Ryzyko kredytowe

Rozdział 1

Pojęcie i klasyfikacja ryzyka kredytowego

Najlapidarniej ujmując, ryzyko to wymierna niepewność osiągnięcia zaplanowanego celu. Występowanie czynników ryzyka stanowi naturalną konsekwencję podejmowanej prze bank komercyjnej specyficznej działalności gospodarczej, w tym zwłaszcza działalności kredytowej. Ryzyko w obrębie tej działalności oznacza zagrożenie (niepewność) osiągnięcia zaplanowanych zysków. Inaczej określając, RYZYKO KREDYTOWE oznacza niebezpieczeństwo, iż kredytobiorca nie wypełni zobowiązań i warunków umowy, narażając kredytodawcę na powstanie straty finansowej.

Ryzyko kredytowe dotyczy wszystkich aktywów bilansowych, do których bank ma tytuł prawny, oraz pozycji pozabilansowych - zarówno udzielonych, jak i otrzymanych. Ryzyko kredytowe obejmuje następujący zakres działalności banku:

• udzielone kredyty;

• przyznane, a nie pobrane kredyty;

• gwarancje i akcepty bankowe;

• akredytywy;

• lokaty międzybankowe;

• instrumenty rynku kapitałowego (operacje dewizowe, transakcje futures, swapowe, akcje, obligacje, bony skarbowe, opcje, obrót metalami szlachetnymi).

Przedstawiony podział uzmysławia, iż produkty i działania banku, które stwarzają ryzyko kredytowe są umiejscowione w różnych departamentach i komórkach organizacyjnych banku. W konsekwencji można spotkać kilka klasyfikacji ryzyka kredytowego.

Najczęściej ryzyko kredytowe, w zależności od elementów bilansu banku je tworzących, dzieli się na:

• ryzyko aktywne (czynne);

• ryzyko pasywne (bierne).

Aktywne ryzyko kredytowe stanowi zagrożenie niespłacenia przez kredytobiorcę płatności kredytowych (rat kapitałowych i odsetek) w ustalonej w umowie kredytowej wysokości i terminie. Ryzyko to jest w znacznej mierze kształtowane przez bank, jakkolwiek duża część owego ryzyka ma charakter egzogeniczny (zewnętrzny) i nie daje się w pełni kontrolować. Ten rodzaj ryzyka dotyczy także operacji pozabilansowych typu poręczeń gwarancji i akredytyw, które - jakkolwiek nie ujęte w aktywach - są elementem operacji bankowych, w których bank stanowi stronę czynną.

Pasywne ryzyko kredytowe oznacza natomiast zagrożenie wcześniejszego , niż wynika to z umowy, wycofania przez deponenta zdeponowanych środków lub zagrożenie nieuzyskania kredytów refinansowych od instytucji finansowych. W tym wypadku możliwości oddziaływania banku są ograniczone - jest on stroną pasywną; suwerenami decyzji dotyczących depozytów lub kredytów refinansowych są bowiem deponenci.

Innym rodzajem klasyfikacji ryzyka kredytowego jest - stosowanie do podmiotu - jego podział na:

• ryzyko indywidualne - ryzyko indywidualnego kredytobiorcy (wynikające z pojedynczej umowy kredytowej);

• ryzyko portfelowe - suma ryzyk indywidualnych skorygowana o dodatkowe ryzyko koncentracji z uwagi na wspólne cechy (łączenie - zagregowane ryzyka indywidualne).

Podana klasyfikacja jest bardzo przydatna z uwagi na konstrukcję systemu zarządzania ryzykiem, która dotyczyć powinna:

1. identyfikacji ryzyka,

2. jego oszacowania,

3. akceptacji i limitowania,

4. kontroli (monitorowania) ryzyka,

5. pokrywania kosztów ryzyka (finansowania),

6. zastosowania działań doraźnych lub ostatecznych (restrukturyzacja kredytu, windykacja).

Rozdział 2

Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego.

W skład działań i mechanizmów organizujących ryzyko kredytowe banku wchodzą:

1. działania systemowo - organizacyjne:

• ustalenie strategii i polityki kredytowej banku;

• określenie procedur kredytowych (regulaminów, instrukcji, wytycznych, metodyk oceny zdolności kredytowej itp.);

• limitowanie koncentracji kredytów;

• ustalenie ceny kredytów;

• opracowanie procedur restrukturyzacji kredytu;

• ustalenie strategii windykacji kredytu;

• ustalenie polityki finansowej banku w zakresie współpracy z instytucjami finansowymi (w tym zakresie ustalenia pułapów maksymalnego zaangażowania banku);

• określenie zasad oceny poziomu ryzyka kredytowego instytucji finansowych (w tym banków - kontrahentami krajowymi i zagranicznymi);

