku. Przyczyniła się do tego rewolucja przemysłowa, budowa kolei w Dziedzicach i powstanie wielu zakładów przemysłowych. Przybywający tutaj z Europy zachodniej fachowcy często byli ewangelikami. Na nabożeństwa uczęszczali do parafii bielskiej.

Pierwsze ewangelickie nabożeństwa odprawiano od1896 roku w domach prywatnych. Od 1907 roku raz w miesiącu odprawiano je w wynajętej sali restauracji Gebauera, naprzeciwko dworca w Dziedzicach.

Ewangelicki Dom Modlitwy wybudowano w latach 1910 - 1911 na parceli ofiarowanej przez Leona Zipsera, właściciela majątku czechowickiego. W domu mieściła się kaplica, zakrystia, pomieszczenia mieszkalne. 17 grudnia 1911 roku budynek poświęcono jako stację kaznodziejską parafii w Bielsku. W 1915 roku podniesiono rangę stacji kaznodziejskiej do zboru filialnego parafii w Bielsku. W okresie II wojny światowej zakazano odprawiania nabożeństwa po polsku. W czasie działań wojennych w 1945 roku obiekty parafialne zostały poważnie zdewastowane. Od stycznia 1968 parafia jest całkowicie samodzielna. Jest to najmniejsza parafia ewangelicka w całej diecezji cieszyńskiej.

II. Inne

1. Pałac rokokowy Kotulińskich, ul. Zamkowa 2

Rokokowy pałac został wybudowany w I połowie XVIII wieku przez Franciszka Karola Kotulińskiego. Dokładnej daty rocznej nie można już dziś ustalić. Należy przypuszczać, że pracę rozpoczęto po ukończeniu budowy kościoła św. Katarzyny w 1729 roku. Pałac ten zastąpił szesnastowieczny dwór, później przerobiony na spichlerz. Wewnątrz zachowała się rokokowa sztukateria i osiemnastowieczne portale drewniane. W tympanonie ściany frontowej widnieje herb hrabiów Renardów, którzy byli właścicielami czechowickiego majątku w latach 1765 - 1856. Jeszcze w XVIII wieku Renardowie założyli wokół pałacu piękny park z bażanciarnią . Niegdyś istniał przy pałacu ogród kwiatowy, sztuczna grota i fontanna przed frontem budynku (zniszczona w 1962 roku). Według legendy, ten właściciel, który zdejmie herb z tympanonu ściany frontowej, straci pałac wskutek pożaru.

W 1945 roku pałac został upaństwowiony i stał się siedzibą szkoły rolniczej. Przez wiele lat działał tam też ośrodek doskonalenia zawodowego. 24 lutego 1960 roku został wpisany do rejestru zabytków. W 1990 roku pałac przeszedł na własność miasta. W 2001 roku pałac kupiła firma Pascal Polska. Niestety, popadła w finansowe tarapaty i od tego czasu pałac niszczał. Wandale rozkradli jego wyposażenie. Dzieła zniszczeń dopełniła przyroda z powodu niedogrzewania obiektu, kradzieży rynien i uszkodzeń dachu. W październiku 2006 roku pałac od syndyka kupiła firma POLPLAST, która natychmiast przystąpiła do zabezpieczenia obiektu przed dalszą dewastacją. Od trzech lat wcielany jest w życie plan rewitalizacji pałacu celem jego adaptacji dla funkcji hotelowej.

Park przypałacowy, ul. Zamkowa 2

Późnobarokowy park na planie prostokąta położony jest przy rokokowym pałacu Kotulińskich z XVIII wieku. Znajduje się w rejestrze zabytkowych założeń ogrodowych w Polsce pod nr 28/60. Do najokazalszych drzew należą: dwa wiązy szypułkowe (o obwodach pni 360cm i 310cm), buk pospolity (295cm), dąb szypułkowy (335cm), grab pospolity (270cm) i klon polny (165cm). Od frontu pałacu wysadzono lipy drobnolistne. Ulica Zamkowa, przy której leży park, obsadzona jest wielogatunkową aleją drzew proponowaną do ochrony w formie pomnika przyrody. W parku, dzięki sąsiedztwu zbiorowisk leśnych (Bażaniec), cieków wodnych i stawów występuje wiele chronionych gatunków zwierząt i ptaków. Pałac i park jest najcenniejszym obiektem architektoniczno - przyrodniczym miasta i powinien być w całości chroniony. Obecnie trwają prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane w zespole pałacowo - parkowym. Rezydencja ma się stać prawdziwą perełką architektoniczną, a park ma przypominać ten sprzed blisko trzech wieków.

Czworaki dworskie i gorzelnia, ul. hrabiego Kotulińskiego 1 i 4

Długi, nie otynkowany dom z czerwonej cegły to dworskie czworaki. Ukończone w 1708 roku, były pierwszą budowlą wzniesioną przez F. K. Kotulińskiego, nowego właściciela Czechowic. Prawdopodobnie z tych samych czasów pochodzi długi, otynkowany budynek po przeciwnej stronie drogi, obok którego znajdowała się niegdyś dworska gorzelnia zwana „palarnią”, a jeszcze wcześniej browar (stąd nazwa pobliskiego stawu - Podbrowarny).

