Pięć skupisk
Pięć skupisk (skandh, nagromadzeń, agregatów) — w buddyzmie wyróżnia się pięć psychologicznych komponentów lub inaczej pięć skupisk lgnięcia (skt. pañcupadanakkandha), które tworzą każdą istotę, znajdującą się w świecie pożądania i formy:
forma materialna,
uczucia,
percepcja/rozróżnianie (myśli),
czynnik wolicjonalno-motywacyjny (wola),
świadomość.
Wszystkie te agregaty oraz uwarunkowane lgnięcie do nich, kształtują każdą istotę i stanowią jej wyobrażenie własnego ja (ego).
Istoty ze sfery nieforemnej składają się z czterech umysłowych agregatów
Współcześnie istnieją 2 główne gałęzie dźinizmu:
Digambarowie ("odziani w przestwór") - jedna z dwóch głównych obok śwetambarów, grup w łonie dźinizmu. Podział ten zaistniał prawdopodobnie już w czasach Mahawiry, gdyż śwetambarowie nie przyjęli wszystkich jego reform. Rozłam nasilił sie w II wieku n.e., jednak jeszcze do XI wieku istniały wspólne świątynie obu sekt. Nazwa grupy pochodzi od tego, iż w dawnych wiekach mnisi digambarów chodzli zupełnie nago w odróżnieniu od mnichów śwetambarskich, którzy ubierali się na biało. Jednak obecnie również i oni urzywają ubrań (dawny zwyczaj pozostał tylko w obrębie niektórych klasztorów). Pozycja kobiet jest gorsza niż w rywalizującej grupie, m. in. nie mogą zostać mniszkami. W odróżnieniu od śwetambarów nie mają kanonu świętych pism- twierdzą iż kanon dźinijski zaginął.
Śwetambarowie ("odziani w biel") - jedna z dwóch głównych obok digambarów, grup w łonie dźinizmu. Podział ten zaistniał prawdopodobnie już w czasach Mahawiry, gdyż śwetambarowie nie przyjęli wszystkich jego reform. Rozłam nasilił sie w II wieku n.e., jednak jeszcze do XI wieku istniały wspólne świątynie obu sekt. Nazwa grupy pochodzi od tego, iż w dawnych wiekach mnisi śwetambarów nosili białe jednoczęściowe szaty w odróżnieniu od mnichów digambaróww, którzy nie ubierali się wcale. Kobiety mogą zostawać mniszkami, co jest zupełnie niespotykane u digambarów. Twierdzą iż posiadają część kanonu dźinijskiego, który według ich adwersarzy zaginął.
Nauka a oświecenie
Psychologowie od czasów Junga często interesowali się fenomenem oświecenia. Powstała nawet gałąź psychologii, psychologia transpersonalna, zajmująca się pokrewnymi tematami.
Niektórzy psychologowie uważają oświecenie za stan absolutnego zdrowia psychicznego. Inni, przeciwnie, dopatrują się w niektórych aspektach oświecenia (np. poczucie łączności z wszechświatem) odpowiedników w niektórych stanach psychotycznych. Szeroko prowadzone badania nad skutkami medytacji nie dają jednak jakichkolwiek podstaw do uznania jej za szkodliwą dla zdrowia. Wręcz przeciwnie, potwierdzono iż jest ona skuteczną metodą terapeutyczną i nie stwarza zagrożeń dla normalnych ludzi oraz neurotyków. Jeszcze inni psychologowie nie wierzą w istnienie czegoś takiego jak oświecenie, lub uznają badanie go za niemożliwe.
Na poziomie psychologicznym brak zniekształceń w widzeniu świata postulowany w stanach oświecenia wydaje się być związany z rezygnacją z większości psychologicznych mechanizmów obronnych, takich jak racjonalizacja, zachowania histeryczne, zachowania obsesyjno-kompulsywne. Zachowania te bowiem chronią naszą pozytywną wizję samych siebie (czyli to co buddyści nazywają ego) kosztem zafałszowania obrazu rzeczywistości. Uniknięcie ich pozwala prawdopodobnie na lepsze zrozumienie siebie i świata, i w konsekwencji zaniknięcie potrzeby ich stosowania. Wydaje się również, że błogi spokój obserwowany u osób praktykujących medytację jest na poziomie neurologicznym związany ze zwiększoną produkcją hormonu serotoniny. Istnieją też doniesienia o różnicach w częstościach fal mózgowych w przedniej i tylnej części mózgu u osób długo praktykujących zazen. Ciągła uważność jest fenomenem związanym z obserwowanym zanikiem habituacji.
Przeważająca większość prac naukowych dotyczących medytacji i oświecenia dotyczy medytacji transcendentalnej. Badania te były jednak w olbrzymiej większości finansowane przez organizację czerpiącą zyski z kursów medytacji transcendentalnej i jako takie nie są zbyt wiarygodne.
Punkt widzenia memetyki
Memetyk Richard Brodie w książce "Wirus umysłu" przedstawił jeszcze inny pogląd - zen i inne drogi do oświecenia mają być szczególnymi rodzajami memów, które "zjadają" inne memy, szczególnie wirusy umysłu. Tym samym stan oświecenia byłby stanem w którym na umyśle nie pasożytują żadne memetyczne wirusy.
