PSYCHOLOGIA

2.03.05

PSYCHOLOGIA

(psyche- tchnienie, dusza; logos- nauka, slowo; nauka o psychice ludzkiej)

Teoretyczna Stosowana

Ogolna Wychowawcza

Rozwojowa Pracy

Spoleczna Kliniczna

Roznicowa

Genetyczna

Psychologia ogolna- ustala ogolne prawidlowosci psychicznego funkcjonowania jednostki i stanowi pojeciowo- metodologiczny fundament dla poszczegolnych dyscyplin psychologicznych.

Psychologia rozwojowa- bada zmiany funkcjonowania jednostki zwiazane z wiekiem i uczestniczeniem w zyciu spolecznym oraz ustala prawidlowosci tych zmian od poczecia do smierci.

Psychologia spoleczna- zajmuje sie funkcjonowaniem jednostki w grupie i zachowaniem sie grup spolecznych.

Psychologia roznicowa- ustala roznice indywidualne w obrebie rowiesniczych populacji danego wieku oraz ich uwarunkowania.

Psychologia genetyczna- bada poczatki zycia psychicznego, wykorzystujac dane nauk biologicznych: embriologii i genetyki.

Psychologia wychowawcza- zajmuje sie badaniem wychowania czlowieka (wychowanie, nauczanie i samoksztalcenie).

Psychologia pracy- zajmuje sie rozwiazywaniem zagadnien praktycznych, zwiazanych z praca i dzialalnoscia zawodowa czlowieka.

Psychologia kliniczna- zajmuje sie opisem i wyjasnianiem zdrowych i zaburzonych form zachowania oraz ich diagnozowaniem i terapia.

Metody badawcze:

• obserwacja- systematyczne, planowe, ukierunkowane badania, polegajace na dokonywanym selektywnie postrzeganiu przedmiotow i zjawisk; zadaniem obserwacji jest dostarczanie podstawowego materialu (danych) do badan naukowych,

• introspekcja- samoobserwacja- jedna z najstarszych metod badawczych w psychologii, polegajaca na obserwacji i analizie zjawisk i procesow psychicznych przez jednostke, w ktorej swiadomosci one zachodza; tradycyjnie okreslana jako doswiadczenie bezposrednie lub wewnetrzne; byla podstawowa metoda badawcza psychologii empirycznej w pierwszym okresie jej rozwoju (introspekcjonizm); na pocz. XX w. poddana krytyce, zwlaszcza przez przedstawicieli behawioryzmu, ktorzy wysuneli przeciwko niej zarzut niesprawdzalnosci formulowanych na jej podstawie twierdzen i odrzucili jako metode nienaukowa; wspolczesnie psychologia odroznia nie poddajacy sie weryfikacji akt introspekcyjny (konstatowanie wlasnych przezyc wewnetrznych) od wypowiedzi introspekcyjnej, majacej wszelkie cechy obserwowalnego zachowania, ktore jako takie moze byc zrodlem obiektywnej informacji o czlowieku,

• eksperyment psychologiczny- obserwacja zdarzen, ale zaplanowanych - laboratoryjny, - naturalny

9.03.05

• test psychologiczny- jest zbiorem zadan, ktore badana osoba ma wykonac, aby sprawdzic, czy wystepuje u niej dana cecha, a jesli tak, to w jakim stopniu, dzieki wynikom mozemy: porownywac ludzi, korelowac cechy np. czy iloraz inteligencji czlowieka wplywa na odpornosc na stres?

Testy:

- indywidualne- przeprowadzane indywidualnie przez psychologa

- zbiorowe- z udzialem duzej grupy

1. sprawnosci- badajace np. spostrzegawczosc, koncentracje

2. wiadomosci- sprawdzajace wiadomosci ogolne, specyficzne

analityczne- badaja jakis aspekt osobowosci

3. 
   osobowosci

syntetyczne- badaja cala osobowosc czlowieka, np. testy aaaaaaaaaaaaprojekcyjne (projektuje sie pewien obrazek, a aaaaaaaaaaaabadany opowiada, co widzi, czuje; najczesciej aaaaaaaaaaaatesty projekcyjne tworzy sie dla dzieci np. aaaaaaaaaaaarysunek rodziny <wazne sa pozycje czlonkow aaaaaaaaaaaarodziny, to, kogo dziecko pominelo i jakich uzylo aaaaaaaaaaaakolorow>)

Kazdy test musi ujac sie w postaci liczby, aby zobaczyc stopien nasilenia danej cechy.

Cechy testow:

- rzetelny- miara dokladnosci pomiaru dokonanego przy pomocy tego testu

- trafny- ustalamy, czy test dokladnie mierzy to, do czego zostal zaprojektowany

- prognostyczny- musi prognozowac zachowanie czlowieka w przyszlosci

- zgodnosc tresciowa- np. nie moze wykraczac poza program szkoly podstawowej

- normalizacja- tworzy zestaw norm, ktory odnosi wynik testu do populacji

- standaryzacja- test nie moze byc uzalezniony od osoby, ktora go przeprowadza

• wywiad psychologiczny- kierowana rozmowa z osoba badana w celu uzyskania pewnych informacji; psycholog zwykle ma przygotowany wywiad, ktorego uzywa w przypadku wszystkich badanych

• ankieta- usystematyzowany zbior pytan, dotyczacy pewnych rzeczy <kilkanascie pytan na formularzu, zwykle sa to pytania otwarte>

+ nie trzeba przeprowadzac pojedynczo

- nie wiemy, czy badany odpowiedzial zgodnie z prawda

- trudnosc kategoryzacji- badany odpowiada, jak chce

• kwestionariusz- system pytan, w ktorych odpowiedzi sa skategoryzowane, latwo jest je opracowac

PROCESY POZNAWCZE

Procesy sensoryczne- polegaja na odbiorze bodzcow z otoczenia lub wnetrza organizmu przez narzady zmyslow

Receptory

eksteroreceptory interoreceptory

(znajduja sie na powierzchni organizmu (znajduja sie wewnatrz organizmu

i odbieraja bodzce z otoczenia organizmu) i odbieraja bodzce z jego wnetrza)

telereceptory kontaktoreceptory proprioreceptory wisceroreceptory

(odbieraja bodzce (odbieraja bodzce w zetknieciu ( znajdujace sie w narzadach ( znajdujace sie w na-

znajdujace sie w z receptoryczna powierzchnia ruchu i odbierajace bodzce zw. -rzadach wewnetrznych

pewnym oddaleniu organizmu) z ruchem i polozeniem i odbierajace bodzce

od organizmu) poszczegolnych czesci ciala) zwiazane ze stanem

tych narzadow)

wech receptory receptory

skorne rownowagi

sluch wydalania

wzrok smak receptory krazeniowy

kinetyczne

pokarmowy

stawowe sciegnowe

miesniowe

Wzrok

Czlowiek odbiera bodzce wzrokowe wtedy, gdy odbite od przedmiotu fale swietlne wpadaja do oka przez zrenice i przechodza przez soczewke az do siatkowki. Nastepnie nerw wzrokowy posredniczy w przekazywaniu tych bodzcow z siatkowki do mozgu.