• ustalenie zasad postępowania w przypadku niespłacenia w ustalonym terminie zobowiązań instytucji finansowych wobec banku (w tym banków - kontrahentami krajowych i zagranicznych);

2. działania realizacyjne:

• rozpatrywanie wniosków kredytowych;

• potwierdzenie przez radców prawnych zgodności zawieranych umów z obowiązującymi przepisami prawnymi;

• kolegialność podejmowania decyzji kredytowych (udział komisji kredytowych na szczeblu oddziału i komitetów kredytowych w centrali banku);

• zatwierdzenie wniosków kredytowych;

• restrukturyzacja kredytów;

• windykacja należności bankowych;

• zbieranie danych i informacji o standingu instytucji finansowych;

• analiza standingu instytucji finansowych;

• przyznanie limitów zaangażowania (zwłaszcza dla banków - kontrahentów krajowych i zagranicznych);

3. działania kontrolne:

• sprawozdawczość kredytowa (dotyczy całości aktywów);

• monitoring kredytów w różnych przekrojach (organizacyjnym, sektorowym, form własności, ryzyka inwestycyjnego, sytuacji regularnej i nieregularnej itp.);

• monitoring zabezpieczeń kredytowych;

• tworzenie i kontrola rezerw celowych na aktywa obciążone ryzykiem;

• kontrola poziomu limitów zaangażowania.

W innym układzie klasyfikacyjnym działania te dotyczą:

• pojedynczego kredytu (ryzyko indywidualnej umowy kredytowej);

• łącznego zaangażowania kredytowego (ryzyka portfela kredytowego).

Plan strategiczny banku formułuje cele strategiczne i sposoby ich realizacji. W polityce kredytowej banku określa się natomiast skalę:

• przyrostu kredytów w odniesieniu do kredytów gospodarczych i kredytów dla ludności;

• zaangażowania środków banku w papiery wartościowe;

• zaangażowania banku w bezpośrednie inwestycje kapitałowe;

• lokowania środków na rynku międzybankowym.

Syntetycznym celem polityki kredytowej banku jest znacząca poprawa jakości portfela kredytowego, m. in. poprzez uruchomienie wspomnianych wcześniej działań i mechanizmów redukcji ryzyka kredytowego tak w odniesieniu do indywidualnej umowy kredytowej, jak i całego portfela kredytowego.

Do najważniejszych mechanizmów ryzyka indywidualnego zalicza się:

• system oceny zdolności kredytowej;

• system analizy efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych;

• monitoring kredytowy.

Z kolei w odniesieniu do ryzyka portfelowego najczęściej mechanizmy te są nakierowane na dywersyfikację łącznego zaangażowania kredytowego banku.

Rozdział 3

Ocena zdolności kredytowej - pojecie, kryteria i zakres

Jednym z podstawowych sposobów kontroli ryzyka i zabezpieczenia się przed jego negatywnymi następstwami jest wszechstronna analiza zdolności kredytowej podmiotu gospodarczego, i to zarówno przed podjęciem decyzji o udzieleniu lub nieudzieleniu kredytu, jak i w trakcie wykorzystywania środków kredytowych. ZDOLNOŚĆ KREDYTOWA oznacza zdolność do terminowego i kompletnego wypełnienia zobowiązań oraz warunków umowy kredytowej. W toku swej bogatej praktyki banki komercyjne rozwiniętych krajów zachodnich wypracowały zróżnicowane podejścia interpretacyjne dotyczące zwłaszcza pojęcia, istoty i zakresu oceny zdolności kredytowej. Można tu wyodrębnić dwie podstawowe kategorie zdolności kredytowej:

• zdolność kredytową pod względem formalnoprawnym, tj. wiarygodność prawną kredytobiorcy;

• zdolność kredytową pod względem merytorycznym (głównie ekonomicznym),
  tj. wiarygodność ekonomiczną kredytobiorcy.

Pierwsza kategoria oznacza zdolność klientów do podejmowania czynności prawnych, w tym do zawierania umów kredytowych. Klientami tymi są osoby fizyczne i prawne (spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne oraz osoby, które w ramach pełnomocnictw swoich firm mogą przejmować prawa i obowiązki kredytobiorcy). Wiarygodność prawna oznacza zdolność prawną do wejścia w stosunki umowne z bankiem.

Zdolność kredytowa pod względem merytorycznym, a więc wiarygodność ekonomiczna kredytobiorcy, jest natomiast pojęciem bardziej złożonym; zawiera bowiem dwa podstawowe aspekty oceny:

• personalny;

• ekonomiczny.

Na ocenę wiarygodności ekonomicznej z personalnego punktu widzenia składa się badanie elementów determinujących zaufanie do osoby kredytobiorcy: charakter, stan rodziny, stan majątkowy (mieszkanie, samochód, grunt itp.), reputacja, kwalifikacje zawodowe, dotychczasowe doświadczenie (praktyka), zdolności menedżerskie. Zawiera się w niej także analiza etyczno - moralna, solidarność i odpowiedzialność osobista kredytobiorcy za interesy prowadzonej firmy.