2. Ruiny zamku Wilczków (od XVIII wieku spichlerz), ul. M. Kopernika 44

Ruiny ceglanej budowli skryte za budynkiem transformatora są pozostałością starej rezydencji czechowickich feudałów. Została ona zbudowana około 1536 roku na miejscu XIV - wiecznego zamku, wybudowanego przez Mikołaja Wilczka z Dobrej, który ożenił się z Katarzyną Czelówną, córką właściciela Czechowic. Dwór posiadał wieżę, która nie zachowała się do naszych czasów. Sklepienie budynku było zbudowane w stylu gotyckim. Budowla służyła czechowickim panom przez prawie 200 lat. Po wybudowaniu rokokowego, modnego pałacu, została zamieniona na spichlerz (sypanie) przez tutejszego proboszcza. Od końca II wojny światowej datuje się upadek spichlerza. Opuszczony i nieremontowany spłonął w styczniu 1984 roku. Reszty dzieła zniszczenia dokonała przyroda, naruszając spoistość cegły oraz człowiek, który w 1987 roku wyburzył po barbarzyńsku większą część ruin. Obok spichlerza istniała niegdyś studnia. Podczas przeprowadzanych w latach 70 - tych XX wieku prac wykopaliskowych w pobliżu niezrujnowanego jeszcze wtedy budynku, natrafiono na fragmenty kamiennych murów zamku oraz na resztki przedmiotów takich, jak: kafle, naczynia, gwoździe. Przedmioty te, a także obraz przedstawiający dawny widok spichlerza, można oglądać w Izbie Regionalnej.

3. Stara Winiarnia ul. Legionów 2

Budynek gospody Stara Winiarnia (obecnie w remoncie) z racji położenia nad graniczną rzeką Wisłą (granica zaboru prusko - austriackiego) mieścił do 1918 roku austriacki posterunek graniczny. Nazwa gospody pochodzi stąd, że podobno w XVIII wieku miał znajdować się tu skład win węgierskich.

4. Miejski Dom Kultury, ul. Niepodległości 42

Dzisiejsza siedziba Miejskiego Domu Kultury znana niegdyś pod nazwą „Dom Robotniczy” powstała w 1924 roku. Już w 1921 roku robotnicze środowisko Czechowic powołało Stowarzyszenie „Dom Robotniczy”, którego celem było wybudowanie placówki kulturalno - społecznej. Oficjalnie otwarcie Domu Robotniczego odbyło się 2 marca 1924 roku. Dom Robotniczy, to obszerna sala widowiskowa ze sceną oraz przylegający do niej jednopiętrowy budynek, w którym znalazły się pomieszczenia biurowe i mieszkalne, sala konferencyjna i restauracja serwująca posiłki, napoje, słodycze po przystępnych cenach. Od 1925 roku w murach Domu Robotniczego działało kino „Świt”, które prezentowało bogaty repertuar, np. w 1937 roku wyświetlono 98 filmów. Organizowano też specjalne seanse dla młodzieży szkolnej. Aktywnie działał amatorski zespół teatralny, chór, zespół mandolinistów, sekcja gimnastyczna Stowarzyszenia „Siła”. W pomieszczeniach Domu Robotniczego znalazły również lokum: Polska Partia Socjalistyczna - Lewica, Robotnicze Stowarzyszenie Kulturalno - Oświatowe „Siła”, Robotniczy Klub Sportowy „Młot”, Związek Zawodowy Chemików, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i dwie biblioteki: Stowarzyszenia „Siła” i Związku Zawodowego Kolejarzy. Dom Robotniczy był ośrodkiem życia społeczno - politycznego i kulturalnego robotników. W okresie okupacji hitlerowskiej musiał zaprzestać działalności. Okupant przejął budynek, wywiózł aparaturę kina, wysiedlił mieszkających tu Polaków. Spalił księgozbiór. Urządzono bibliotekę NSDAP, restaurację i kino tylko dla Niemców. W 1945 roku Dom Robotniczy podjął na nowo działalność. Już 11 lutego 1945 r. odbył się tutaj wiec, na którym wybrano członków Tymczasowej Gminnej Rady Narodowej. Ponownie otwarto kino „Świt” w 1946 roku. W połowie lat 60 - tych XX wieku Dom Robotniczy, ze względu na zły stan techniczny, został zamknięty. Po otrzymaniu środków finansowych podjęto prace remontowe, ale faktycznie w latach 1973 - 1975 realizowano nową inwestycję. Stare fundamenty i mury rozebrano i zbudowano nowe. Nowa placówka otrzymała nazwę Miejski Dom Kultury, ale przedwojenna nazwa Dom Robotniczy przetrwała do dziś. W latach 1989 - 1990 powstał nowy, duży, podpiwniczony budynek, połączony z istniejącym gmachem, w którym znalazło się zaplecze kawiarniane, pomieszczenia biurowe, duże sale (m.in. sala baletowa). W 2008 roku rozpoczęto przebudowę Miejskiego Domu Kultury. Projekt przebudowy zakładał oddanie do użytku budynku o powierzchni 1224.50 m², przystosowanego również do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jego wygląd to ukłon w stronę tradycji i historii. Elewacja frontowa od strony ul. Niepodległości nawiązuje do wizerunku przedwojennego Domu Robotniczego oddanego do użytku w tym miejscu w 1924 roku.