Pomysł Brodiego, dość kontrowersyjny (jak cała memetyka zresztą), nie został szerzej rozwinięty, stanowi więc jedynie ciekawy punkt widzenia, a nie teorię naukową.
Teoria Czwartej Drogi
Georgij Gurdżijew i Piotr Uspieński opracowali teorię osiągania wyższych stanów świadomości. Ogólnie uważają oni oświecenie za proces wzajemnego dopasowywania się pomiędzy poszczególnymi częściami osobowości. Uważają oni, że stosowane są trzy główne drogi jego osiągnięcia:
Droga mnicha (druga droga) - Rozwój kontroli emocjonalnej używany jest do dyscyplinowania umysłu. Modlitwy, medytacje i kultywowanie silnych uczuć religijnych są tu typowymi praktykami.
Autorzy proponują tzw. czwartą drogę - twierdzą, iż poprzednie trzy są niewiele warte i postulują stosowanie czwartej drogi na której samoobserwacja ma pozwolić na zbalansowanie fizycznej, intelektualnej i emocjonalnej strony umysłu co utożsamiają z oświeceniem.
Krytycy koncepcji Gudriejewa-Uspieńskiego zwracają uwagę, iż np. buddyzm także przykłada dużą wagę do samoświadomości, tak więc pomysł "czwartej drogi" nie jest niczym nowym. Ponadto autorzy raczej powierzchownie żonglują terminami wschodnich filozofii nie próbując wykonać rzetelnych badań psychologicznych, ani nie wnikając w subtelności nauk poszczególnych szkół.
Zwątpienie w coraz bardziej wyrafinowane religijno-filozoficznie spekulacje braminizmu (niezrozumiałe dla ogółu), przywiązanie do usztywnionych i niezwykle rozbudowanych reguł rządzących ofiarą oraz bunt wobec dominacji braminów owocuje w VI w. p.n.e. wyłonieniem się nowych ruchów religijnych w Indiach, m.in. buddyzmu i dźinizmu.
Wedy
Wedy, Weda (z sanskrytu "wiedza"; podobieństwo tych słów wynika ze wspólnego, indoeuropejskiego pochodzenia sanskrytu i języka polskiego) - to święte księgi hinduizmu, najstarsza grupa religijnych tekstów sanskryckich, które stanowiły całość ówczesnej wiedzy człowieka o świecie ludzi i bogów; antologia tekstów z różnych okresów, o różnej tematyce, budowie i przeznaczeniu. Wedy to teksty z grupy śruti ("objawienie", dosłownie "to, co usłyszane"), czyli prawda o świecie, która istniała od zawsze; nie była tworem ludzkim, lecz jedynie została objawiona riszim - wieszczom-poetom.
Najstarsze i najświętsze księgi to cztery sanhity (zbiory), które służyły jako "mszały" w obrzędzie ofiary wedyjskiej (śrauta, jadźńa):
Poszczególne sanhity przypisano kapłanom biorącym udział w odprawianiu ofiary wedyjskiej:
Hotar - recytował hymny Rygwedy, głosząc chwałę bogów i zapraszając ich do udziału w ofierze.
Udgatar ("kantor") - śpiewał teksty Samawedy.
Adhwarju (wykonywał wszelkie czynności manualne związane z obrzędem) - recytował półgłosem formuły Jadźurwedy.
Brahman (główny kapłan, który czuwał nad poprawnością wszelkich czynności związanych z ofiarą) - miał recytować w myślach zaklęcia Atharwawedy, chroniąc w ten sposób uczestników przed niebezpiecznymi skutkami potencjalnych uchybień w obrządku.
Z każdą sanhitą wiążą się młodsze teksty: brahmany, aranyaki i upaniszady. Czasem mianem "Weda" określa całą taką grupę tekstów.
Za moment powstania Wed przyjmuje się umowną datę przybycia Ariów do Indii - czyli ok. 1800 r. p.n.e. (choć prawdopodobnie część tekstów powstała wcześniej). Nie ma zgody co do tego, kiedy zakończono tworzenie zbiorów, ponieważ jednak kanoniczne teksty buddyjskie cytują fragmenty sanhit (a także brahman, aranyak i wczesnych upaniszad), zakłada się, że redakcję zakończono przed drugą połowa VI w. p.n.e. Wobec tego umowne daty powstawania Wed to 1500-500 r. p.n.e.
Początkowo Wedy przekazywano tylko ustnie. Dopiero później wszystkie zbiory zebrano i skodyfikowano. Miał to uczynić wieszcz Wjasa (to postać legendarna; imię Wjasa (Vyasa) wywodzi się od słowa sanskryckiego "porządkować, redagować"). W rzeczywistości proces kodyfikacji zapisu Wed był długotrwały i angażował wielu ludzi, a początek zapisu prawdopodobnie miał miejsce ok. VIII w. p.n.e.
Wedy zapisano w archaicznej formie sanskrytu zwanej językiem wedyjskim. Jest on jednym z najstarszych języków indoeuropejskich, w którym zachowały się zabytki pisane.
Stopniowo wokół Wed narosła olbrzymia literatura: studia, glosy, komentarze. Najsłynniejszym komentatorem Wed był Sajana, żyjący w drugiej połowie XIV wieku.