Z kolei ekonomiczne aspekty oceny merytorycznej sprowadzają się do analizy zobiektywizowanych w większości elementów charakteryzujących dotychczasowa i perspektywiczną sytuację ekonomiczno - finansową kredytobiorcy oraz jakość zabezpieczeń prawnych kredytu. Współcześnie analiza ta opiera się na systemie standaryzowanych wskaźników rentowności, płynności finansowej (w tym cash - flow), sprawności i zadłużenia. Teoretycznie istnieje kilkadziesiąt odmian wspomnianych wskaźników; praktyka banków zachodnich wskazuje jednak, że wykorzystuje się zwykle kilka, maksymalnie kilkanaście z nich.

Trzeba zaznaczyć, że wymienione wcześniej dwie grupy czynników oceny: personalne i ekonomiczne, nie są równoważne. W odniesieniu do kredytów konsumpcyjnych niewątpliwie dominuje aspekt personalny oceny merytorycznej, natomiast w obrębie kredytów na działalność gospodarczą przedsiębiorstw priorytet należy do czysto ekonomicznych przesłanek oceny merytorycznej wiarygodności kredytowej.

W praktyce w anglosaskiej bankowości wykorzystuje się najczęściej tzw. 5C kredytobiorcy, tj. pięć kryteriów podlegających oszacowaniu podczas badania ryzyka kredytowego. Są to:

• Character - charakter, osobowość kredytobiorcy;

• Capacity - zdolności menedżerskie;

• Collateral - zabezpieczenie spłaty kredytu;

• Capital - kapitał własny;

• Conditionus - kondycja finansowa i ekonomiczne uwarunkowania działalności.

Jak widać, nie wyodrębnia się tu personalnych i ekonomicznych aspektów zdolności kredytowej. Mają one równoważne znaczenie.

Z kolei badania empiryczne przeprowadzone w końcu lat osiemdziesiątych w RFN wskazują na wykorzystanie przez banki, przy podejmowaniu decyzji kredytowych, następujących kryteriów oceny przedstawionych:

• Analiza bilansu 26,7%

• Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa 22,3%

• Zabezpieczenie kredytu (perspektywy rozwojowe branży) 21,0%

• Zdolności menedżerskie 11,6%

• Dotychczasowa współpraca z bankiem 9,5%

• System organizacji i kontroli w przedsiębiorstwie 6,4%

• Stosunki społeczne, sytuacja na rynku pracy 2,3%

• Pozostałe czynniki 0,2%

Kryteria te należą do grup czynników zarówno czysto ekonomicznych - zobiektywizowanych jak i personalnych, których ocena zawiera więcej elementów subiektywnych (manipulowanych).

Zakres subiektywizacji oceny zależy też od rodzaju i źródła pozyskanych przez bank informacji o kredytobiorcy i uwarunkowaniach jego działalności. W praktyce banków zachodnich wykorzystuje się do tego celu następujące dokumenty i dane liczbowe:

• ostatnie bilanse roczne oraz rachunki wyników (z trzech lat), łącznie z objaśnieniami; stosownie do wymagań stawianych poszczególnym formom prawnym jednostek gospodarczych, powinny być one zweryfikowane przez biegłych księgowych i zatwierdzone przez organy skarbowe;

• stan zadłużenia oraz bilans przejściowy w momencie przedkładania wniosku kredytowego;

• raporty biegłych księgowych oraz ekspertów, jeżeli są wymagane;

• dokumenty uprawniające do prowadzenia działalności gospodarczej oraz wyciągi z rejestrów handlowych, ksiąg wieczystych, urzędowych spisów nieruchomości dla celów podatkowych itp.;

• dane dotyczące trendów w zakresie obrotów, pakietu zamówień (kontraktów), działalności inwestycyjnej;

• plany finansowe, jeśli to możliwe, na okres objęty kredytowaniem lub co najmniej na następne miesiące po złożeniu wniosku kredytowego;

• zestaw możliwych do zaakceptowania zabezpieczeń kredytu.

Z przytoczonych wcześniej danych statystycznych banków niemieckich wynika jednoznacznie, że do podstawowych płaszczyzn odniesienia w analizie wskaźnikowej należy ocena stanu koniunktury gospodarczej oraz perspektyw rozwojowych branży, do której należy kredytobiorca. Źródłem informacji w tym względzie są okresowe raporty opracowane przez duże instytucje kredytowe lub związki banków , czego przykładem mogą być opracowania dla kas oszczędnościowych i banków żyrowych w RFN. Bardzo użyteczne są tu analizy koniunktury i sytuacji w poszczególnych branżach, dokonywane przez izby gospodarcze czy instytuty badań ekonomicznych.