5. Dworzec kolejowy, Plac Wolności 3a

Dziedzice były węzłową stacją Cesarsko- Królewskiej Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda. Tereny pod budowę dworca sprzedał kolei wójt dziedzicki Józef Machalica. 17 grudnia 1855 roku uruchomiono linię Bogumin- Dziedzice i Dziedzice- Bielsko. Połączenie z Oświęcimiem oddano 1 marca 1856 roku. Linię kolejową, do leżącej w ówczesnych Prusach Pszczyny, otwarto w 1867 roku po wojnie austriacko- pruskiej. Kolej ta nosiła nazwę Kolei Prawego Brzegu Odry. W latach 1888- 1889 oddano drugi tor na odcinku Bogumin- Oświęcim. Była to linia o znaczeniu strategicznym dla pociągów wojskowych. Dziedzicki dworzec kolejowy powstał w czasie budowy linii kolejowej. Budynek dworca na początku był niewielki i nie pasował rangą do stacji granicznej. Stacja kolejowa w Dziedzicach była granicą między Austrią a Prusami (Cesarstwem Niemieckim). Do budowy nowego budynku dworca przystąpiono w II połowie 1901 roku według planów dla dużych dworców w Austro- Węgrzech. Stary budynek rozebrano i rozpoczęła się budowa nowego. Prace zakończyły się w ostatnich dniach 1902 roku. Dworzec otrzymał oświetlenie elektryczne z Bielska. Powstały dwie duże sale, jako poczekalnie II i III klasy, w których były bufety. Po obu stronach dworca dobudowano po jednym piętrowym pawilonie, w których mieściła się sala rewizyjna, kancelarie ruchu, a na piętrze mieszkania. Nowa budowla miała 38 okien od strony frontowej i 5 wejść. Budynek dworcowy jest jednym z najcenniejszych zabytków tego typu w województwie śląskim. Przy nim znajduje się peron jednokrawędziowy, a wiata tego peronu jest integralną częścią budynku dworca. Peron drugi ma zabytkową wiatę stalową, która kryje środkową część peronu. Peron trzeci ma dwie niewielkie współczesne wiaty. Od 1922 roku Dziedzice przestały być stacją graniczną, gdyż część Śląska Cieszyńskiego i Górnego Śląska zostały włączone do Polski.

6. Poczta ul. Towarowa 1

W 1869 roku otwarto w Dziedzicach urząd pocztowy, który mieścił się aż do 1936 roku w budynku dworca. Okazały gmach poczty dziedzickiej zbudowano obok dworca. 18 października 1936 roku budynek ten poświęcił ks. Karol Franek. Z poczty korzystali mieszkańcy obu gmin.

7. „Hotel Gebauer”, Plac Wolności 2

W roku 1890 naprzeciwko dworca kolejowego Josef Bloch rozpoczął budowę pierwszego w Dziedzicach hotelu, w którym po otwarciu funkcjonowała również restauracja. Budowa została zakończona w 1891 roku. Przy hotelu mieściła się stajnia i lodownia. W 1896 roku hotel kupił, pochodzący z Moraw, Alois Gebauer. Przebudował budynek w 1905 roku, wtedy też powstało między innymi drugie piętro. Budynek otrzymał obecny wygląd. Od 1910 roku do niemalże II wojny światowej, hotel należał do Żyda Dawida Schneebauma, który jednak zachował dawną nazwę. W hotelu zatrzymywali się podróżni, którzy czekali na połączenia kolejowe oraz interesanci. Hotel też pełnił ważną rolę w życiu mieszkańców, w tym Niemców. Odbywały się tu między innymi imprezy okolicznościowe z okazji urodzin cesarza Franciszka Józefa, imprezy towarzyskie takie jak, bale karnawałowe. Organizowano także odczyty wiedeńskich literatów. W 1912 roku miał tu odczyt dramaturg i krytyk Karl Kraus. W hotelu odbywały się też imprezy organizowane przez Polaków. W 1914 roku urządzało tu swoje odczyty Towarzystwo Szkoły Ludowej, a 6 lutego 1916 roku Liga Kobiet Naczelnego Komitetu Narodowego zorganizowała imprezę z okazji rocznicy wybuchu powstania styczniowego. W hotelu po II wojnie światowej mieściła się restauracja „Centralna”i „U Kołdra”, w latach 90- tych XX wieku „Fiśla”.

8. Lokomotywownia, ul. Hutnicza 14

Dziedzicka lokomotywownia (parowozownia) jest najstarszym zakładem pracy w mieście. Jej budowa rozpoczęła się w 1853 roku i była ściśle związana z budową Kolei Północnej i dziedzickiego dworca kolejowego.

Parowozownia składała się początkowo z dwóch budynków: prostokątnej szopy na lokomotywy i stacji nawadniania parowozów. Była to mała parowozownia, pełniąca rolę punktu wymiany i obsługi lokomotyw na trasie, nie zaś bazy parowozów.

Rosnący ruch kolejowy (budowa linii kolejowej do Katowic, rozbudowa przemysłu miejscowego oraz bielskiego) spowodował konieczność utworzenia bazy lokomotyw w Dziedzicach. Powstały nowe budynki: hala maszyn (około 1889 roku) warsztat z charakterystycznym półkolistym dachem, nowa stacja wodna ( starą zburzono), murowany magazyn ( w miejscu drewnianej szopy). W 1896 roku obok wieży wodnej powstała kąpielownia. W roku 1898 lub 1899 zbudowano halę wachlarzową nr 2 z 6 - cioma kanałami, w 1906 roku kancelarię, a w latach 1910 - 1914 największy wachlarzowy budynek parowozowni. Tuż przed wybuchem I wojny światowej wzniesiono magazyn smarów i olejów oraz nową pompownię. Modernizacja zakładu miała miejsce po II wojnie światowej. W 1997 roku powołano zakład taboru, a w 2001roku PKP Cargo S.A.

Na przełomie XX/XXI wieku, zgodnie z zaleceniami konserwatora zabytków przebudowano halę prostokątną i wachlarzową nr 1. Lokomotywownia odegrała ważną rolę w dziejach regionu. Była bazą dla rozwoju przemysłu i kuźnią wybitnych fachowców w różnych specjalnościach.