Bramini uważają, że upaniszady znane były zawsze lecz 10 tysięcy lat temu zostały przekazanie przez rikszich warnie braminów do powtarzania. Rikszi są uznawani za protoplastów kasty braminów
Atman
Atman (sanskr. oddech) to hinduizmie określenie duszy rozumianej jako indywidualna jaźń obecną w każdej żywej istocie. Atman wciela się w kolejnych żywotach (idea reinkarnacji) w kolejne ciała podlegając prawu karmy.
Pierwsze wzmianki a atmanie znaleźć można już w Upaniszadach. Według koncepcji Wedanty wyrażonej przez sformułowania: Aham brahma asmi (Jestem Brahmanem) i Tat tvam asi (Ty jesteś Tym), atman jest tożsamy z całym Wszechświatem, "wszystkim co jest" (Brahmanem). Jest to afirmacja boskości w człowieku (duszy) łączącej go z boskością otaczającego Kosmosu. Jest to więc wyrażenie koncepcji Mikro- i Makrokosmosu na gruncie Hinduizmu - wskazanie, że skoro człowiek podlega temu samemu porzadkowi co Wszechświat, to poznanie przez akt autorefleksji istoty samego siebie prowadzi do poznania istoty Wszechświata - Oświecenia.
Według Upaniszadów atman jest więc kluczem do Oświecenia, jedyną drogą poznania Brahmana - prawdziwej rzeczywistości i najwyższej, transcendentnaj zasady bytu. Poznanie atmana-brahmana jest możliwe przez wgląd w siebie, przy czym należy posłużyć się intuicją by obejść przesłaniającego atmana puruszę - osobowe, związane z bieżącą inkarnacją ego, które omamione mają ulega iluzji oddzielenia od Absolutu oraz od reszty istot. Sposobem podążania drogą ku poznaniu atmana jest joga - zdyscypliinowany wysiłek odwrócenia się od świata zmysłów. Nagrodą jest wyzwolenie z sansary - cyklu reinkarnacji, co wyrażone jest w Praśna-Upaniszad słowami: "Szukający atmana przez prostotę życia, czystość, wiarę i wiedzę już nie wracają".
Z kolei według buddyzmu nie ma czegoś takiego jak atman. Buddyści używają w odniesieniu do człowieka pojęcia anatman (tzn. nie-atman).
Aśrama
Aśrama (sanskr.) - w hinduistycznym systemie społecznym etap życia osoby pochodzącej z jednej z trzech wyższych warn (klas, stanów społecznych).
Wyróżnia się cztery aśramy:
Kasta
Kasta (z portugalskiego casta - rasa) - w socjologii, zamknięta grupa społeczna, której członkostwo uzyskuje się przez urodzenie (dziedziczenie). Zajmuje określona pozycję w hierarchicznym układzie społecznym, ma ustalone przywileje, usankcjonowana jest prawnie i religijnie, np. w Indiach - kasty hinduskie.
Kasty w Indiach
Kasty hinduskie (sans. varṇa - "kolor, barwa, barwnik") - właściwie dźāti, podstawowe jednostki w systemie indyjskiej organizacji społecznej zwane także warnami. Powstanie kast datuje się na czasy starożytne, a ich pierwszy opis znajduje się Rygwedzie. Podział zasadniczy rozróżnia 4 główne kategorie: bramini (duchowni), kszatrijowie (dostojnicy i wojownicy), wajśjowie (rzemieślnicy i rolnicy), oraz śudrowie (służba i artyści); grupa piąta, dodatkowa, to harijanie (pariasi - zwani nieczystymi, niedotykalnymi lub wreszcie czandalami - pożeraczami hien).
W kastach hinduskich brak możliwości awansu lub degradacji, jak w społeczeństwach klasowych. W tradycji indyjskiej 4 główne warny uważane są za wyłonione z głowy, rąk, ud i stóp Brahmy, stwórcy. Członkowie piątej kasty hinduskiej byli prawdopodobnie rdzennymi mieszkańcami kraju. Ta najniższa kasta hinduska dostarczała produktów zwierzęcych, uprzątała śmieci i zwłoki, więc uważano ją za kalającą innych dotykiem, a nawet spojrzeniem. Przywileje kastowe formalnie zniosła konstytucja z 1950 roku, jednak uprzedzenia zostały.
Karma
Karma (właściwie karman) - w hinduizmie, buddyzmie i innych religiach Dalekiego Wschodu jest to prawo przyczyny i skutku; podstawowe prawo Kosmosu, przez które urzeczywistnia się kosmiczna sprawiedliwość. W potocznym rozumieniu: prawo odpłaty, los, przeznaczenie, sumienie.
Termin pochodzi od sanskryckiego kr̥ - robić, czynić. Przez karmę wyznawcy rozumieją nie tylko wyniki działań i skutki czynów, ale i samo działanie. Skoro zaś zawsze ludzie coś robią, to zawsze tworzą karmę; dobrą albo złą, zależnie od tego, co i jak robią.
Karmę tworzy nie tylko pojedynczy człowiek, ale i zbiorowość. Oprócz karmy indywidualnej istnieje też karma rodzinna, grupowa, organizacyjna, narodowa, państwowa, planetarna.