Jednym z podstawowych zagadnień jest prognoza trendów gospodarczych badanej jednostki. Jej przyszłość zależy bowiem w pierwszej kolejności od perspektyw rozwojowych branży, w której kredytobiorca funkcjonuje. Zachodnie instytuty badania koniunktur gospodarczych, na podstawie porównań tempa wzrostu określonej branży z tempem wzrostu produktu krajowego brutto, klasyfikują branże w następujące 3 grupy: branże o tendencjach rozwojowych, stagnacyjnych i regresywnych. Na przykład ostatnie raporty prognostyczne wspomnianych instytutów naukowych na lata 1995 - 2010 grupują branże w następujący sposób:

• branże o tendencjach rozwojowych: np. elektrotechnika, przetwórstwo tworzyw sztucznych, przemysł maszyn biurowych (urządzenia informatyczne), przemysł lotniczy i motoryzacyjny, chemiczny;

• branże o tendencjach stagnacyjnych: np. mechanika precyzyjna (przemysł optyczny), przemysł spożywczy i używek, papierniczy, maszynowy;

• branże o tendencjach regresywnych: przemysł budowy statków, tekstylny
  i odzieżowy, budowy środków komunikacji miejskiej, metalurgiczny, skalny, przetwórstwa olei mineralnych.

Wyniki tych opracowań stanowią dogodne tło dla oceny stopnia realizmu w prezentacji bieżącej kondycji finansowej oraz perspektyw rozwojowych poszczególnych kredytobiorców. Chodzi tu zwłaszcza o zapewnienie warunków daleko idącej porównywalności wyników przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt. W każdej branży istnieją bowiem typowe dla niej poziomy wskaźników, służące jako punkt odniesienia dla porównań sytuacji
ekonomiczno - finansowej poszczególnych kredytobiorców oraz odchyleń od standardu właściwego dla branży lub jej części. Jest przy tym bardzo istotne, by przyjęte dla porównań przeciętne wielkości statystyczne odnosiły się do podobnych jednostek gospodarczych, funkcjonujących w możliwie analogicznych uwarunkowaniach ekonomiczno - finansowych. Chodzi tu o klasyfikacje grup jednostek gospodarczych według zbliżonych wielkości i obrotów, zatrudnienia, pracochłonności i kapitałochłonności, udziału własnego w kapitale ogółem. Tylko bowiem porównania jednostek zbliżonych pod względem jednostek wymienionych uwarunkowań dają podstawy do racjonalnej alokacji środków kredytowych. Tego rodzaju standardowa klasyfikacja gospodarki narodowej ma postać, wykorzystywanej już w Polsce od 1994 r., Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD).

Jak wykazuje praktyka banków krajów zachodnich, w odniesieniu do
przedsiębiorstw - kredytobiorców najważniejszym kryterium decyzyjnym jest kompleksowa analiza wskaźnikowa bilansu: wskaźników rentowności, cash - flow , stopnia zadłużenia i płynności finansowej. Są to więc elementy składowe tzw. ekonomicznej zdolności kredytowej (wiarygodności ekonomicznej). Wchodzą tu w grę:

• ocena statyczna, opierająca się na bieżącej i przyszłej sytuacji
  ekonomiczno - finansowej (do momentu dokonania oceny);

• ocena dynamiczna, opierająca się do perspektyw ekonomicznych (co najmniej w okresie kredytowania).

Jest oczywiste, że analiza odnosząca się do oceny dynamicznej zdolności kredytowej jest bardziej złożona niż ocena przeszłości (statyczna). Wynika to z subiektywizmu i niepewności zestawień prognoz finansowych oraz uwarunkowań ekonomicznych i systemowych działalności kredytobiorcy w perspektywie czasowej. O ile bowiem ocena statyczna może być zweryfikowana na podstawie zatwierdzonej sprawozdawczości finansowej, o tyle podczas oceny dynamicznej (np. płynności finansowej) koniecznej jest posługiwanie się zestawieniami finansowymi zawartymi w biznesplanie kredytobiorcy. Te ostatnie stanowią zaś zawsze wypadkową przyjętych na wstępie budowy biznesplanu założeń prognostycznych dotyczących parametrów finansowych typu: cen, stóp procentowych, tempa inflacji, stóp oprocentowania, tempa wzrostu produkcji, kosztów jednostkowych itp. Właśnie rzetelność i realność tych prognoz finansowych przesądza o wiarygodności podstaw oceny dynamicznej zdolności kredytowej. W konsekwencji weryfikacja przyjętych w biznesplanie założeń prognostycznych (parametrów ekonomiczno - finansowych) powinna stanowić punkt wyjścia dla oceny przyszłej wypłacalności kredytobiorcy. Gwarancje wypłacalności kredytobiorcy nie mogą być bowiem jedynie przyjęte formy prawnego zabezpieczenia kredytu, lecz wiarygodność ekonomiczna, wynikająca przede wszystkim z pogłębionej oceny
ekonomiczno - finansowej kredytobiorcy.