9. Zespół Szkolno - Przedszkolny im. Jana Brzechwy

Budynek starej szkoły, ul. Chłopska 73

Budynek ten został wzniesiony w latach 1871 - 1872. Projekt wykonał Gustaw Kunc z Bielska, budową kierował paler murarski Kudzielko (Leśniok). 21 listopada 1872 roku nowo zbudowaną szkołę poświęcił prałat Kottas z Zabrzega, w obecności starosty powiatowego Tichy'ego z Bielska. Budynek szkolny był piętrowy, wchodziło się do niego od strony południowej. Został postawiony obok murowanego budynku zbudowanego około 1800 roku, który dotychczas służył celom szkolnym. Ten natomiast wzniesiono na miejscu bardzo zniszczonego, drewnianego budynku szkolnego.

„Jedynka” to najstarsza szkoła w Czechowicach - Dziedzicach. Wprawdzie, pierwsza udokumentowana wiadomość o istnieniu szkoły parafialnej w Czechowicach pochodzi z XVII wieku (1652 rok, sprawozdanie wizytatorów biskupich), to jednak wielu historyków uważa, że jej początki sięgają XV wieku. Na pewno kształcili się w niej członkowie rodziny Wilczków, która była właścicielami Czechowic w XVI wieku. Z tą rodziną wiąże się legenda o powstaniu szkoły w 1549 roku. W starej kronice szkolnej jest zapisana ta tajemnicza data.

Szkoła była jednoklasowa. Dopiero w 1855 roku została przekształcona w dwuklasową, w 1894 roku w trzyklasową, w 1901 roku w czteroklasową, w 1906 roku w pięcioklasową. W latach 80 - tych XX wieku w budynku dobudowano drugie piętro, a uzyskane pomieszczenia przeznaczono na mieszkania dla nauczycieli. Obecnie na parterze mieści się przedszkole, a w pozostałych salach uczą się dzieci klas młodszych. W latach 1980 - 1990 w budynku mieściła się Izba Regionalna (najpierw na pierwszym piętrze, później na parterze).

Przed budynkiem szkolnym stoi kamień graniczny.

III. Pomniki

1. Pomnik ku czci pomordowanych Żydów, ul. Pionkowa

Pomnik upamiętnia najpotworniejszą zbrodnię, jaką hitlerowcy popełnili w tych stronach w czasie II wojny światowej. Wkrótce po zbombardowaniu rafinerii 20 sierpnia 1944 roku przez lotnictwo amerykańskie, w Czechowicach na Trzemszy powstał podobóz obozu oświęcimskiego. Więźniów umieszczono w wielkiej oborze dworskiej - „wolarni”. Wartownicy SS mieszkali w barakach na terenie nieczynnej wytwórni suszonych śliwek zwanej „pieczkownią”. Teren obozu otoczono drutem kolczastym pod wysokim napięciem, a w jego narożnikach pobudowano wieże strażnicze. W obozie przebywało ok. 600 Żydów - obywateli różnych państw środkowoeuropejskich. Byli wśród nich również Żydzi polscy. Więźniowie pracowali przy usuwaniu niewypałów i zniszczeń powstałych w rafinerii podczas bombardowania. Obóz uległ likwidacji 19 stycznia 1945 roku. Ze zdolnych do drogi więźniów uformowano kolumnę, która pod strażą udała się na zachód. Na miejscu pozostała nieznana liczba chorych niezdolnych do drogi, pilnowana przez kapo. Część z nich rozpierzchła się, zanim wieczorem 21 stycznia z Oświęcimia przybył pluton egzekucyjny SS. Po przeszukaniu okolicy 22 stycznia większość więźniów odnaleziono i stracono. Zgładzono też pozostałych przebywających na terenie obozu. Zanim wszystkich rozstrzelano, więźniowie zbudowali z rozbitych pryczy i ciał swych towarzyszy stos, na którym w końcu również się znaleźli. SS - mani oblali naftą stos i podpalili. Niedopalone szczątki ludzkie zostały na miejscu kaźni pogrzebane przez więźniów włoskich, zatrudnionych również w rafinerii. Z opisanej kaźni uszedł na pewno tylko jeden człowiek, obywatel czechosłowacki Erwin Habal, który schronił się w zabudowaniach gospodarczych Tekli Ogiegło.

2. Pomnik Braterstwa Broni przy rondzie Solidarności

Decyzja o budowie pomnika Braterstwa Broni została podjęta 25 lutego 1953 roku na specjalnej naradzie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Monument miał być symbolem polsko - radzieckiej przyjaźni. W pierwotnych planach miał zostać wykonany z różowego granitu, ale były kłopoty ze zdobyciem odpowiedniego materiału, bezpośrednio związane z budową w Warszawie Pałacu Kultury. Statuę odsłonięto 8 listopada 1953 roku, a brązowienia pomnika dokonano w latach 70 - tych XX wieku. Aby odpowiednio wyeksponować obiekt, niektórzy sugerowali wyburzenie kilku budynków przy ul. J. Słowackiego. Ostatecznie pomnik zlokalizowano na parceli, której właścicielka otrzymała parcelę zastępczą na ul. Studenckiej. Autorem figur był prof. Stanisław Marcinów, artysta rzeźbiarz z Katowic (wówczas Stalinogród).