Pod względem czasu pojawienia się, mamy do czynienia z karmą:
powstającą - posiew na przyszłość, to co ludzie tworzą uczynkami, pragnieniami, myślami w trakcie bieżącego życia,
dojrzałą - ta część karmy nagromadzonej, którą prawo karmiczne wyznaczyło ludziom do zrealizowania w tym życiu; trzeba ją wyczerpać, nie można jej zmienić ani odłożyć,
nagromadzoną - ta, która z różnych przyczyn nie mogła być wyczerpana, albowiem do wygaśnięcia potrzebuje pewnych warunków; może ona być zmieniona, duża jej część składa się z ludzkich skłonności, myśli i pobudek, które można wzmocnić lub osłabić.
Karma indywidualna jest pojęciem nieco zbliżonym do chrześcijańskiego pojęcia sumienia. W chrześcijaństwie jest ono jednak ograniczone do osobistej odpowiedzialności za własne czyny, podczas gdy indywidualna karma człowieka jest nie tylko efektem jego własnych działań lecz mają na nią wpływ wcześniejsze jego wcielenia oraz całe otoczenie. Stąd, już w momencie narodzin człowiek posiada lepszą lub gorszą karmę, która w dużym stopniu determinuje jego dalsze życie.
Wszystkie religie, w których występuje to pojęcie twierdzą zgodnie, że własną karmę należy starać się w ciągu swojego życia poprawiać dobrymi uczynkami. Poprawa karmy wiąże się z nagrodą narodzin w lepszym wcieleniu w następnym cyklu reinkarnacji, a jej pogorszenie z karą narodzin w gorszym wcieleniu.
Większość tych religii przyjmuje, że własną karmę można całkowicie przekroczyć, poprzez osiągnięcie pełnego oświecenia, co wiąże się też z uwolnieniem z kręgu ciągłych śmierci i ponownego odradzania się w nowych wcieleniach.
Skuteczność działań poprawiających karmę oraz teorie co jest, a co nie jest dobrym uczynkiem, jak również teorie na temat sposobów i możliwości osiągania oświecenia różnią się znacznie w licznych odłamach hinduizmu i buddyzmu.
Moksza (hinduizm)
Moksza (mukti - z sanskrytu - "wyzwolenie") w hinduizmie - ostateczne wyjście poza krąg samsary i tym samym zaprzestanie przyjmowania kolejnych wcieleń po śmierci (reinkarnacji). Możliwe do osiągnięcia różnymi sposobami, m.in.: poprzez medytację lub bhakti (czyli akt całkowitego oddania się Bogu).
== Podstawowe założenia buddyzmu ==
Nauki [[Budda|Buddy]] zostały spisane w zbiorze pism [[Tipitaka]]. Podstawę buddyzmu stanowią [[cztery szlachetne prawdy]] sformułowane przez [[Budda|Buddę]] w pierwszej [[sutra|sutrze]]. Wskazują one na cierpienie człowieka i drogę uniknięcia cierpienia poprzez osiągnięcie [[oświecenie (religie Wschodu)|oświecenia]], do którego prowadzi [[ośmioraka ścieżka]]. Doświadczenie oświecenia jest centralnym punktem buddyzmu, bez którego utraciłby on sens. Propagowanie metod samodzielnego odkrywania, że cierpienie jest iluzją ([[medytacja]]), stanowi żywą treść buddyzmu, o wiele istotniejszą od doktrynalnego skostnienia wielkiej religii. Jeśli chodzi o szczegółowe rozwinięcie tej idei, poszczególne odłamy różnią się tu w znaczący sposób, buddyzm jest ogromnie różnorodny, tworzy i pielęgnuje wiele koncepcji, poglądów i [[rytuał|rytuałów]], dzieli się na wiele odłamów, szkół i tradycji. Jednocześnie wykazuje on dużą tolerancję dla licznych wewnętrznych sprzeczności, jako odzwierciedlających różne drogi i ślady poszukiwań metod przekształcenia cierpienia.
Buddyzm jest nietypową religią w tym sensie, że większość jego odłamów nie wymaga wiary w bogów (aczkolwiek podobnie jak [[agnostycyzm]] nie twierdzi też, że bogów nie ma). Wiara w cokolwiek jest istotna tylko, o ile pomaga w osiągnięciu oświecenia. Ważniejsze jest wykazywanie współczucia w stosunku do innych czujących istot (nie tylko ludzi).
Buddyzm tantryczny a buddyzm tybetański
Tradycje buddyjskie rozwijały się częściowo niezależnie, a częściowo wzajemnie się przenikały. Różnice doktrynalne między dzisiaj istniejącymi odłamami i szkołami buddyzmu wynikają często bardziej z różnej historii rozwoju niż z pierwotnego podziału. W szczególności zaś buddyzm tantryczny rozwinął się w pełni znacznie później niż tradycje hinajany i mahajany, rozwinął się on na terenie Indii a pomiędzy VIII i XI wiekiem dotarł do Tybetu. Stąd dzisiaj często spotykamy się z utożsamianiem buddyzmu tantrycznego z buddyzmem tybetańskim. A często też jest on pomijany jako oddzielna tradycja, i włączany całkowicie do tradycji mahajany, co należy uznać za zbytnie uproszczenie. Tym bardziej, że szkoły powszechnie uznawane za silnie związane z tradycją mahajany rzadko rozwijały nauki tantryczne lub rozwijały je w sposób ograniczony, poprzestając np. na zewnętrznych rytuałach. Poza Tybetem buddyzm tantryczny obecny jest także w Japonii (szkoła szingon).