Stwierdzenia tego nie należy rozumieć jako podważenia celowości stosowania prawnych sposobów zabezpieczenia kredytu. Chodzi tu jedynie o zaakcentowanie pierwszorzędnej roli w decyzjach kredytowych oceny statycznej i dynamicznej zdolności kredytowej, których wspomagającym instrumentem neutralizacji ryzyka może być system zabezpieczeń prawnych, a nie na odwrót, tj. gdy przyjęcie określonych form i wartości zabezpieczeń faktycznie zastępuje ocenę ekonomicznej zdolności kredytowej.

Pełna, szczegółowa ocena ekonomicznej zdolności kredytowej - tak w przekroju statycznym jak i dynamicznym, z wykorzystaniem analizy wskaźnikowej oraz analizy czynników nie w pełni mierzalnych (np. perspektywy rozwojowe branży i danej jednostki, pozycja rynkowa, zdolności menedżerskie zarządu) - dokonywana jest zazwyczaj
w odniesieniu do zindywidualizowanych, znaczących wielkości środków kredytowych.

Rozdział 4

Monitoring kredytowy jako instrument redukowania ryzyka kredytowego

Istota i funkcje monitoringu kredytowego

Zarządzanie portfelem kredytowym wymaga zapewnienia szybkiej i pełnej informacji o jego bieżącym stanie, zmianach i tendencjach rozwojowych. Nieodzownym elementem systemu informacyjnego jest uruchomienie w banku procedur badania kredytów - monitoringu kredytowego w toku ich funkcjonowania.

Monitoring kredytowy jest to system bieżącej i systemowej weryfikacji zdolności kredytowej klienta oraz zabezpieczeń prawnych w toku funkcjonowania kredytu. Podstawowym celem tego monitoringu jest systematyczne analizowanie poszczególnych umów kredytowych, a także struktury jakościowej portfela kredytowego na szczeblu oddziału i całego banku.

Zadania banku w zakresie uruchomienia m. in. procedur monitoringu kredytowego wynikają z:

• zewnętrznych regulacji ustawowych;

• regulacji wewnętrznych, przyjętych w danym banku.

Regulacje ustawowe są związane z normami dotyczącymi kształtowania się na poziomie całego banku;

• współczynnika wypłacalności banku;

• obligatoryjnych rezerw celowych na wierzytelności bankowe obciążone ryzykiem;

• koncentracji zaangażowania kredytowego;

• poziomu zadłużenia większych kredytobiorców.

Z kolei stosowane przez bank wewnętrzne procedury monitoringu, uruchamiane na poziomie oddziałów i centrali, dotyczą:

• bieżącej oceny zdolności kredytowej według własnych kryteriów;

• badania terminowości obsługi zadłużenia przez poszczególnych kredytobiorców;

• badania i aktualizacji realnej wartości przyjętych zabezpieczeń;

• badania stopnia koncentracji kredytów w oddziałach i w całym banku;

• analiza w centrali okresowej zbiorczej sprawozdawczości kredytowej oddziałów.

Chodzi tu o procedury monitoringowe tak poszczególnych kredytów, jak i całego portfela kredytowego. W ten sposób realizowane są dwie funkcje monitoringu: informacyjna i zabezpieczeniowa.

Funkcja informacyjna, odnosząca się do monitoringu całego portfela kredytowego, umożliwia okresowe dostarczenie jednostkom zarządzającym portfelem informacji o:

• elementach składowych portfela (podział kredytów wg.: rodzajów, wartości poszczególnych kredytów, branż, regionów, sektorów własnościowych, klas ryzyka, zabezpieczeń prawnych itp.)

• rozwoju działalności kredytowej w okresie porównawczym (zmiany w klasach ryzyka, rodzajach zabezpieczeń, sektorach itp.).

Monitoring poszczególnych umów kredytowych pozwala z kolei na dostarczenie informacji o niekorzystnych odchyleniach faktycznego przebiegu procesu kredytowania od założeń co, przy systematyczności działań w tym względzie, daje podstawy do jakościowej poprawy decyzji kredytowych.

Ważnym aspektem monitoringu jest jego funkcja zabezpieczająca, sprowadzająca się do działań zapobiegawczych oraz eliminowania następstw aktywnego ryzyka kredytowego. Potencjalnym stratom zapobiega bowiem możliwie wczesne rozpoznanie przyczyn i istoty odchyleń w przebiegu procesu kredytowania. Służy ono zastosowaniu środków zapobiegawczych w ramach procedur mających skorygować owe niekorzystne odchylenia.