3. Pomnik Ofiar Pożaru Rafinerii, przy ul. ks. J. Barabasza

Dla uczczenia ofiar pożaru rafinerii w 1971 roku postanowiono zbudować pamiątkowy obelisk. Uchwała Komitetu Powiatowego PZPR i Powiatowej Rady Narodowej w Bielsku - Białej przewidywała oddanie go w pierwszą rocznicę tragedii. Początkowo planowano wzniesienie pomnika naprzeciw spalonych zbiorników, ale ostatecznie wybrano lokalizację w centrum miasta. Granitowy obelisk wykonano w Strzegomiu. Tablicę z nazwiskami odlano z brązu w Bielsku - Białej. Niestety, w wyniku interwencji władz partyjnych z Warszawy, rocznicowa uroczystość się nie odbyła, a niedokończony obelisk do 1982 roku. Umieszczono wówczas tablicę z nazwiskami ofiar pożaru i zakończono budowę obelisku.

Pomnik zaprojektował pochodzący z Goleszowa prof. Jan Herma, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1973 - 2006 związany był z Filią Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Współorganizował tu kierunek Wychowania Plastycznego.

4. Pomnik Wolności, Plac Wolności

Między kamienicą Krzysztoforskich a „Hotelem Gebauer” był plac. przy którym stał Pomnik Wolności - dzieło artysty z Krakowa Jana Raszki. Wybudowano go dzięki ofiarności społeczeństwa, na pamiątkę wymarszu Legionów w 1914 roku oraz przyłączenia ziemi śląskiej do Rzeczypospolitej. Uroczyste odsłonięcie Pomnika Wolności nastąpiło 14 września 1924 roku. W okresie międzywojennym było to miejsce patriotycznych spotkań mieszkańców Czechowic i Dziedzic. We wrześniu 1939 roku Niemcy zburzyli Pomnik Wolności. 11 listopada 1993 roku upamiętniono ten Pomnik jego „cieniem”. W 1996 roku umieszczono tam ocalałe oryginalne części pomnika i tablicę pamiątkową, informującą o jego historii. Corocznie w Święto Niepodległości znowu w tym miejscu gromadzą się mieszkańcy naszego miasta.

IV. Obiekty przemysłowe

1. Kopalnia Węgla Kamiennego „Silesia” (dziś KWK „Brzeszcze - Silesia” ruch II), ul. Górnicza 1

Rozpoznanie geologiczne terenu prowadzone było w drugiej połowie XIX wieku ( poszukiwania złóż solanki dla uzdrowiska w Goczałkowicach). Wiercenia odwiertów badawczych w Czechowicach za węglem rozpoczęto w 1900 roku, a budowę pierwszego szybu o średnicy 4,20m w 1905 roku. Drugi szyb budowano od 1906 roku. Pierwsze nadania własności górniczej nastąpiły w 1905 roku. Eksploatację węgla na skalę handlową rozpoczęto w 1906 roku i wtedy wydobycie roczne wynosiło 15 tys. ton. W okresie ponad stu lat działalności kopalni wydobycie systematycznie rosło. Poziom maksymalnego wydobycia osiągnięto w 1986 roku, kiedy wydobyto 1 milion 511 tys. ton.

Przyszłość kopalni zależy od dotarcia do pokładów węgla zalegających ponad 1000m pod ziemią.

Kopalnia prowadziła eksploatację węgla w trudnych warunkach geologicznych przy metanowym zagrożeniu. Na KWK „Silesia” zdarzyły się dwie największe katastrofy, jakie miały miejsce w polskim górnictwie węglowym. W 1974 roku w wyniku wybuchu metanu i pyłu węglowego zginęło 34 górników, w 1979 roku w pożarze zginęło 22 górników.

2. LOTOS Czechowice S.A., ul. I. Łukasiewicza 2

Początki przemysłu naftowego w naszym mieście sięgają 1896 roku roku, gdy Spółka Akcyjna Przemysłu Naftowego „Schodnica” z siedzibą w Wiedniu, chcąc zapewnić sobie lepszą dystrybucję swoich produktów również na rynek pruski, wybudowała rafinerię „Schodnica” w Dziedzicach (potocznie zwana też „Szotnicą”). Spółka zajmowała się eksploatacją złóż ropy naftowej w miejscowości Schodnica w Galicji Wschodniej i wybrała Czechowice ze względu na dogodne połączenia kolejowe. W 1897 roku powstało przy rafinerii osiedle przyzakładowych domów wielorodzinnych (ul. S. Żeromskiego 36 - 38).

W 1905 roku amerykański koncern Standard Oil Company w pobliżu istniejącej już rafinerii stworzył szybko rozwijającą się spółkę Vacuum Oil Company (budynki przy ul. I. Łukasiewicza). 15 stycznia 1906 roku w sąsiedztwie otwarto przystanek kolejowy dla ruchu pasażerskiego i towarowego (dzisiaj Czechowice - Dziedzice Przystanek). Dla pokonania konkurencji Amerykanie inwestowali w rozwój swojej rafinerii, m.in. powstały tu w latach 1926 - 1927 pierwsze w Polsce instalacje rurowo - wieżowe typu Foster - Wheller o zdolności przerobu 60 tys. ton ropy rocznie. Zakład posiadał własne generatory prądu, studnie głębinowe zaopatrujące zakład w wodę.

Konkurencyjne potyczki obu firm zakończyło bankructwo „Chodnicy” w 1926 roku. Pozostała tylko oparta na amerykańskim kapitale spółka Vacum Oil Company. Do najbardziej znanych ówcześnie produktów należały „Mobiloil” i „Mobilgrease”.