Siatkowka wyposazona jest w dwa rodzaje receptorow wzrokowych:

• czopki- receptory barw chromatycznych (czerwonej, zielonej, zoltej, niebieskiej) i achromatycznych (bilej, szarej i czarnej), sluza do rozrozniania barw i widzenia w warunkach swiatla dziennego

• preciki- receptory roznych odcieni jasnosci (od jasnej do zupelnej ciemnosci) i sluza do widzenia o zmierzchu lub przy oswietleniu swiatlem o niewielkim natezeniu, nie maja zdolnosci odrozniania kolorow

1) Wrazenia podczas zapadania zmroku:

• faza poczatkowa- czlowiek potrafi jeszcze rozrozniac kolor czerwony, zolty, zielony i niebieski, choc wydaja sie one ciemniejsze,

• w pewnym momencie zanikania oswitlenia dziennego czerwien wydaje sie byc ciemniejsza niz jest w rzeczywistosci, natomiast barwa zielona i niebieska jakby byla jasniejsza,

• ostatecznie, w calkowitej ciemnosci wszytkie kolory sa widziane jako odcienie czarnego, szarego i bialego- odpowiedzialne za odroznianie przez czlowieka barw czopki okazaly sie nieefektywne, w warunkach slabego oswietlenia lub jego calkowitego braku, natomiast w proces widzenia wlaczyly sie preciki odpowiedzialne za odroznianie barw achromatycznych

2) Kurza slepota- znacznie uposledzona zdolnosc wlasciwego widzenia w nocy- objaw zaburzonej adaptacji widzenia w warunkach slabego oswietlenia spowodowany nieprawidlowym funkcjonowaniem precikow

3) Powidok- wzokowe doznanie czuciowe, ktore utrzymuje sie jeszcze po usunieciu zewnetrznego bodzca; jest wrazeniem tym silniejszym i wyrazniejszym, im dluzej wpatrywalismy sie w ten obiekt np. jesli przez dluzszy czas czlowiek wpatruje sie w jasny obiekt, np. zapalona zarowke i gdy przestanie sie na niego patrzec, to jeszcze przez pewien czas bedzie widzial obraz tego przedmiotu

Rodzaje powidokow:

• pozytywne- po usunieciu przedmiotu zostaja zachowane te same szczegoly: jasnosc i kolor pierwotnego wrazenia, np. zolta plama widziana w powidoku po dluzszym wpatrywaniu sie w slonce

• negatywne- dostrzeganie barw lub wzoru bodzca bedacego dopelnieniem cech pierwotnego obrazu, np. jesli przez ok. minute wpatrujemy sie w czerwona kartke papieru, to w powidoku doznamy wrazenia wzrokowego o barwie zielonej, gdyz zielen jest barwa dopelniajaca do czerwieni

Sluch

Zmysl sluchu stanowi podstawowy mechanizm, dzieki ktoremu czlowiek doswiadcza wrazen sluchowych (dzwiekowych) docierajacych don z otaczajacego go swiata. Narzadami zmylowymi sluchu sa uszy.

Ucho

zewnetrzne srodkowe wewnetrzne

(wychwytuje fale dzwiekowe) (posredniczy w przeksztalcaniu (w slimaku zlokalizowany

dzwieku) jest narzad Cortiego

zawierajacy drobne komorki

rzesate bedace receptorami

sluchowymi odbierajacymi

bodzce dzwiekowe)

Slyszenie nastepuje wtedy, gdy bodziec dzwiekowy dotrze do narzadu sluchu. Dzwiek uslyszymy w momencie, gdy fala dzwiekowa, uderza w blone bebenkowa wprowadzajac ja w drgania. Z kolei drgania te pobudzaja rzeski komorek rzeskowych, a nerw sluchowy przekazuje do mozgu przeksztalcona juz informacje elektrochemiczna.

W jaki sposob komorki rzesate funkcjonuja w odbiorze i przekazywaniu impulsow czlowieka do mozgu czlowieka?

• teoria fortepianu- zaklada, ze kazda komorka rzesata odpowiada za okreslona wibracje, do ktorej jest dostrojona na podobienstwo struny fortepianowej, a na skutek scislego dostrojenia rozne wibracje identyfikujemy jako rozne dzwieki

• teoria salwy- utrzymuje, ze rozne wlasciwosci dzwieku sa wynikiem zlozonego dzialania wielu wlokien nerwowych, a nie pojedynczych elementow

Ucho ludzkie ma okreslony zakres slyszalnosci. Wiekszosc ludzi reaguje na czestotliwosci fal dzwiekowych w przedziale od 25 do 20000 drgan na sekunde. Ostrosc sluchu ludzi zmienia sie w zaleznosci od wieku i czestotliwosci dzwieku:

• ponizej 1000Hz (1000 drgan na sekunde)- jednakowo slyszalne dla ludzi w kazdym wieku

• powyzej 8000 Hz- ostrosc slyszenia dzwiekow o takiej czestotliwosci obniza sie wraz z wiekiem, prawdopodobnie poprzez stopniowa utrate napiecia miesniowego blony bebenkowej

Wech

Narzad wechu jest zmyslem rozrozniajacym substancje chemiczne pobudzanym, gdy jej gazowe skladniki docieraja do plynnych wydzielin w nosie. Receptorami wechowymi sa rzeski komorek dwubiegunowych znajdujace sie w nablonku wechowym, umieszczonym u samego szczytu obu przewodow nosowych. Lokalizacja ta zmusza czlowieka do energicznego wdychania, aby uzyskac jakosc slabego zapachu. Rzeski komorek sa polaczone bez synapsy bezposrednio z opuszkami wechowymi w mozgu,ktore leza tuz pod platami czolowymi.

Podstawowe klasy zapachow to: pikantny, kwiatowy, owocowy, zywiczny, spalenizny i zgnily; jednakze wrazenia zapachowe wiekszosci substancji przedstawiaja sie jako mieszanka dwu lub wiecej sposrod wyminionych kategorii woni.

Zmysl wechu posiada zdolnosc szybkiej adaptacji, tzn. jesli znajdziemy sie w atmosferze silnego, nieprzyjemnego zapachu, niedogodnosc te przestaniemy odczuwac juz po krotkim czasie

Smak

Rozroznia sie cztery podstawowe jakosci smakowe:

• kwasny,

• slony,

• slodki'

• gorzki,

natomiast wszelkie inne doznania smakowe sa wynikiem polaczen tych jakosci oraz doznan pochodzacych z innych zmyslow.

Receptory smakowe znajduja sie w kubkach smakowych, rozmieszczonych na krawedziach i w tylnej czesci powierzchni jezyka oraz w niewielkiej liczbie na podniebieniu miekkim, w gardle i w krtani.

Uogolniajac, najbardziej wrazliwy na smak:

• slodki- jest koniec jezyka,

• slony- koniec i boki jezyka,

• kwasny- boki jezyka,

• gorzki- tylna czesc jezyka.

Czlowiek odczuwa smak, gdy potawa dotknie jezyka (pokarm laczy sie ze slina tez po to, aby mozna bylo poczuc smak)

Smak jest uzalezniony od innych zmyslow, np. wyglad potrawy, jej zapach, temperatura.

Liczba kubkow smakowych zmniejsza sie z wiekiem, tak ze ludzie starsi sa mniej wrazliwi na smak niz dzieci. Dzieci wykazuja takze inne upodobania smakowe niz dorosli.

Receptory skorne

Obejmuja cztery rodzaje zmyslow: dotyku lub ucisku, bolu, ciepla i zimna. Bodzcami wywolujacymi reakcje receptorow sa zmiany energii mechanicznej (w przypadku dotyku i ucisku) oraz energii cieplej (dotyczacej doplywu i odplywu ciepla).