Procedury monitoringu kredytowego obejmują zarówno obszar kredytów w sytuacji regularnej (kredyty normalne), jak i w sytuacji nieregularnej (kredyty poniżej standardu, wątpliwe, stracone).

Zakres i metody monitoringu kredytowego

Każde zaangażowanie kredytowe musi podlegać okresowej weryfikacji. Należy tu dokonać wyboru:

• Co szczególnie monitoringować?

• Jakie kryteria należy zastosować?

Jak już wspomniano, obszar monitoringu obejmuje wszystkie kredyty. Monitoring dotyczy systematycznej obserwacji rozwoju lub zmian w czterech zakresach:

• przedsiębiorcy (personalna zdolność kredytowa);

• firmy (ekonomiczna zdolność kredytowa);

• warunków kredytowania;

• zabezpieczeń kredytowych.

Na podstawie analizy zmian w wymienionych obszarach otrzymuje się sygnały (wskaźniki) wczesnego ostrzegania, np. o przyczynach niewypłacalności klienta, zagrożeniach w sferze rynku, zasilaniu finansowym.

Personalna zdolność kredytowa

W zakresie obserwacji przedsiębiorcy zbiera się m. in. następując informacje, dotyczące zmian zachodzących w toku kredytowania:

• stosunku z bankiem (szczerość, otwartość, zaufanie, skrytość);

• zmiany w cechach osobowości;

• klasyfikacje zawodowe i menedżerskie;

• błędy menedżerskie;

• stan zdrowia.

Ekonomiczna zdolność kredytowa

Obserwacja ekonomicznej zdolności kredytobiorcy (firmy) polega na przeprowadzaniu oceny statycznej (przeszłej i bieżącej) oraz dynamicznej (perspektywicznej) standingu ekonomicznego , zazwyczaj przy wykorzystaniu czterech grup wskaźników (rentowności, sprawności, płynności i zadłużenia) oraz tzw. kryteriów jakościowych (poza zabezpieczeniem). Dodatkowe informacje to:

• sposób kierowania firmą;

• lokalizacja produkcji (zakładu);

• dostawcy, odbiorcy;

• zbyt, sytuacja rynkowa, marketing;

• system rachunkowości;

• rozliczenia z urzędem skarbowym, instytucjami ubezpieczeniowymi;

• stosunki płatnicze, sposoby płatności, obroty na rachunkach (obserwacja wszystkich operacji: obroty, salda, debety, przekroczenia, wykorzystanie linii kredytowych);

• system informatyczny;

• sygnały negatywne (informacje, raporty, zawiadomienia, np. z innych banków, wywiadowni, prasy).

Wszystkie te informacje mają służyć identyfikacji potencjalnych obszarów ryzyka, co znajduje wyraz w katalogu słabych i mocnych stron firmy.

Warunki kredytowania

W obrębie tej sfery dokonuje się weryfikacji:

• przeznaczenia kredytu zgodnie z celem zdeklarowanym we wniosku;

• wysokiego uruchomionego i wykorzystanego kredytu;

• okres kredytowania (odchylenia od terminów umownych);

• przyjęcia zadeklarowanych zabezpieczeń;

• wysokości prowizji, marży, stopy procentowej;

• zmian w spłacie kredytu (splata odsetek i kapitału w pełnej wysokości oraz w ustalonych terminach);

• wykonania innych porozumień do umowy kredytowej, np. udostępnienia danych o firmie (dokumenty sprawozdawcze), oceny firmy w toku kredytowania, informacji o zmianie formy własności, pogorszeniu się sytuacji ekonomiczno - finansowej, zobowiązania kredytobiorcy do podejmowania decyzji alokacyjnych (kapitałowych
  i rzeczowych) w określonych granicach.

Zabezpieczenia kredytowe

Czwarty obszar obserwacji - zabezpieczenia kredytowe - ma szczególnie duże znaczenie w warunkach wzrostu ryzyka w pozostałych obszarach (przedsiębiorca, firma, warunki kredytowania).

Zakres i rodzaj zabezpieczeń kredytów powinny być adekwatne do skali ryzyka,
tj. celu, okresu kredytowania oraz ogólnej kondycji ekonomiczno - finansowej klienta.

Ocena zabezpieczeń w toku kredytowania polega na okresowym badaniu realnej płynności zabezpieczeń oraz możliwości ich egzekwowania. Przede wszystkim należy zbadać:

• wystarczalność bieżącej wartości zabezpieczeń;

• zmiany od ostatnich oszacowań (wychwycenie spadku wartości zabezpieczeń);

• przewidywaną wartość zabezpieczeń w momencie spłaty kredytu (np. prolongaty kredytu).