Porównanie zen i buddyzmu tybetańskiego
Zen i buddyzm tybetański to dwa różne odłamy buddyzmu, najpopularniejsze spośród obecnych w Polsce. Poświęcone są im osobne artykuły. Poniżej przedstawiona jest próba ich porównania.
W zen punktem wyjścia jest dotarcie do sedna wszelkich zjawisk poprzez rozpoznanie i kontemplowanie ich pustki. To wydaje się najbardziej odróżniać podejście zen od buddyzmu tybetańskiego, w którym punktem wyjścia podczas medytacji jest aktywna wizualizacja złożonych, wielobarwnych, pełnych szczegółów form ucieleśniających różne emanacje buddów. W zewnętrznych formach rytualnych różnice te przekładają się bezpośrednio: w zen rytuały są sprowadzone do minimum, wystrój wnętrz i ubiory są surowe. Natomiast w buddyzmie tybetańskim panuje wielobarwność i różnorodność: znajdziemy wiele gadżetów o charakterze dewocjonaliów i o dużym natężeniu znaczeń symbolicznych (np. tzw. male - spięte koraliki do odprawiania mantr, święcone sznureczki, relikwie z prochami zmarłych lamów zamkniętymi w malutkich naczynkach o różnych znaczących kształtach, dzwonki, bębenki, trąbki wyrabiane z ludzkich kości i inne instrumenty muzyczne używane podczas praktyk, obrazki - tzw. tanki przedstawiające emanacje buddów pomagające w praktykach wizualizacji), formy taneczne i muzyczne, różnorodne formy kaligraficzne i wiele innych.
W buddyzmie tybetańskim stosowane są nawet modlitwy do buddów i bodhisattwów, w tym modlitwy automatycznie wykonywane przez tzw. młynki modlitewne. Buddyści tybetańscy wierzą bowiem, iż w osiągnięciu oświecenia może pomóc bezpośredni przekaz od buddy czy bodhisattwy. Dla buddysty zen z kolei oświecenie może być osiągnięte tylko własną medytacją. Modlitwy nie mają żadnego sensu. W zen stosuje się porzekadło "pustka i nic świętego". Wielobarwność jest odrzucana na rzecz prostoty formy. Buddyzm zen nie jest jednak skrajnie surowy i kompletnie uciekający od formy. Oświecenie można według zen osiągnąć tylko samemu, ale po drodze można korzystać z pewnych wskazówek i sugestii. Są one w większości niemożliwe do przekazania logicznym językiem, można je jednak przekazać pod postacią wiersza albo rysunku. Zen wypracował więc własny styl wykorzystywania formy świata do ich tworzenia. Styl o swoistym, rozpoznawalnym na całym świecie klimacie (np. słynne ogrody zen, koany, wiersze haiku).
Jakkolwiek różniłyby się środki, cele medytacji w zen i w tantrze są jednak identyczne, a ewentualnie osiągnięte w ich wyniku oświecenie podobne jakościowo. Inne są punkty początkowe i podpory w praktyce. Ostatecznie bowiem w obu tradycjach cel opisuje się jako rozpoznanie jedności pustki i formy, któremu to wglądowi nie towarzyszy iluzja lgnącego do formy "ja".
Koan
Koan (chin. kong-an) to paradoksalna opowieść lub pytanie, stosowane w zen w celu wstrzymania u osoby pracującej nad koanem bezustannego toku myśli i dzięki temu odblokowanie możliwości osiągnięcia oświecenia.
Dosłownie kong-an znaczy publiczny zapis, pierwotnie to słowo oznaczało w języku chińskim precedens prawny. Koany składają się z fragmentów sutr i kazań, pytań uczniów i odpowiedzi ich mistrzów, albo stanowią po prostu pojedyncze paradoksalne pytanie
Koany wskazują na ostateczną prawdę, jednak nie mogą być rozwiązane na gruncie logiki, lecz jedynie poprzez osiągnięcie głębszego poziomu urzeczywistnienia.
Praca nad koanem jest jedną z podstawowych technik zen, stosowaną szczególnie (choć nie tylko) w szkole rinzai. Polega na skupianiu umysłu całkowicie na treści koanu, jednak nie w celu jego umysłowego poznania, ale "zjednoczenia się z jego duchem".
Istnieje około 1700 koanów, jednak mistrzowie zen używają około 500. Najlepszym koanem dla danej osoby jest jakieś dręczące ją przez całe życie pytanie, nad którym nie może ona przejść obojętnie. Ten sam koan może być idealny dla jednej osoby, a zupełnie nie pasujący do drugiej. Z tego względu wyznaczenie koanu przez rosiego daje na ogół lepsze efekty niż zrobienie tego samemu.
Najważniejsze zbiory koanów
Przykłady koanów
Jak wygląda twoja twarz przed narodzeniem twoich rodziców?
Mnich podszedł do Joshu i poprosił: "Właśnie wstąpiłem do klasztoru. Proszę poucz mnie."
Joshu spytał: "Czy zjadłeś już swój posiłek?"
Mnich odpowiedział: "Tak, zjadłem."
Joshu rzekł: "Umyj swoją miskę."