Usta i opuszki palcow sa najbardziej wrazliwe na dotyk i ucisk, natomiast opuszki poszczegolnych palcow sa jednakowo wrazliwe na bol. Reakcje na zimno i cieplo sa odrebnymi wrazeniami. Oddzielne zakonczenia nerwowe przenosza z powierzchni skory informacje o cieplej lub zimnej temperaturze- istnieje jednak wyjatek, kiedy to receptory dla zimna odbiora intensywne cieplo, a receptory dla ciepla zareaguja na intensywne zimno. Jest to zjawisko nazwane paradoksalnym cieplem lub paradoksalnym zimnem (jezeli osobie z zamknietymi oczami powiemy, ze dotykamy ja goracym zelazkiem, a faktycznie dotkniemy ja kawalkiem lodu, to ona odczuje wrazenie ciepla goracego zelazka)

Receptory kinetyczne

Receptory stawowe, sciegnowe i miesniowe odpowiadaja za polozenie poszczegolnych czesci ciala w stosunku do siebie oraz do przedmiotow zewnetrznych. Reaguja one na impulsy czuciowe dochodzace z miesni, sciegien i stawow umozliwiajac tym samym kontrole koordynacji ruchow ciala.

Receptory rownowagi

Receptorami rownowagi sa rzeski komorek rzeskowych znajdujace sie w bledniku ucha wewnetrznego.

Wisceroreceptory

Wisceroreceptorami nazywamy bardzo zroznicowane i funkcjonalnie wyspecjalizowane zakonczenia nerwowe znajdujace sie w wewnetrznych narzadach ciala, w sciankach naczyn krwionoscnych, w plucach, w jelitach, w narzadach plciowych. Receptory te sa wrazliwe na takie bodzce jak cisnienie krwi i moczu, nacisk substancji pokarmowych na sciany zoladka, jak dzialanie substancji chemicznych i pokarmowych, skladu chemicznego krwi lub wydychanego powietrza itp.

Wisceroreceptory maja podstwowe znaczenie dla regulacji rownowagi wewnetrznej organizmu.

16.03.05

PROCESY SPOSTRZEGANIA

Po przetworzeniu w mozgu danych z narzadow zmyslow można mowic o spostrzeganiu. Polega ono na odzwierciedlaniu przedmiotow czy zjawisk w bezposrednim z nimi kontakcie, w wyniku czego powstaje subiektywny obraz rzeczywistosci zwany spostrzezeniem. Spostrzeganie jest procesem automatycznym w czesci uwarunkowanym przez mechanizmy wrodzone, a w czesci przez nabyte doswiadczenia czlowieka spostrzegajacego. Odebrane przez zmysly bodzce lub informacje czlowiek automatycznie kojarzy z czyms sobie znanym lub natychmiast probuje wiazac je z jakas forma lub ksztaltem, który znal, widzial lub slyszal wczesniej.

Nasze spostrzezenia sa selektywne. Nie reagujemy w rownym stopniu na wszystkie bodzce, które na nas oddzialuja, lecz koncentujemy się na nielicznych. Te percepcyjna koncentracje nazywamy uwaga. Dzieki procesom uwagi możemy skupic sie na wybranych bodzcach i nie dopuscic ich zaklocajacych. Kierujemy uwage na bodzce wyrozniajace się sposrod innych np. ksztaltem, barwa, rozmiarem, intensywnoscia i czestotliwoscia pojawiania się. To, na co zwracamy uwage, jest uzaleznione od naszych potrzeb, zainteresowan, nastawien. Dokonywanie selekcji bodzcow i informacji zalezne od ich jakosci jest podstawowa funkcja uwagi. Uwaga jest ponadto procesem pobudzajacym czlowieka do aktywnego poszukiwania brakujacych informacji, albo majacych szczegolne dla niego znaczenie.

Spostrzeganie zalezy od:

1. charakteru rzeczywistego bodzca,

2. funkcjonowania narzadow zmyslowych,

3. jakosci otoczenia lub tla, w którym ten bodziec wystepuje,

4. uprzednich doswiadczen czlowieka z tym bodzcem,

5. osobistych uczuc, nastawien, popedow, potrzeb i celow czlowieka

Na procesy spostrzegania maja tez wplyw inne procesy poznawcze, takie jak uwaga, myslenie i pamiec. Czlowiek odbiera tylko niektóre bodzce do niego docierajace i inaczej spostrzega przedmioty, które już zna i zakodowal je w pamieci, niż te, które spostrzega po raz pierwszy i nie zna zasad ich funkcjonowania.

Ponadto wplyw maja tez właściwości osobowosci percypujacego. Szczegolne znaczenie maja tu <punkt 5> oraz wartosci emocjonalne, oczekiwania i sugestie. Czlowiek kierujac się okreslona potrzeba, niekiedy spostrzega to, co chcialby spostrzec dokonujac w ten sposób subiektywnego znieksztalcenia.

Zasady i prawa spostrzegania

Badania nad procesem spostrzegania prowadzili psychologowie postaci. Wyroznili oni w spostrzeganiu dwa podstawowe skladniki:

• figure,

• tlo.

Figure zwykle postrzegamy jako bardziej wyrazista, np. obraz wiszacy na scianie odcina się od niej jako tla; na obrazie z kolei wyodrebniaja się poszczegolne obiekty np. ludzie, zwiarzeta, rosliny, przedmioty.

Figura:

• ma okreslony ksztalt,

• wydaje się być blizej niż tlo,

• jest ostrzej zarysowana.

Fluktacja figury i tla- zjawisko zachodzace w przypadkach podobienstw przedmiotu i tla, wówczas wyodrebnienie figury z tla nie jest jednoznaczne; te same elementy mogą być spostrzegane raz jako figura, raz jako tlo.

Stalosc procesu spostrzegania- polega na tym, ze przedmioty znajdujace się w roznych konfiguracjach i w roznych odleglosciach spostrzegamy jako tozsame, gdyz spostrzeganie jest nastawione raczej na przedmioty niż na jakosci zmyslowe, które oddzialuja na przedmioty. Niezmiennosc spostrzegania dotyczy:

• wielkosci,

• polozenia,

• jasnosci,

• barwy,

• ksztaltu.

Strukturalizacja- tendencja nadawania sytruktur temu, co widzimy. Wyrozniamy cztery glowne zasady strukturalizacji:

1. bliskosci- tendencja do grupowania w naszej percepcji tych elementow, które sa blisko siebie,

2. podobienstwa- elementy tej samej wielkosci, tego samego ksztaltu, czy jakosci sa spostrzegane jako grupa lub wzor, a nie jako odmienne elementy,

3. ciaglosci- ilustuje nasze naturalne przeciwstawianie się lamaniu ciaglego strumienia lini, wzoru czy projektu w swiadomosci percepcyjnej, np. krzyz z kropek: - - kropki- proste linie ( nie oddzielne punkty),

- dwie ciagle linie przecinajace się (nie 4 stykajace się w centralnym punkcie)

4. zamykania- tendencja, aby w spostrzeganiu uzupelnic niekompletne figury- organizujaca tendencja do uzupelniania nie dokonczonego wzoru; o spostrzeganiu decyduje tez organizacja elementow, np. figura wieloznaczna może być spostrzegana jako plaska i jako szescian.