Tryb monitorowania

Tryb monitorowania kredytów powinien być dostosowany do typu i obszaru monitoringu oraz skali ryzyka kredytowego. Zazwyczaj wykorzystuje się dwa typy monitoringu:

1. zindywidualizowany, dostosowany do klientów:

• o znacznym zaangażowaniu kredytowym;

• obciążonych dużym ryzykiem kredytowym;

• wnioskujących w toku kredytowania o zmianę warunków kredytowania;

• nie spłacających długu;

• o pogarszającym się standingu finansowym.

Automatyczny (rutynowy), przy zastosowaniu technik komputerowych dla pozostałych klientów, tj. o mniejszym zaangażowaniu kredytowym, ograniczonym ryzyku kredytowym, rzetelnie wywiązujących się z umów kredytowych. Dotyczy on wszystkich podmiotów gospodarczych prowadzących pełną księgowość handlową. Do celów monitoringu rutynowego program musi uwzględniać m. in. informacje dotyczące operacji na rachunku bieżącym: stanów na koniec okresu badań, przeciętnych sald, najniższych i najwyższych, przekroczeń debetowych w dniach, obrotów czekowych, wekslowych. Automatyczny (komputerowy) system wczesnego ostrzegania ma następujące zalety:

• zapewnia bardzo dobry przegląd rozwoju gospodarki kredytobiorcy, prowadzenia jego finansów (przegląd jego operacji na kontach);

• tendencje w zakresie obrotów w relacji do przekroczeń sald debetowych stanowią podstawę weryfikacji ocen zdolności kredytowej;

• pogłębia znajomość klienta, także tego - w opinii banku - bezproblemowego;

• w przypadku pojawienia się błędnych symptomów stwarza sygnał do pogłębionego, zindywidualizowanego monitoringu klienta;

• kierownictwo banku ma przegląd decyzji kredytowych swoich inspektorów, co daje podstawy do jakościowej oceny ich pracy.

Rutynowy tryb monitoringu, przebiegający na szczeblu inspektora kredytowego oddziału, powinien być realizowany w przedziale miesięcznym, dostosowanym do napływania informacji od klienta.

Niezależnie od trybu monitorowania, raz w roku inspektor przeprowadza osobista rozmowę z klientem, połączoną z lustracja firmy. Coroczna rozmowa handlowa z klientem jest nieodłącznym elementem monitoringu i obejmuje:

• omówienie bilansu i rachunku wyników;

• analizę mocnych i słabych stron klienta;

• przegląd stanu finansów (obroty na rachunkach, splata długu).

Rozmowa z klientem zawiera więc aspekty rynkowe (funkcja doradcza) i aspekty monitorowania (funkcja informacyjno - kontrolna).

Organizacja monitoringu

Usystematyzowanie i sformalizowanie procedury monitoringu kredytowego powinny umożliwić w miarę obiektywną i pełną ocenę obszarów ryzyka w zaangażowaniu kredytowym pojedynczego klienta oraz całego portfela kredytowego. Konieczne jest tu określenie zakresów odpowiedzialności i ich umiejscowienie organizacyjne. Chodzi o podział kompetencji monioringowych miedzy oddział i centralę, o określenie zasad współdziałania zespołów monitoringu wewnątrz centrali, a także o podział zadań i funkcji na różnych stanowiskach bankowych.

Model organizacji monitoringu większego banku, o rozbudowanej sieci oddziałów, musi uwzględniać zaangażowanie do tego celu różnych jednostek organizacyjnych i instancji decyzyjnych. Na szczeblu oddziałów są to: inspektor kredytowy, naczelnik (naczelnicy) wydziału (wydziałów), komisje kredytowe, dyrektor oddziału. Na szczeblu centrali są to odpowiednio: specjaliści lub ds. monitoringu kredytowego określonego obszaru lub jednostki organizacyjnej, dyrektor departamentu kredytów, komitet kredytowy banku, dyrektor zarządu, zarząd banku.

Inspektor kredytowy odgrywa kluczową rolę w systemie monitoringu. Zajmuje on stanowisko bezpośredniego obserwatora zmieniających się, specyficznych dla danego kredytobiorcy zjawisk. Ich interpretacja wymaga utrzymania systematycznych, bieżących kontaktów z klientem w celu oceny jego sytuacji osobistej (zdolności personalnej)
i ekonomiczno - finansowej (zdolności ekonomicznej). Oprócz informacji wymiernych (ilościowych), dotyczących np. intensywności rozliczeń, obrotów, zadłużenia, dysponuje In bogatą jakościową i nie rejestrowaną informacją, pozyskiwaną poprzez osobiste obserwacje w kontaktach z klientem (rozmowy coroczne, negocjacje warunków umów, inspekcje itp.). inspektor kredytowy występuje tu w podwójnej roli:

• jako użytkownik komputerowego systemu wczesnego ostrzegania;

• jako twórca systemu, dostarczający aktualnych, rzetelnych danych do bazy informacyjnej o kliencie i swoim portfelu.