Słysząc to mnich doznał oświecenia.
Jaki jest dźwięk jednej klaszczącej dłoni?
Cztery ślubowania
Niezliczone istoty ślubuję wyzwolić.
Nieskończone ślepe namiętności ślubuję wykorzenić.
Niezmierzone Bramy Dharmy ślubuję przeniknąć.
Wielką Drogę Buddy ślubuję osiągnąć.
Ślubowania bodhisattwy
ślubowanie wyzwolenia wszystkich czujących istot bez wyjątku
ślubowanie odcięcia wszystkich skalań
Cztery rodzaje narodzin
Poniższe cztery sposoby narodzin wymienione są m.in. w Sutrze Diamantowej i opisane w tekstach Abhidharmy:
narodziny z jaja
narodziny z łona
narodziny z wilgoci (lub ciepła i wilgoci)
narodziny z przemienienia/przeistoczenia/trasnformacji czyli cudowne narodziny, narodziny w ponadnaturalny sposób
Dziesięć złych uczynków (buddyzm)
zabijanie
kradzież
uwodzenie
kłamstwo
posługiwanie się niemoralnym językiem
plotkowanie
oczernianie
pożądanie cudzej własności
dawanie upustu gniewowi
utrzymywanie fałszywych poglądów
W przeciwieństwie do wielu religii takich jak chrześcijaństwo dokonywanie złych uczynków nie jest karane przez Boga, lecz jest po prostu przejawem braku oświecenia. Osoba dokonująca zła sama się unieszczęśliwia, gdyż produkuje złą karmę i prędzej czy później skutki tej karmy obrócą się przeciw niej.
Nyndro
Nyndro, Cztery Podstawowe Praktyki - praktyki wstępne stosowane w tradycji buddyzmu Diamentowej Drogi, zwłaszcza w szkołach Kagyu i Ningma. Formalnie są przygotowaniem do przyjęcia nauk Mahamudry lub Dzogczen. Są to kolejno: "Pokłony i Oświecona Postawa", "Medytacja na Diamentowy Umysł", "Podarowanie Mandali" oraz "Medytacja na Lamę".
Ośmioraka ścieżka
Zgodnie z tzw. czwartą szlachetną prawdą wygłoszoną przez Buddę na pierwszym kazaniu, droga do oświecenia złożona jest z ośmiu części:
słuszny pogląd (właściwy pogląd) - głównie wiara w naukę Buddy
słuszne postanowienie (właściwe myślenie) - wykorzenienie żądzy i nieżyczliwości
słuszne słowo (właściwa mowa) - wstrzymanie się od kłamstwa i obmowy
słuszny czyn (właściwe postępowanie) - przestrzeganie Pięciu Przykazań
słuszny żywot (właściwe życie) - utrzymywanie się z zajęcia nie wymagającego łamania przykazań
słuszne dążenie (właściwe dążenie) - dążenie do oświecenia
słuszne skupienie (właściwe rozważanie) - zastanowienie się nad sprawami myśli i uczuć
słuszna medytacja (właściwe skupienie) - medytacja prowadząca do zrozumienia, że wszystkie rzeczy, jako złożone i zmienne, pozbawione są realnego bytu, a więc zasadniczo nie różnią się od siebie i cały świat jest jednością.
Pięć szkodliwych działań w buddyzmie
zabicie własnego ojca
zabicie własnej matki
Pięć pożądań
Pożądanie sławy [władzy]
Pożądanie bogactwa
Pożądanie seksu
Pożądanie jedzenia
Pożądanie snu
Pięć skupisk
Pięć skupisk (skandh, nagromadzeń, agregatów) — w buddyzmie wyróżnia się pięć psychologicznych komponentów lub inaczej pięć skupisk lgnięcia (skt. pañcupadanakkandha), które tworzą każdą istotę, znajdującą się w świecie pożądania i formy:
forma materialna,
uczucia,
percepcja/rozróżnianie (myśli),
czynnik wolicjonalno-motywacyjny (wola),
świadomość.
Wszystkie te agregaty oraz uwarunkowane lgnięcie do nich, kształtują każdą istotę i stanowią jej wyobrażenie własnego ja (ego).
Istoty ze sfery nieforemnej składają się z czterech umysłowych agregatów.
Kierunek w górę jest doskonałością mądrości
Sześć paramit
Paramita - w buddyzmie "przekroczenie" - praktyka, albo cnota, pozwalająca na osiągnięcie oświecenia i przejście do nirwany.
Sześć Paramit (skr.; tyb. Pha Rol Tu Phjin Pa) oznacza dosłownie wyjście poza, to co osiąga drugi brzeg, jest tłumaczone na język polski również jako Sześć doskonałości.
Sześć Paramit:
Paramita dawania, szczodrości (Dana-paramita)
Paramita wskazań, dyscypliny, właściwego postępowania (Śila-paramita)
Paramita cierpliwości (Kśanti-paramita)
Paramita zapału, odwagi, zdecydowanego wysiłku (Wirja-paramita)
1. Dana
Dana (skr., pali) - dar, jałmużna, ofiara.