Kategoryzacja- czlowiek, aby cos spostrzec, musi uporzadkowac i nadac jakis ksztalt bezwladnemu, chaotycznemu strumieniowi bodzcow, jaki nieustaniennie odbieraja jego receptory, a wiec musi dokonac kategoryzacji; najprostszym sposobem jest sprowadzanie bodzcow do czegos już znanego, czyli odniesienie do wzorcow czy schematow obiektow, które uprzednio mozg zarejestrowal.

Kategoryzacja, jakkolwiek usprawnia proces spostrzegania i odbior bodzcow, to jednak nie jest pozbawiona pewnych mankamentow; czlowiek dokonuje blednej kategoryzacji np. gdy widziana w tlumie twarz tylko z pozoru przypomina twarz znajomego, lub ksztalt, który kategoryzowalismy jako „grozne zwierze”, okazuje się tylko pniem drzewa itp.

Kategoryzacja upraszcza obraz swiata, sklaniajac do dostrzegania tego, co jest wspolne wszystkim klasom rzeczy i zjawisk. Zacieraja się wówczas roznice pomiedzy poszczegolnymi obiektami w ramach tych klas.

Spostrzeganie przestrzeni trojwymiarowej

Widzenie trzeciego wymiaru, czyli odleglosci i glebi możliwe jest dzieki mechanizmom wrodzonym i doswiadczeniu osobniczemu czlowieka.

Widzenie stereoskopowe- widzenie głębi przestrzeni; w widzeniu stereoskopowym oczy wspoldzialaja ze soba, dajac wrazenie odleglosci i trojwymiarowosci bryl. Podczas patrzenia obuocznego na przedmioty, oko prawe ma nieco odmienny obraz niż oko lewe, ponieważ oczy umieszczone sa w pewnej odleglosci od siebie. Jest to prawdopodobnie proces wrodzony, natomiast widzenie przestrzeni trojwymiarowej tylko jednym okiem uwarunkowane jest doswiadczeniem.

W slyszeniu zachodzi efekt stereofoniczny, który odpowiada poniekad efektowi stereoskopowemu w widzeniu. Slyszenie stereofoniczne umozliwia lokalizowanie zrodla i kierunku, z którego dochodza dzwieki.

Wskazniki fizyczne (dzieki wskaznikom czlowiek uczy się rozpoznawac glebie, odleglosc i trojwymiarowosc):

1. wzgledna pozycja przedmiotow- jeżeli jeden przedmiot zaslania drugi, to z doswiadczenia wiemy, ze przedmiot zasloniety jest polozony dalej,

2. perspektywa

1. powietrzna- przedmioty oddalone sa mniej wyrazne i mniej nasycone, posiadaja mniej szczegolow i pozostaja jak gdyby za mgla,

2. geometryczna- przedmioty oddalone, coraz bardziej się zmniejszaja i zblizaja do siebie (tor kolejowy albo ulica widziana w perspektywie, im bardziej sa oddalone, tym wiecej się zwezaja)

3. swiatla i cienie- pomagaja wyraznie zarysowac kontury trojwymiarowych przedmiotow; jeżeli promienie swietlne padaja od strony patrzacego, to przednie czesci przedmiotow sa jasniejsze, lepiej oswietlone,

4. ruch- poruszajac się w pewnym kierunku mamy wrazenie, ze przedmioty oddalone od nas poruszaja się razem z nami, natomiast bliskie uciekaja nam z pola widzenia; wzgledny ruch daje także podstawe do oceny odleglosci.

Zludzenia w procesie spostrzegania

Zludzenia (iluzje) sa to znieksztalcone lub bledne spostrzezenia spowodowane utrudnionymi zewnetrznymi warunkami spostrzegania, okreslonym nastawieniem psychicznym, zmeczeniem lub specyficznymi wlasciwosciami przedmiotow.

Rodzaje zludzen:

1. Muellera- Lyera- najbardziej znane wśród iluzji wzrokowych, wynikajace ze specyficznych wlasnosci zakonczen dwoch odcinkow (pomimo rownej ich dlugosci, ze względu na rozne zakonczenie strzalek, wydaje się, ze jeden jest krotszy od drugiego),

2. powierzchni- zludzenie wynikajace z wielkosci wzglednej przedmiotu (dwa identyczne kola w zaleznosci od otaczajacych je innych kol wydaja się mieć rozne rozmiary),

3. znieksztalcenia- linie wydaja się być wybrzuszone, gdy w rzeczywistosci sa rownolegle,

4. kierunku- wydaje się, ze linie sa skrzywione, gdy tymczasem wszytkie sa proste i rownolegle; jest to spowodowane przecinaniem się lini,

5. spostrzegania roznej wielkosci ksiezyca- gdy ksiezyc znajduje się na lini horyzontu, wydaje się być duzym, lecz gdy wzniesie się ponad horyzont, wydaje się być o wiele mniejszy (na horyzoncie spostrzega się go wraz z innymi wskaznikami odleglosci, np. gorami, drzewami, one sprawiaja wrazenie stosunkowo duzej odleglosci; natomiast ksiezyc w zenicie obserwujemy bez wskaznikow i mamy wrazenie, ze znajduje się on blizej),

6. ruchu- ruch spostrzegamy wtedy, gdy odbieramy zmyslami akcje w przestrzeni, która zachodzi w czasie

- polegajace na ruchu wzglednym, np. kiedy po sasiednim torze jedzie pociag, nam się wydaje, ze to nasz pociag jest w ruchu,

- tzw. ruch stroboskopowy, wykorzystywany w technice filmowej- powstaje przez eksponowanie oddzielnych, nieruchomych bodzcow (zdjec lub klatek filmowych) kolejno po sobie z odpowiednia predkoscia (ok. 18 klatek/ sek.).

23.03.05

PROCESY UCZENIA SIĘ I PAMIECI

„uczenie sie”

czynność wykonywana w celu proces zachodzacy w ukladzie nerwowym

przyswojenia sobie pewnych prowadzacy do mniej lub bardziej trwalych

informacji zmain w mozliwosciach jednostki, albo

w jej zachowaniu

Uczenie się to proces stanowiacy podstawe wzglednie stalych zmian w zachowaniu, zachodzacych w wyniku cwiczen lub doswiadczen.

Pamiec- zdolnosc do tworzenia się i magazynowania sladow uprzednich doznan i reakcji.

Pamiec jest zdolnoscia organizmu do przechowywania doswiadczen, a uczenie się jest przejawem tego przechowywania w zachowaniu się organizmu. Zarówno w procesie przyswajania wiedzy, jak i nabywania umiejetnosci zaangazowane sa procesy i pamieci, i uczenia się.