Przeprowadza on okresowo monitoring w trybie automatycznym i zindywidualizowanym:

• poszczególnych umów kredytowych obsługiwanego klienta (dotyczy to także kredytów przekraczających kompetencje kredytowe oddzialu);

• portfela cząstkowego obsługiwanych przez siebie klientów.

Monitoring umów kredytowych

Comiesięczny przegląd poszczególnych umów kredytowych odbywa się pod kątem:

• aktualności informacji (dokumentów) bilansowych, sald na rachunku bieżącym, kredytowym; w celu zapobieżenia dezaktualizacji dane powinny być bieżąco gromadzone;

• czterech wymienionych wcześniej zakresów monitoringu (przedsiębiorca, firma, warunki kredytowania, zabezpieczenia kredytowe).

Bezwzględnie koniecznym wymogiem monitoringu na tym szczeblu decyzyjnym jest systematyczne sporządzanie syntetycznych, pisemnych notatek, pozostających pozostających dokumentacji kredytobiorcy (kierunki zmian: poprawa, pogorszenie, przyczyny).

Monitoring portfela kredytowego

Zestawienie bieżąco monitorowanych umów kredytowych tworzy portfel kredytowy inspektora (portfel cząstkowy oddziału) i co miesiąc podlega przeglądowi przez kierownika wydziału kredytowego. Portfel cząstkowy inspektora musi odnotowywać zmiany pozytywne i negatywne w porównawczej perspektywie czasowej w zakresie:

• oceny zdolności kredytowej klienta wg. Metodyki przyjętej w danym banku;

• klasyfikacji należności z tytułu udzielonych kredytów kredytów gwarancji (normalne, poniżej standardu, wątpliwe, stracone lub według wewnętrznej klasyfikacji banku);

• utworzonych rezerw celowych;

• realnej wartości zabezpieczeń zabezpieczeń relacji do stany zadłużenia portfela.

Zatwierdzone portfele cząstkowe inspektorów kredytowych tworzą portfel kredytowy oddziału, który jest monitorowany na szczeblu centrali banku.

Jednostki organizacyjne, dokonujące monitorowania w centrali (specjaliści, komórka sprawozdawczo - wspierająca, dyrektorzy departamentów, komitet kredytowy, dyrektor banku), mają do spełnienia następujące zadania koordynacyjno - wspierające:

• współdziałanie przy formułowaniu polityki kredytowej i polityki zarządzania ryzykiem kredytowym;

• współpraca przy tworzeniu kredytów wczesnego ostrzegania;

• organizacja i koordynacja (w przekroju czasowym i przestrzennym)działań w ramach stanowisk zajmujących się monitorowaniem;

• sterowanie procesem informacyjnym między stanowiskami monitorowania;

• doradztwo dla oddziałów przy ustalaniu instrumentów oddziaływania na kredytobiorców;

• kredytobiorców wspieranie podczas rozmów z klientami;

• opracowanie bieżących raportów dla kierownictwa;

• opracowanie zestawień statystycznych, np. dotyczących rozwoju ryzyka kredytowego kredytowego okresie porównawczym.

Bankowa wywiadownia gospodarcza

Oprócz oddziału, jako bezpośredniego stanowiska obserwacji rynku oraz klienta, w procesie informacyjnym bardzo istotną rolę odgrywa wewnątrzbankowa wywiadownia gospodarcza w centrali. Pozyskiwane przez nią informacje pochodzą z zewnętrznych źródeł oraz są przez nią przygotowywane, przetwarzane, kierowane do użytkowników i archiwizowane.

Wywiadownia zajmuje się zbieraniem i weryfikowaniem materiału informacyjnego dotyczącego działalności kredytowej, co pozwala na okresową ocenę zmian danych z firmy i ich interpretację z punktu widzenia kształtowania się wypłacalności kredytobiorcy. Gromadzenie informacji dokonywane jest w dwóch formach:

• niezależnie od zapytań ofertowych;

• stosownie do zapytań (np. odnośnie do oceny wypłacalności konkretnej firmy).

Dla systemu wczesnego ostrzegania podstawowe znaczenie ma pierwsza kategoria informacji. Wywiadownia korzysta w tym zakresie z następujących źródeł:

• komunikatów o niewypłacalności podmiotów gospodarczych;

• zawiadomień o protestach weksli;

• bankowych i handlowych systemów informacyjnych.

Wszelkie informacje przydatne dla monitoringu kredytowego, zwłaszcza negatywne, są kierowane do oddziałów.

Literatura:

1. Jaworski, Współczesny bank, Poltext, 2001 Warszawa

2. pod red. Jaworskiego Banki w Polsce. Wyzwania i tendencje rozwojowe, Poltext, 2001 Warszawa

---