Po II wojnie światowej rafineria była nadal jednym z największych zakładów przemysłowych. Nosiła nazwę Rafineria Nafty im. Ludwika Waryńskiego. Pomimo zniszczeń wojennych sięgających 70 % zakład szybko zosała odbudowana. W latach 1959 - 1963 rozbudowana, połączyła ostatecznie teren dwóch dawnych rafinerii tj. VOC i „Chodnicy”. Jeszcze w latach 70 - tych XX wieku rafineria w Czechowicach była największym tego tupu zakładem w Polsce. Rocznie przerabiano w niej 500 tysięcy ton ropy naftowej. Powstanie dwóch nowych rafinerii w Płocku i Gdańsku zmieniło układ sił na rynku naftowym. Po 1989 roku rafineria podzieliła los wielu innych zakładów przemysłowych. Obecnie wchodzi w skład Grupy Kapitałowej LOTOS. Główny obszar działalności LOTOS Czechowice S.A. dotyczy magazynowania i dystrybucji paliw oraz zarządzania infrastrukturą.

Jedna z największych katastrof przemysłowych w historii Polski rozegrała się w dniach 26 - 29 czerwca 1971 roku w Rafinerii Nafty im. Ludwika Waryńskiego w Czechowicach - Dziedzicach. Wielki pożar rozpoczął się 26 czerwca 1971 r. o godz. 19⁵², kiedy to w kominek jednego ze zbiorników ropy naftowej (oznaczonego numerem I) uderzył piorun. Wskutek wyładowania atmosferycznego zapaliły się opary, gromadzące się między powierzchnią ropy w zbiorniku, a jego kopułą. Około godz. 1²⁰ w nocy w zbiorniku nr I rozległo się potężne bulgotanie, a w chwilę później wystrzelił z niego olbrzymi słup ognia. Na gaszących pożar strażaków i stojące niedaleko od palącego się zbiornika samochody, spadło ok. 7 tys. ton płonącej ropy. Na miejscu zginęły 33 osoby, 4 dalsze zmarły w szpitalach na skutek oparzeń. Obrażenia odniosło 105 osób. Przez ponad dwie i pół doby strażacy bezskutecznie walczyli z szalejącym w zakładzie pożarem. Dopiero 29 czerwca o godz. 15¹⁰ udało się przystąpić do generalnego natarcia, a o 16¹⁵ akcja gaśnicza zakończyła się sukcesem. Schładzanie zbiorników trwało jeszcze dwa następne dni. W akcji gaśniczej w Czechowicach - Dziedzicach brało udział 200 sekcji zawodowych straży pożarnej (1484 strażaków zawodowych), 150 sekcji ochotniczych straży pożarnych (1030 członków OSP), 13 sekcji straży pożarnych z Czechosłowacji (58 strażaków), a także liczni milicjanci i żołnierze Wojska Polskiego oraz załoga rafinerii.

W dziejach rafinerii odnotowano kilka innych tragicznych wydarzeń.

Pierwszy odnotowany pożar w rafinerii „Schodnica” wybuchł 3 lutego 1897 roku. Poparzonych zostało 32 pracowników, a 1 zginął. Kolejny pożar wybuchł 4 listopada 1913 roku, przynosząc poważne straty materialne.

20 sierpnia 1944 roku o godz.10³⁰ alianckie bombowce, startujące z baz włoskich, zrzuciły bomby na rafinerię i okoliczne budynki oraz Polam - Kontakt. W rafinerii zniszczone zostały warsztaty mechaniczne i elektryczne, magazyn techniczny, kilka zbiorników magazynowych i manipulacyjnych o łącznej pojemności ok. 28.tys ton. W wyniku pożaru poważnemu uszkodzeniu uległa fabryka parafiny i rafinacja kwasowa. Zasypane zostały studnie głębinowe, a wiele instalacji zostało uszkodzonych odłamkami.

3. Fabryka Zapałek „Czechowice” Spółka Akcyjna z siedzibą w Czechowicach - Dziedzicach, ul. I. Łukasiewicza 5

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Czechowice i Dziedzice szybko się rozwijały. Powstawały nowe fabryki. Pierwszą spośród nich była Fabryka Zapałek zwana potocznie zapałkownią (poprawna forma wg słowników języka polskiego to zapałczarnia) wybudowana przez spółkę, która powstała w 1919 roku. Przedsiębiorstwo występowało początkowo pod nazwą „Silesia” Towarzystwo Akcyjne dla Wyrobu Zapałek w Czechowicach. Budowę rozpoczęto w 1920 roku. Pierwsze zapałki wyprodukowano we wrześniu 1921 roku. W 1923 roku znaczną część akcji zakupił koncern szwedzko - amerykański Inetrantional Match Corporation. W 1931 roku fabryka zatrudniała 205 robotników, przeważnie kobiet i była jedną z czterech wytwórni zapałek w II Rzeczpospolitej. W okresie II wojny światowej profil produkcji się nie zmienił. W fabryce zatrudniano obok dotychczasowych pracowników również radzieckich jeńców wojennych, których doprowadzano w grupach 15 - 30 osobowych z obozu jenieckiego, utworzonego w 1942 roku przy kopalni „Silesia”. Niemcy opuścili fabrykę 17 stycznia 1945 roku, a 2 lutego w fabryce wojsko radzieckie ulokowało bazę naprawczą taboru samochodowego. W marcu 1945 roku wojsko opuściło fabrykę. W 1946 roku przywrócono produkcję na poziomie z 1939 roku, a fabryka została upaństwowiona. Czechowickie Zakłady Przemysły Zapałczanego zatrudniały przeszło 25 % ogółu zatrudnionych w tej branży w całym kraju. W latach 50 - tych i 60 - tych XX wieku zakład unowocześniano. Uruchomiono szeroki zakres produkcji zapałek galanteryjnych, produkowano także z odpadów poprodukcyjnych kostkę brukową, wełnę drzewną, opakunkową. Znaczna cześć produkcji trafiała na eksport. W 1993 roku, jako pierwszy zakład w Polsce, zaczął produkować zapałki bez udziału siarki. Już wówczas dostosowywano się do norm europejskich. Produkcją zautomatyzowano. W 2005 roku było już 8 automatów zapałczanych, w każdym w ciągu godziny produkowano 30 tys. pudełek. Obecnie udział czechowickich zapałek w sprzedaży w kraju jest dominujący. Znaczący i ciągle rosnący jest również eksport, przede wszystkim na wymagający rynek Unii Europejskiej. Produkcja wynosi 600 mln pudełek zapałek rocznie.