Koncepcje uczenia się

teorie asocjacyjne teorie poznawcze

Teorie asocjacyjne

Teorie poznawcze

podstawa uczenia się sa roznego typu powiazania miedzy bodzcami i reakcjami (gl. przedstawiciele tej koncepcji: I. Pawlow, B. F. Skinner i E. L. Thorndike); zwrocili oni uwage na to, ze istnieja procesy uczenia się zwane warunkowaniem, które mogą przebiegac podobnie u ludzi i zwierzat, warunkowanie to proces, podczas którego miedzy sposobem zachowania a nowym bodzcem wytworzone zostaje skojarzenie (asocjacja), wyroznia się dwie formy warunkowania: a) klasyczna b) instrumentalna (zwane sprawcza) Ad. a) Eksperymenty na psach prowadzil Iwan Pawlow; zauwazyl, ze podawanie psu pokarmu do pyska wywoluje u niego zawsze reakcje wydzielania sliny. Reakcje te nazwal odruchem lub reakcja bezwarunkowa, ponieważ wystepuje ona bez uczenia się, w sposób niezmienny, utrwalony dziedzicznie; nastepnie zaobserwowal, ze jeżeli bezposrednio przed podaniem psu pokarmu zadzwoni dzwonek, to po kilku probach na sam dźwięk dzwonka pies zaczyna wydzielac sline. Dzwonek stal się wiec bodzcem warunkowym, a wydzielanie sliny na dźwięk dzwonka- reakcja warunkowa lub odruchem warunkowym. Ad. b) Eksperymenty na szczurach prowadzil B. F. Skinner. Glodnego szczura wprowadzil do zamknietej skrzynki, w ktorej na jednej z wewnetrznych scianek wystawala dzwigienka. Szczur poruszajac się w skrzynce przypadkowo nacisnal dzwigienke i wówczas w skrzynce pojawil się pokarm. Po kilku probach szczur nauczyl się naciskac dzwigienke tylko wtedy, gdy był glodny.. W toku warunkowania instrumentalnego zwierze lub czlowiek uczy się tego, ze osiagniecie bodzca bezwarunkowego jest możliwe dopiero po wykonaniu pewnej okreslonej reakcji, niezaleznej od reakcji bezwarunkowej. Pawlow ustalil szereg prawidlowosci zachodzacych w procesie tworzenia się odruchow warunkowych charakterystycznych dla warunkowania klasycznego i instrumentalnego: powtarzanie, czyli cwiczenie (pies musi kilkakrotnie skojarzyc dźwięk dzwonka z podawaniem pokarmu do pyska, by wytworzyla się reakcja warunkowa; natomiast szczur musi kilka razy nacisnac dzwigienke, by otrzymac pokarm), wzmacnianie (po kazdym bodzcu warunkowym musi być podane wzmocnienie, by reakcja się utrwalila; dla wytworzenia się odruchu należy go wzmacniac <nagradzac> przez podawanie zwierzetom pokarmu), wygasanie (kiedy po wytworzeniu odruchu przestanie się go wzmacniac, nastapi proces wygasania reakcji warunkowej, uzalezniony od tempa, czestotliwosci i stopnia trudnosci wytwarzania się tej reakcji; im wolniejsze i trudniejsze było wytwarzanie się odruchu warunkowego, tym szybciej postepuje proces wygasania; im silniejszy był wytworzony odruch, im czesciej się powtarzal, tym powolniejsze będzie jego wygasanie), generalizacja bodzca i reakcji (polega na tym, ze reakcje warunkowa może wywolac okreslony bodziec oraz inny podobny do niego pod względem sensorycznym; jeśli pies wyuczyl się reakcji warunkowej na dźwięk dzwonka, to rozne dzwonki i brzeczyki będą ja rozniez wywolywaly; u zwierzat generalizacja wystepuje tylko w zakresie podobienstwa sensorycznego, u ludzi natomiast obserwuje się zlozone formy generalizacji reakcji, np. na slowa o podobnym znaczeniu wystepuje taka sama reakcja), roznicowanie (przy pomocy wygasania można nauczyc organizm roznicowania bodzcow, np. gdy uczymy psa reagowac tylko na okreslony dźwięk dzwonka, poprzez nie wzmacnianie reakcji nieprawidlowej, pies nauczy się reagowac tylko na bodziec wlasciwy) Zdaniem zwolennikow teorii asocjacyjnych, proste reakcje warunkowe i instrumentalne lacza się w lancuchy, dajac zlozone formy uczenia się.

w uczeniu decydujaca role odgrywaja procesy poznawcze, takie jak myslenie i rozumienie; uczenie się ma charakter zorganizowany i polega na powstawaniu roznych struktur poznawczych , w które wlaczaja się nowe informacje o swiecie (gl. przedstawiciele tej koncepcji: W. Kohler i E. Tolman); uwazali, ze tlumaczenie uczenia w kategoriach powiazan miedzy bodzcami i reakcjami jest niewystarczajace, Uczenie się: a) przez wglad, b) znakow, c) spoleczne, zw. Modelowaniem. Ad. a) W. Kohler przeprowadzil eksperymenty na szympansach- umiescil je w klatce, a na zewnatrz klatki polozyl banany, ale w takiej odleglosci, by malpy nie mogly ich dosiegnac. W klatce znajdowaly się patyki roznej wielkosci. Po pewnym czasie malpy zaczely poslugiwac się patykami w celu przysuniecia sobie bananow. Malpy w innej sytuacji zadaniowej, podobnej do tej, zachowywaly się tak samo; Kohler stweirdzil wiec, ze szympansy zrozumialy sytuacje i sposób rozwiazania przez nich zadania nazwal wgladem. Rozwiazanie zadania przez wglad dokonuje się przez zrozumienie sytuacji i wytworzenie się nowego schematu spostrzezeniowego. Ad. b) Teoria uczenia się znakow E. Tolmana- nabywanie oczekiwan, ze po danym bodzcu nastapi inny, jeśli wystepuje ogolnie znany tryb postepowania; kstaltowanie się oczekiwan- to nabywanie wiedzy i mozliwosci przewidywania, czyli antycypacji. Ad. c) A. Bandura uwaza, ze czlowiek uczy się przez nasladowanie zachowan innych ludzi i konsekwencji tych zachowan. Jest to rodzaj uczenia się spolecznego, zwanego modelowaniem. Wystepuje nawet wówczas, gdy obserwowany model jest bohaterem filmowym, a nie postacia dzialajaca w realnych sytuacjach. Rola procesow poznawczych wzrasta przy uczeniu się bardziej skomplikowanych zadan.

Oceniajac teorie uczenia się, można wysunac wniosek, ze ani koncepcje poznawcze, ani asocjacyjne nie wyjasniaja w calosci procesu uczenia się.

Czynniki wplywajace na proces uczenia się:

1. czynniki indywidualne,

2. czynniki sytuacyjne,

3. właściwości nauczyciela.

Ad. a)

Czynniki indywidualne obejmuja wlasciwosci osoby uczacej sie:

• inteligencja,

• zdolnosci specjalne,

• zainteresowania,

• nastawienia, poziom aspiracji,

• motywy uczenia sie.

Ad. b)

Wsrod czynnikow sytuacyjnych najwazniejszy jest wplyw wyuczonych tresci na aktualny proces uczenia sie. Zjawisko to nazywa sie transferem. Wyroznia sie transfer:

• pozytywny- ulatwianie czynnosci uczenia sie przez uczeni sie uprzednie,

• negatywny- utrudnia proces uczenia sie nowych tresci czy nabywania nowych umiejetnosci ze wzgledu na tresci wczesniej wyuczone,

• zerowy- wystepuje wtedy, gdy nawyki i umiejetnosci zdobyte w przeszlosci nie maja wplywu na aktualny proces uczenia sie.