Trzy rodzaje szczodrości (dawania):
Materialna
Przykładowo może być to ofiarowanie pożywienia lub pieniędzy ludziom, zwierzętom, głodnym duchom czy innym istotom. Bardzo ważna jest przy tym czystość intencji dającego, czyli nie myślenie o swoich korzyściach, lecz pragnienie wsparcia wszystkich istot. Mówi się wręcz o tym, że jeśli trafi się nam posiadanie jakichś rzeczy, zatrzymywanie ich dla siebie jest objawem chorobliwym. W tym życiu nie na wiele się przydadzą, w przyszłym - wcale. Jeśli mamy co jeść i w co się ubrać - powinniśmy się tym również podzielić. Bezgraniczne dawanie oznacza również oddanie swojego życia, jeśli zajdzie taka potrzeba.
Duchowa
Dawanie na poziomie duchowym oznacza przekazywanie, nauczanie Dharmy. Co jest jednak istotne, takie dawanie może i powinno być wykonywane jedynie przez osoby urzeczywistnione, posiadające już wgląd w iluzoryczną - pustą naturę swojego "ja".
Zapewnianie bezpieczeństwa, dawanie ukojenia
Dawanie na tym poziomie oznacza wszystkie działania, które wyzwalają istoty od lęku i śmierci. Przykładowo może być to chronienie tych, którzy się boją, są zagubieni, odkupywanie zwierząt skazanych na rzeź, uwalnianie ryb, tonących owadów, robaków itp.
2. Śila
Śila (skr.) - zobowiązania, przykazania
Praktykowanie dyscypliny oznacza:
Czynienie dobra i przynoszenie pożytku innym. Co oznacza praktykowanie dobrych działań przy każdej, nawet najdrobniejszej okazji.
3. Kśanti
Kśanti (skr.; pali: khanti) - cierpliwość
Trzy aspekty cierpliwości:
Cierpliwość w znoszeniu nienawiści, krzywd i niewdzięczności innych istot
Ta forma cierpliwości polega na służeniu innym z oddaniem i miłością, bez niechęci i złości, nawet jeśli w zamian spotyka nas tylko niewdzięczność.
Szantidewa na początku szóstego rozdziału swojego dzieła "Bodhisattwaczariaawatara" poświeconego właśnie paramicie cierpliwości pisze:
"Jakiekolwiek zasługi zgromadzilibyśmy przez tysiące kalp /.../ nagły wybuch gniewu może to wszystko zniweczyć. Nie ma zła gorszego niż nienawiść i nie ma ofiary większej niż cierpliwość. Dlatego pilnie ćwicz się w cierpliwości, korzystając z wszelakich sposobów." [1]
Mówi się też o tym, że należy szanować tych, którzy nam szkodzą, ponieważ gdyby ich nie było nie mielibyśmy nawet możliwości ćwiczyć się w cierpliwości.
Cierpliwość w znoszeniu przeciwności na ścieżce Dharmy
Dla Dharmy powinno się cierpliwie znosić gorąco, zimno oraz inne niewygody. Nie należy zajmować się organizowaniem sobie komfortu codziennego życia, lecz raczej skupić się na samej praktyce.
Cierpliwość w zgłebianiu trudnych zagadnień nauk buddyjskich
Należy mieć zaufanie do głębokich nauk i starać się uchwycić ich znaczenie.
4. Wirja
Wirja (skr.; pali: wirija); siła woli, energia
Odwaga podobna zbroi
To entuzjazm do praktyki, oddanie dharmie całego siebie.
Odwaga wprowadzona w czyn
Oznacza rozpoczęcie praktyki natychmiast, bez ociągania się i kontynuowanie jej cały czas.
Odwaga, która nie zna zaspokojenia
To ciągłe poczucie niedosytu, które motywuje do dalszego wysiłku.
5. Dhjana
Dhjana (skr.; pali: dźhana; chin. chan-na lub chan; jap. zenna lub zen) - medytacja
Kolejne stopnie medytacji to:
Wewnętrzny spokój, skupienie na obiekcie medytacji. Stan ten cechuje też przywiązanie do doświadczeń płynących z głębokiej koncentarcji - do błogości, radości i przejrzystości umysłu.
Kiedy wspomniane wyżej lgnięcie ustaje, pozostaje jeszcze subtelne przywiązanie do poustki. Koncentracja zwana jest wówczas "jasno rozróżniającą".
Doskonałość medytacji osiągamy gdy tylko spoczywamy w rzeczywistości takiej, jaka jest, bez tworzenia czegokolwiek.
6. Pradźńa
Pradźńa (skr.; pali: pańńa; jap. hannya) - mądrość
Pradźńa w najgłębszym sensie oznacza mąrość nie intelektualną, intuicyjną, pochodzącą z doświadczenia wglądu w naturę umysłu. Uzyskuje się ją poprzez studiowanie dharmy, rozważanie jej i praktykę medytacji. Polega na zrozumieniu, że wszystkie przedmioty postrzegane przez nasze zmysły są pustymi formami, są pozbawione substancji.
Na głębszym poziomie zrozumienia dostrzega się, iż w każdej z sześciu paramit zawierają się wszystkie pozostałe.
Świat piekieł
Świat głodnych duchów
Świat zwierząt
Świat aśurów (walczących demonów)
Świat ludzi
Świat bogów (niebo)
Niekończąca się i pełna cierpienia wedrówka istot w świecie samsary to właśnie odradzanie się w sześciu światach. To w jakim świecie aktualnie przebywamy uwarunkowane jest naszym działaniem, czyli karmą. Wyjście poza cierpienia samsary jest możliwe jedynie ze świata ludzi dla istot, które osiągnęły oświecenie i są buddami.