4. Walcownia Metali „DZIEDZICE”, ul. Hutnicza 13

Walcownia Metali „Dziedzice” powstała jako fabryka przetwórstwa metalowego. Zastała założona przez ks. Hugo Hohenlohe - Őhringen, potocznie zwano ją „cynkownią”. Z czasem stała się spółką akcyjną pod nazwą Zinkwalkwerk. Już po I wojnie światowej zaczęto jej rozbudowę. Gruntowną modernizację i rozbudowę przeszła po II wojnie światowej. Zakład miał ogromne znaczenie dla obronności . Po II wojnie światowej produkował głównie taśmy mosiężne (amunicyjne), blachy duralowe do produkcji samolotów, pręty i profile.

Po 1989 roku Walcownia Metali „Dziedzice” została sprywatyzowana. Zakład z wyjątkiem Zakładu Przetwórstwa Miedzi ograniczył lub przerwał produkcję. W starej części zakładu powstały nowe firmy, dwa budynki przejęło miasto na domy socjalne.

5. Elektrociepłownia „Bielsko - Północ” (EC2), ul. Legionów 243a

Elektrociepłownia „Bielsko - Północ” (EC2) wraz z Elektrociepłownią Bielsko - Biała (EC1) tworzą Zespół Elektrociepłowni Bielsko - Biała. Zespół od 2001 roku działa jako oddział Południowego Koncernu Energetycznego S.A. z siedzibą w Katowicach. Elektrociepłownia (EC2) została wybudowana w latach 1975 - 1997 na Podlaryszu w południowej części Czechowic - Dziedzic. Zasila sieć ciepłowniczą wodną Bielska - Białej i Czechowic - Dziedzic. Ciepło w nośnikach wodnym i parowym jest sprzedawane do przedsiębiorstw dystrybucyjnych zaopatrujących te miasta, natomiast energia elektryczna dostarczana jest do krajowego systemu elektroenergetycznego. Podstawowym paliwem jest węgiel kamienny dostarczany z różnych kopalń Kompanii Węglowej S.A. Spalany jest również w niewielkich ilościach olej opałowy i gaz ziemny. Roczna produkcja energii elektrycznej : 304.000 MWh, roczna produkcja ciepła: 965.000 GJ. W ostatnich latach w elektrociepłowni miała miejsce restrukturyzacja techniczna i organizacyjna, której celem było lepsze dostosowanie się do działania w nowych warunkach gospodarczych i prawnych. Zostały podjęte działania w celu zminimalizowania negatywnego oddziaływania zakładu na środowisko naturalne. Obniżenie emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu nastąpiło dzięki realizacji nowej inwestycji - budowy bloku ciepłowniczego BC50 wyposażonego w kocioł fluidalny ze złożem cyrkulacyjnym. Blok ten został oddany do eksploatacji w 1997 roku. Dla ochrony wód powierzchniowych w ramach tej samej inwestycji została wybudowana zakładowa oczyszczalnia ścieków przemysłowych i socjalno - bytowych dla potrzeb EC2.

6. „Kontakt - Simon” S.A., ul Bestwińska 21

12 lipca 1921 roku uznaje się za datę powstania zakładu pod nazwą Spółka Akcyjna Przemysłu Elektrycznego „CZECHOWICE” w Czechowicach. Założycielami firmy były polskie banki i polscy przemysłowcy. W zakładzie miano produkować telefony, telegrafy, różnego typu mierniki elektryczne, oporniki, regulatory, sprzęt instalacyjny, oświetleniowy, sygnalizacyjny. Spółka Akcyjna rozpoczęła działalność w pomieszczeniach po dawnym młynie wodno - parowym. Młyn ten powstał w 1845 roku z inicjatywy hrabiego Renarda, ówczesnego właściciela Czechowic. Od 1874 roku właścicielem młyna był Zipser, a później spadkobiercy tej rodziny. Od około 1900 roku młyn był dzierżawiony (1900 - 1909) firmie Neumann & Co. z Białej. Po uruchomieniu produkcji z dawnego młyna użyto takie urządzenia jak: turbinę wodną napędzaną wodami Młynówki, trzy kotły parowe, maszynę parową o mocy 125KM. Zakład po uruchomieniu borykał się z trudnościami, dlatego w latach 1923 - 1924 przestawiono się częściowo na wytwarzanie mebli biurowych. W 1925 roku ze spółki wycofuje się Polski Bank Przemysłowy. W tej sytuacji większość akcji zakładu (96%) wykupują bracia Neumannowie, a głównym udziałowcem zostaje Luis Neumann. Światowy kryzys gospodarczy (lata 30 - te XX wieku) spowodował, że zakład znalazł się na krawędzi bankructwa. Kolejny kredyt udzielony przez Neumannów ratuje zakład. Od 1932 roku zakład zaczyna się rozwijać i przynosić zyski. W czasie okupacji, zakład pod zarządem niemieckim, produkował dla wojska. Po wyzwoleniu, już w maju 1945 roku, zakład wznowił produkcję. W 1955 roku firma obejmowała 400pozycji tzw. skatalogowanych i nieskatalogowanych. Symbolem firmy stały się zbudowane z mosiądzu, drewna i szkła oprawy oświetleniowe oraz ściemniacze regulujące natężenie oświetlenia sufitowego. Firma była w Polsce prekursorem zastosowania elektroniki w sprzęcie elektroinstalacyjnym. Jako pierwsza, w 1978 roku wyprodukowała wyłącznik światła na podczerwień, a w 1988 roku uruchomiła produkcję przedłużaczy i przyłączy. Dużo produktów sprzedawała za granicą. Lata 90 - te XX wieku to okres największego rozwoju firmy. 1 lipca 1994 roku firmę przekształcono w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, a w rok później akcje zakładu zostały wniesione do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych NFI Magna Polonia. W 2003 roku dużą część akcji kupiła włoska firma Urmet Domus International S.A. Z najnowszym udziałowcem, hiszpańską firmą Simon tworzą KONTAKT SIMON. Obecna produkcja to: łączniki i gniazda wtyczkowe do montażu podtynkowego, w instalacjach natynkowych i kanałach naściennych, gniazda telefoniczne, komputerowe, gniazda antenowe w wersjach RTV i RTV - SAT oraz akcesoria.