Ad. c)

Dobry nauczyciel powinien:

• chetnie przebywac z uczniami,

• lubic swoich uczniow,

• traktowac dzieci, mlodziez, doroslych jako rozwijajace sie jednostki, bedace na pewnym etapie swojego zycia,

• miec poczucie odpowiedzialnosci za to, kim beda jego uczniowie w przszlosci, dbac nie tylko o ich wiedze przedmiotowa, ale tez osobowosc,

• wykazywac sie empatia i byc zdolnym do wczuwania sie w stany innych ludzi,

• umiec prawidlowo oceniac sytuacje,

• byc wymagajacy, ale sprawiedliwy,

• miec pogodne usposobienie i poczucie humoru,

• zachowywac zgodnosc pomiedzy gloszonymi teoriami, ideami, pogladami a swoim zachowaniem.

Funkcje pamieci

Pamiec jest funkcja psychiczna, dzieki ktorej czlowiek gromadzi indywidualne doswiadczenie i moze z niego korzystac. Dzieki pamieci czlowiek ma poczucie wlasnej ciaglosci w czasie.

Dwie zasadnicze funkcje pamieci:

1. magazynuje wiedze, z ktorej czlowiek moze korzystac,

2. przechowuje informacje na pewien czas, dopoki nie zostana wykorzystane do innych celow.

Fazy procesu pamieciowego

Wyroznia sie trzy fazy procesu pamieciowego:

1. zapamietywania

W pierwszej fazie czlowiek zapamietuje to, co na niego oddzialuje lub jakies formy swego zachowania. Zapamietywanie moze sprowadzac sie do jednego aktu spostrzezeniowego, a moze tez byc zlozona aktywnoscia czlowieka polegajaca np. na opanowaniu trudnego zadania.

Proces zapamietywania mozna okreslic jako czynnosc kodowania czyli dokonywania zapisu zgodnego z pewnymi regulami.

Na latwiejsze i bardziej trwle zapamietywanie wplywa:

• aktywny stosunek do tresci- im wieksza jest rola rzeczy lub zjawisk w naszym dzialaniu, tym wieksza jest szansa, ze zostana one zapamietane,

• zapamietywanie zamierzone- czlowiek dokonuje podzialu materialu, ktory ma zapamietac, na czesci, ponadto wyznacza sobie odpowiednia ilosc czasu,

• rozumienie materialu oraz jego glosna werbalizacja, zwlaszcza w koncowej fazie uczenia sie,

• przygotowanie tzw. sciagawek,

• nastawienie- moze ono dotyczyc samej intencji albo czasu, w jakim pragniemy dane tresci zapamietac,

• emocje- lepiej zapamietywane sa tresci, ktorym towarzysza pozytywne emocje, takie jak: radosc, zadowolenie, przyjemnosc.

2. przechowywania

Faza przechowywania jest faza utajona z punktu widzenia zewnetrznego zachownia odnoszacego sie bezposrednio do tego, co stanowilo tresc fazy zapamietywania. O tej fazie i jej przebiegu wnioskujemy na podstawie fazy trzeciej- odtwarzania.

Przechowywanie zapamietanego materialu jest procesem aktywnym, poniewaz w trakcie magazynowania tresci zachodza w nich liczne zmiany i przeksztalcenia. Niektore slady pamieciowe utrwalaja sie w trakcie przechowywania, inne zostaja wyolbrzymione, a jeszcze inne pominiete. Ma to zwiazek ze zjawiskiem konsolidacji < zjednoczenie, zespolenie, połączenie (się) w jedną całość; umocnienie, utrwalenie, ugruntowanie (się)> sladow pamieciowych, po ktorym nastepuja ubytki informacji, czyli zachodzi proces zapominania.

Krzywa zapominania:

• w pierwszym dniu po nauczeniu sie pewnych tresci zapominamy najwiecej.

Psychologowie nie poznali jeszcze mechanizmu zapominania, ale wysuneli na ten temat kilka teorii:

1. stopniowego zanikania sladow pamieciowych- wg zwolennikow tej teorii zapamietywanie polega na tworzeniu sie sladow pamieciowych w komorkach nerwowych, a na skutek dzialania procesow biochemicznych nastepuje takze ich zanikanie,

2. systematycznego znieksztalcania sladow pamieciowych- przyjmuje ona, ze zapominanie nie polega na zanikaniu sladow pamieciowych lecz na ich powolnym znieksztalcaniu,

3. hamowania retroaktywnego i proaktywnego- zapominanie jest tu spowodowane interferencja, czyli przemieszaniem sie starych sladow pamieciowych z nowymi, zwolennicy tej teorii twierdza, ze czlowiek w rzeczywistosci nie zapomina tego, co juz sobie wczesniej przyswoil, lecz ma trudnosci z wydobyciem tego z pamieci; hamowanie:

- retroaktywne- negatywny wplyw materialu uczonego aktualnie ze wzgledu na tresci poprzednio zapamietane,

- proaktywne- material opanowany dawniej utrudnia uczenie sie i pamietanie nowego materialu.

Istnieje wiele dowodow na slusznosc teorii interferencji:

1. czeste zjawisko spontanicznego przywolywania dawno „zapomnianych” faktow,

2. szybsze tempo uczenia sie ponownego danego materialu od uczenia sie go po raz pierwszy,

3. krzywa zapominania w okresie czuwania ma bardziej gwaltowny spadek niz krzywa w czasie snu, co potwierdza interferujacy wplyw na siebie roznych, nawet nie powiazanych ze soba czynnosci; zapominanie w czasie snu jest znacznie wolniejsze, kiedy zadne bodzce nie wyzwalaja nowych reakcji, w przeciwienstwie do czuwnia, kiedy nasz system nerwowy jest bombardowany wielka liczba bodzcow, co powoduje nakladanie sie i przemieszczanie sladow pamieciowych.

1. motywowanego zapominania- wymienia sie tu zjawisko wypierania i teorie dzialania nieosiagnietego celu; wyparcie polega na nieswiadomym usuwaniu z pamieci takich informacji, ktore wywoluja bardzo silne, negatywne emocje.

30.03.05

3. odtwarzania tego, co zostalo przechowane w pamieci.

Odtwarznie polega na ponownej aktywacji czy aktualizacji nabytych reakcji, czyli tego, co zostalo przyswojone i przechowane w poprzednich fazach.

Miary procesu uczenia sie:

1. przyswajanie- moze przyjac forme:

• reprodukcji tego, czego czlowiek nauczyl sie uprzednio, np. recytacja wiersza,

• przypominania sobie tego, co bylo trescia naszego przezycia, np. sceny czy zdarzenia majace miejsce w roznych okresach naszego zycia,

2. rozpoznawanie- polega na odroznianiu tego, z czym mielismy do czynienia dawniej, od tego, z czym mamy do czynienia aktualnie, np. rozpoznajemy na ulicy polityka, ktorego znalismy dotychczas ze srodkow masowego przekazu,

3. ponowne uczenie sie- pozwala wnioskowac o procesie przechowywania na podstawie zaoszczedzenia czasu, zmniejszonej liczby bledow itp. w drugim uczeniu sie w porownaniu z pierwszym uczeniem, zachodzacym w fazie zapamietywania.

Rodzaje pamieci

wg narzadow zmyslowych zw. ze sposobem zapamietywania zw. z czasem przechowy-

(analizatorow) i rodzajem materialu wania informacji

wzrokowa wechowa

ikoniczna dlugotrwala

logiczna mechaniczna

sluchowa smakowa ( umozliwia wiazanie (polega na zapamie- krotkotrwala

materialu w struktury tywaniu bez rozumie-

dotykowa znaczace i uporzadko- nia i organizowania

wanie ich zgodnie z re- materialu pamieciowe-

gulami logiki) go)

Pamiec ikoniczna- przechowuje informacje na okres ulamka sekundy, czlowiek na tym poziomie pamieci zdazy przetworzyc ok. 4- 5 elementow.