Doktryna sześciu światów jest albo interpretowana dosłownie, albo jako przenośne określenia stanów ludzkiego umysłu.
Zgodnie z nauką mahajany, Budda jest jednością z absolutem, jednak przejawia się również w świecie dualizmu, aby wyzywalać wszystkie istoty. Stąd też trzy ciała Buddy, którymi są:
Trzy ciała Buddy są źródłem ostatecznych nauk.
Każda religia posiada rytuał czyniący człowieka jej wyznawcą. W Buddyzmie przyjęcie Trzech Schronień jest pierwszym krokiem oznaczającym wejście na buddyjską ścieżkę. Jednocześnie też zasługi płynące z takiego aktu są nieskończone.
Mówi się o tym, że każda istota, bez względu na to, w jakim odrodziła się ciele, poszukuje w życiu szczęścia oraz poczucia bezpieczeństwa i unika cierpienia. Próbujemy realizować te cele gromadząc rzeczy materialne i podejmując różnego rodzaju aktywności, które dają nam poczucie tymczasowego zaspokojenia. Jednak rzeczy światowe w których zwykle szukamy schronienia są nietrwałe i zawsze kończą się cierpieniem. Niezależnie od tego jak wiele majątku zgromadzimy, jak wysoką pozycję i uznanie osiągniemy, jak bardzo kochającą rodzinę będziemy mieli, jak wiele zrobimy dla swojego kraju czy społeczeństwa - wszystko to nie jest prawdziwym schronieniem, ponieważ przemija, jest nietrwałe. Majątek, sława i bliskość rodziny kończą się najpóźniej w chwili śmierci. Kraje i społeczeństwa również przemijają, jak pokazuje historia.
Nie powinno się też przyjmować schronienia w duchach, istotach nadprzyrodzonych, istotach boskich i w Brahmie.
Jedynym autentycznym schronieniem w Buddyzmie jest więc przyjęcie schronienia w Buddzie, Dharmie i Sandze.
KJAB - "chronić" lub "coś, co ma moc ochraniania"
DRO - "iść"
Bardziej precyzyjne tłumaczenie oddające dynamikę i ciągłość procesu powinno brzmieć: "iść po schronienie" lub "udawać się po schronienie". Podobnie również sanskrycki termin saranam gaććhami zawiera pierwiastek "iść", co wskazuje też na to, że przyjęcie schronienia jest tylko początkiem procesu, a nie jednorazowym aktem. (na podstawie [LRIN])
Schronienie w Buddzie
Dla buddysty, Budda jest najwyższym oraz nieprześcignionym Nauczycielem i Mistrzem, pokazującym drogę do osiągnięcia ostatecznego szczęścia i usunięcia całego cierpienia dzięki duchowemu Oświeceniu. Dlatego Budda jest wart najwyższej czci. Świadome zwracanie się ku Buddzie i poleganie na nim, odwraca nas od nieoświeconego istnienia i otwiera na Jego Nauki (Dharmę) i duchowe przewodnictwo. Co więcej, Budda reprezentuje najwyższą mądrość oraz nieograniczone współczucie - nie ma niczego bardziej wartościowego i bezpiecznego, ku czemu moglibyśmy się zwrócić. (na podstawie [MB3S])
Schronienie w Dharmie (Nauce Buddy)
"Nauka Buddy ukazuje ostateczną Prawdę i kładzie kres wszystkim ludzkim problemom, tak więc jest najlepszym lekarstwem. Postępując zgodnie z Nauką Buddy, możemy się duchowo przebudzić i urzeczywistnić Oświecenie i wyzwolenie. Dlatego zwracamy się ku Nauce Buddy i polegamy na niej." (na podstawie [MB3S])
Schronienie w Sandze (Zgromadzeniu Uczniów Buddy)
Budda rozpoczął nauczanie w VI w p.n.e. Od tamtej pory, jego uczniowie, wyświęceni mnisi i mniszki, dzięki pomocy i wsparciu świeckich wyznawców przez cały ten czas praktykowali, podtrzymywali i przekazywali jego Nauki. "Dzięki ich wysiłkom i poświęceniu Nauka i Praktyka Buddy mogły dotrzeć do nas. Uważamy więc ich za prawdziwy klejnot i skarbnicę Nauki Buddy. Biorąc Buddę za przykład, uczniowie tworzą Zgromadzenie oparte o harmonię i wzajemną pomoc w działaniach, prowadzących wszystkie odczuwające istoty ku wyzwoleniu. Dlatego zwracamy się ku zgromadzeniu uczniów Buddy i polegamy na nim." (na podstawie [MB3S])
Buddham saranam gaććami
Dhammam saranam gaććami
Sangham saranam gaććami
co na język polski tłumaczy się jako:
Znajduję schronienie w Buddzie
Znajduję schronienie w Dharmie
Znajduję schronienie w Sandze
Za trzy skarby (skr. triratna, pali: tiratana - tłumaczone też jako "Trzy Drogocenności" lub "Trzy Klejnoty") buddyzmu uważane są:
14