V. Obiekty przyrodnicze itp.

1. Rezerwat ,,Rotuz”

Rezerwat ,,Rotuz” został utworzony w 1966 roku. Jest to najcenniejszy przyrodniczo obszar na terenie naszej gminy, jedyny rezerwat torfowiskowy w województwie śląskim i największe torfowisko na południu Polski i Karpat Zachodnich. Rezerwat jest częścią rozległego kompleksu leśnego o powierzchni ponad 1000ha i leży pomiędzy Chybiem na zachodzie i Zabrzegiem na wschodzie. W 2004 roku powierzchnia rezerwatu została zwiększona z 28,17ha do ponad 40ha z czego 8,46ha należy do gminy Czechowice - Dziedzice i podlega ochronie ścisłej. Utworzono też otulinę obejmującą ponad 136 hektarów.

„Rotuz” to miejsce specyficzne, podmokłe, grząskie, owiane mrocznymi legendami. Jedna z nich głosi, że setki lat temu stało tu miasto, które zapadło się pod ziemię i pokryły je bagna. W latach suchych, gdy poziom bagien opada, z błota wystaje czubek wieży ratusza i stąd nazwa rezerwatu ,,Rotuz”( z niemieckiego Rathaus ), czyli ratusz.

Nie ma tu kładek czy pomostów, nie ma zakazu wstępu. Najlepiej jednak rezerwat zwiedzać z przewodnikiem (pytajmy o niego w Gminnym Ośrodku Kultury w Chybiu lub w Nadleśnictwie w Bielsku - Białej). Teren ten jest niebezpieczny ze względu na zagrożenie zatopieniem. Bagna niesamowicie wyglądają nad ranem, gdy unoszą się nad nimi mgły, a z oddali słychać tylko plusk żab, wskakujących do licznych tu kanałów i oczek wodnych. Torfowiska mają do spełnienia ważną rolę w przyrodzie. Zatrzymują wodę, gdy pojawia się jej nadmiar. Są więc naturalną ochroną przeciwpowodziową. Torfowisko to także zapis naturalnej historii terenu. W torfie bowiem odkładają się pyłki roślin. Na tej podstawie można ustalić jak kształtowała się w ciągu tysiącleci roślinność tego obszaru .

Ścisłą ochroną objęte jest tu torfowisko przejściowe z roślinnością bagienną i z fragmentami torfowisk: niskiego( na terenach żyźniejszych, bardziej podtapianych) i wysokiego( na terenach mniej podtapianych) . Jednym z najcenniejszych gatunków flory bagiennej torfowiska wysokiego jest owadożerna rosiczka okrągłolistna, niewielka czerwona roślinka, która całymi „łanami” porasta brzegi oczek wodnych. Znajdziemy tu wiele mchów i torfowców, skrzyp bagienny, bobrek trójlistkowy, storczyki, płożącą się żurawinę błotną czy kwitnącą, przypominającą pola bawełny wełniankę pochwowatą i storczyk szerokolistny. W miejscach silnie nawodnionych wzdłuż rowów i oczek wodnych występuje zbiorowisko bagienno - szuwarowe, w którym dominuje pałka wodna i ponikło. Otulinę dla unikatowych zbiorowisk torfowiskowych i bagiennych rezerwatu tworzą bory bagienny, wilgotny i trzcinnikowy. Podobnie jak samo torfowisko są silnie uzależnione od gospodarki wodnej w podłożu. W drzewostanie tych zbiorowisk dominują sosna, świerk, olsza czarna.

,,Rotuz” to również królestwo ptaków( myszołowy, puszczyki, krogulce, słonki, żurawie, bogatki) i owadów (komary, ważki i rzadkie piękne motyle np. rusałka żałobnik). Ze względu na odizolowanie rezerwatu , ma tam dogodne warunki do schronienia i żerowania wiele gatunków zwierząt jak np. jaszczurki żyworodne, padalce , żmije zygzakowate, jelenie, sarny, łasice, dziki, lisy, piżmaki amerykańskie, żaby(traszki, ropuchy, rzekotki drzewne). Warto więc zobaczyć tę unikatową w skali województwa naturalną torfowiskową przyrodę.

---