Pamiec krotkotrwala- jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, charakteryzuje sie ona ograniczona pojemnoscia i jest przemijajaca, charakteryzuje sie ona ograniczona pojemnoscia i jest przemijajaca, przechowuje informacje przez okolo 15 sekund, ale czas ten moze byc wydluzony poprzez tzw. powtorki wewnetrzne czyli ponowny kontakt z tym samym bodzcem, pojemnosc tej pamieci jest rowniez ograniczona, bowiem moze przechowywac od 5 do 9 informacji.

Pamiec dlugotrwala- charakteryzuje sie dlugim czasem przechowywania informacji- od kilkunastu sekund do wielu lat, jest to pamiec o nieograniczonej pojemnosci; informacje, ktore znalazly sie w pamieci dlugotrwalej sa trwalym magazynem danych, z ktorych mozna korzystac bardzo dlugo.

Zaleznosci miedzy rodzajami pamieci i przechodzeniem informacji

1) Zapominanie wystepuje przede wszystkim w pamieci krotkotrwalej. Informacje w niej utracone gina bezpowrotnie w przeciagu okolo 15 sekund. Natomiast w pamieci dlugotrwalej informacje zostaja zakodowane na dluzszy czas. Nawet jesli aktualnie nie mozemy dotrzec do jakiejs informacji, to jest ona zmagazynowana w pokladach pamieci i mozemy ja odzyskac..

2) Istnieje zaleznosc w przekazywaniu informacji w poszczegolnych rodzajach pamieci. Informacje z pamieci krotkotrwalej sa przekazywane do pamieci trwalej. Moze tez wystepowac proces odwrotny z pamieci trwalej do krotkotrwalej. Istnieje polaczenie w przekazywaniu informacji miedzy pamiecia sensoryczna, a krotkotrwala. Natomiast nie wystepuje tu zaleznosc odwrotna.

3) Dzieki wewnetrznym powtorkom wydluza sie czas przechowywania informacji w pamieci krotkotrwalej, zwieksza sie wtedy szansa przejscia tej informacji do pamieci trwalej.

pamiec krotkotrwala

bodzce pamiec ikoniczna pamiec trwala

powtorki wewnetrzne

Cechy pamieci:

• trwalosc,

• szybkosc,

• dokladnosc albo wiernosc,

• gotowosc,

• pojemnosc.

MYSLENIE I ROZWIAZYWANIE PROBLEMOW

Myslenie obejmuje rozne procesy

planowanie wnioskowanie

projektowanie ocenianie

przewidywanie odkrywanie

Za pomoca myslenia ludzie przetwarzaja informacje o przedmiotach i ich klasach zawarte w wyobrazeniach, spostrzezeniach i pojeciach. Dzieki mysleniu czlowiek lepiej poznaje rzeczywistosc, tworzy plany i projekty, dokonuje odkryc, formuluje oceny i wnioski.

Czynnosc myslenia jest uzupelniana i uwarunkowana przez inne procesy poznawcze, takie jak pamiec i spostrzeganie. Spostrzeganie bowiem jest recepcja informacji doplywajacych ze swiata zewnetrznego. Pamiec zas umozliwia przechowywanie i reprodukcje tych informacji. Dzieki mysleniu natomiast czlowiek przetwarza otrzymane informacje.

Struktura myslenia

informacje operacje reguly

stanowiace material myslenia, elementarne transformacje umyslowe, (metody, taktyki, strategie)

czyli to, co jest w nim przetwa- za pomoca ktorych przetwarzany jest majace wspomagac proces

rzane; informacje te moga byc material myslenia myslenia

zakodowane w:

spostrzezeniach pojeciach podstawowe dodatkowe algorytmy heurystyki

wyobrazeniach

analiza synteza

odtworczych wytworczych

porownywanie uogolnianie

abstrahowanie

• spostrzezenia- dostarczaja informacji o swiecie zewnetrznym,

• wyobrazenia:

1. odtworcze- - umyslowe obrazy dawniej spostrzeganych przedmiotow, takich jak np. ksiazka,

2. wytworcze- obrazy przedmiotow i zjawisk nie spostrzeganych uprzednio, np. wyobraznie ruchu Ziemi po orbicie.

Wyobrazenia zawieraja pewna informacje o reczywistosci, ale ich rola zwlaszcza u czlowieka doroslego zalezy przede wszystkim od rodzaju problemu i fazy procesu myslenia.

• pojecia- w mysleniu czlowieka doroslego najwazniejsza role odgrywaja pojecia; myslenie to czynnosc operowania pojeciami, tworzenia nowych ich kombinacji; pojecie jest mysla, w ktorej odzwierciedlone sa cechy wspolne dla klasy przedmiotow lub zdarzen,

Dzieki operacjom myslowym informacje zakodowane w spostrzezeniach, wyobrazeniach i pojeciach ulegaja zmianom i przeksztalceniom

• analiza- polega na wyodrebnianiu z calosci pewnych jej elementow,

• synteza- na ich scalaniu w nowa calosc, (czesto analizie towarzyszy synteza)

• porownywanie- zestawianie ze soba przedmiotow, zjawisk i sytuacji w celu ujecia ich podobienstwa i roznic oraz stosunkow miedzy nimi,

• abstrahowanie- polega na wyodrebnianiu jakiejs wlasciwosci w danym przedmiocie, zjawisku, czy sytuacji, wyroznieniu jej z pominieciem innych; jest to odrywanie sie od konkretu,

• uogolnianie- ujmowanie pewnych wlasnosci wspolnych dla pewnej klasy obiektow, zjawisk lub sytuacji; jest scisle zwiazane z czynnoscia abstrahowania.

Reguly steruja lancuchem operacji umyslowych, stanowia czynnik ukierunkowujacy myslenie i mogacy ulatwic jego przebieg.

- algorytm- niezawodny przepis, ktory okresla, jaki skonczony ciag operacji nalezy kolejno wykonac, aby rozwiazac wszystkie zadania danej klasy. Algorytmy:

• sa niezawodne, poniewaz ich stosowanie prowadzi do rozwiazania kazdego zadania danego rodzaju,

• sa dobrze okreslone, poniewaz obejmuja ciag operacji, ktore sa jednoznaczne i prowadza do rozwiazania,

• maja ogolny charakter, co pozwala stosowac je do calej klasy sytuacji lub zadan

- heurystyki- zasady, reguly, taktyki i intuicje, ktore nie gwarantuja rozwiazania danego zadania, ale zwiekszaja szanse jego powodzenia; charakteryzuja sie trzema cechami, stanowiacymi odwrotnosc regul algorytmicznych:

• sa zawodne- nawet najbardziej skrupulatne ich stosowanie nie gwarantuje powodzenia,

• sa slabiej okreslone niz algorytmy, formulowane sa czesto w sposob ogolny, malo precyzyjny oraz nie stanowia ciagu nastepujacych po sobie krokow,

• maja rozny stopien ogolnosci, sa wsrod nich takie, ktore mozna stosowac do roznorodnych klas, i takie, ktore maja zastosowanie tylko w danej dyscyplinie.

Rodzaje myslenia

wg O. Selz'a





produktywne reproduktywne

polega na tworzniu informacji zupelnie nowych nie polega na zwyklej reprodukcji

dla podmiotu; wynik tego myslenia wzbogaca wiedze informacji, lecz na zastosowaniu uprzednio

czlowieka o nieznane dotychczas tresci zdobytej wiedzy w nowych zadaniach,



na wykorzystaniu poznanych metod rozwia-

zywnia zadan i problemow w nowych

warunkach

tworcze nietworcze

wynik myslenia jest wynik myslenia jest

nie tylko nowy dla nowy dla podmiotu,

podmiotu myslacego, ale nie jest obiektywnie

ale jest on obiektywnie nowy, gdyz nie wzbogaca

nowy, poniewaz wzbogaca dotychczasowej wiedzy

dotychczasowa wiedze

nagromadzona przez

pokolenia

Myslenie w procesie rozwiazywania problemow

Problem jest takim rodzajem zadania, ktorego czlowiek nie moze rozwiazac za pomoca posiadanych wiadomosci, umiejetnosci i nawykow. Rozwiazywanie problemow jest mozliwe dzieki mysleniu produktywnemu.

Rodzaje problemow








wg wiedzy potocznej ze wzgledu na to, ze wzgledu na w zaleznosci od w zaleznosci



czy sa znane ludzkosci sposob ich poziomu informacji, od sformulo-

i podmiotowi rozwiazywania czyli danych poczat- wania celu







kowych





praktyczne tworcze dobrze konwergencyjne

ustrukturalizowne otwarte

teoretyczne odtworcze zamkniete

zle dywergencyjne

ustrukturalizowne

1) Pierwszy podzial budzi szereg sprzeciwow, poniewaz oddziela dzialanie od wiedzy i teorie od praktyki, a niemal kazdy tzw. „zyciowy”, czyli praktyczny problem wymaga wiedzy teoretycznej.

2) tworcze- to takie, ktore podmiot po raz pierwszy rozwiazal i nie sa one znane ludzkosci,

odtworcze- takie, ktore podmiot sam rozwiazal, ale nauka, albo inni ludzie znaja juz sposoby jego rozwiazywania.

3) dobrze ustrukturalizowne- droga do ich roziazania jest jasna i dobrze okreslona

zle ustrukturalizowne- nie ma jasnej i pewnej drogi prowadzacej do rozwiazania danego problemu

4) otwarte- poziom informacji jest bardzo maly- jednostka nie posiada zadnych danych o mozliwych rozwiazaniach,

zamkniete- dany jest pelny zbior mozliwych rozwiazan.

5) konwergencyjne- cel okresla koncowy wynik, co powoduje, ze problemy te maja tylko jedno poprawne rozwiazanie,

dywergencyjne- cel dopuszcza wiele poprawnych rozwiazan.

Rozwiazywanie problemow jest uzaleznione od:

• jakosci i charkteru problemu,

• sytuacji, w jakim sie pojawil,

• cech umyslowych i osobowosciowych podmiotu, a glownie jego inteligencji.

Fazy rozwiazywania problemow

J. Dewey wyroznil w procesie rozwiazywania problemow cztery fazy:

1. Dostrzeganie problemow.

Oznacza uswiadomienie sobie przez czlowieka, ze zasob posiadanej przez niego wiedzy nie wystarcza do osiagniecia planowanych wynikow; dostrzezenie problemu czesto wiaze sie z postawieniem pytania, na ktore nalzey odpowiedziec.

2. Analiza sytuacji problemowej.

Czlowiek anazlizuje informacje zawarte w sytuacji problemowej oraz wynik, ktory pragnie osiagnac; w fazie tej zasadnicza role odgrywa myslenie reproduktywne.

3. Wytwarzanie pomyslow rozwiazania.

Jest nazywana faza produktywna, gdyz czlowiek wytwarza w niej nowe informacje, takie jak hipotezy, metody itp. zwane pomyslami rozwiazania. Zdaniem K. Dunckera pomysly powstaja stopniowo w trzech etapach:

1. czlowiek wybiera ogolny kierunek poszukiwan rozwiazania wyznaczony przez reguly heurystyczne, ktore czlowiek stosuje,

2. zgonie z wybranym kierunkiem poszukiwan czlowiek tworzy pomysly czastkowe, ktore sa zarysem rozwiazania,

3. czlowiek tworzy ostateczny pomysl, w fazie tej ma miejsce jedno z najbardziej specyficznych i charakterystycznych zjawisk umyslu ludzkiego- tzw. olsnienie, zwane tez „wpadaniem na pomysl”, „wgladem”- polega na naglym odkryciu nowego kierunku poszukiwan albo koncowego pomyslu.

Teorie tlumaczace zjawisko olsnienia





inkubacji wygasania blednych nastawien

zgodnie z nia pojawienie sie pomyslu teoria ta tlumaczy nagle pojawienie sie

jest zwiazane z nieswiadomym procesem pomyslu rozwiazania okresem wypo-

myslenia; po pozornie swiadomym porzu- czynku umyslu czlowieka po przerwa-

ceniu problemu, proces wytwarzania pomys- niu pracy nad rozwiazywaniem proble-

lu trwa nadal, chociaz jest on nieswiadomy; mu; zdaniem zwolennikow tej teorii,

nastepuje tu inkubacja, czyli „wyleganie sie” w tym czasie nie wystepuje myslenie

pomyslu rozwiazania; po sformulowaniu go nieswiadome, lecz czlowiek uwalnia sie

zostaje on nagle uswiadomiony przez czlo- od blednych kierunkow poszukiwan, a

wieka i wlasnie to nagle uswiadomienie po wypoczynku moze odkryc wlasciwy

pomyslu nazywa sie olsnieniem kierunek myslenia; olsnienie zwiazane

jest tu z wygasaniem blednych nastawien,

ktore spowodowane byly niewlasciwym

kierunkiem poszukiwan

4. Weryfikacja pomyslow.

W fazie tej czlowiek dokonuje oceny pomyslu; w wyniku weryfikacji pomysl zostaje przyjety lub odrzucony.



Metody weryfikacji pomyslu

sukcesywna jednoczesna

- czlowiek wysuwa pomysl (P1) czlowiek wytwarza od razu szereg

- weryfikuje go (W1) pomyslow P1, P2,... Pn, a dopiero

- ocenia negatywnie- przypisuje wartosc O pozniej dokonuje ich weryfikacji

- wysuwa nastepny pomysl- (P2) W1, W2,... Wn; czlowiek wybiera

- dokonuje jego weryfikacji (W2) ten pomysl, ktory uwaza za najlep-

czlowiek powtarza te czynnosc dotad, szy i przypisuje mu wartosc 1.

dopoki nie wytworzy pomyslu (Pn),



ktory oceni pozytywnie (Wn) i przypisze P1, P2,... Pn W1, W2 Wn

mu wartosc 1.


P1 W1 0;

P2 W2 0;


...


Pn Wn 1.

W fazie weryfikacji maja miejsce tzw. osobliwosci psychologiczne, znacznie utrudniajace ocene pomyslu. Nalezy do nich:

• efekt emocjonalny- polega on na tym, ze po sformulowaniu hipotezy rozwiazania pomyslu czlowiek jak gdyby wiaze sie z nia emocjonalnie i uwaza ja za najlepsza,

• efekt pierwszenstwa- polega on na przecenianiu przez ludzi wartosci poczatkowych informacji i nie docenianiu znaczenia informacji otrzymanych pozniej.

1

---